Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Analysis of stories in the novel “Abu Rayhon Beruniy”
Dilnura MADAMINOVA
1
Bekposhsha RAHIMOVA
2
Urganch State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received June 2024
Received in revised form
10 June 2024
Accepted 25 July 2024
Available online
15 July 2024
This article analyzes the plots of the novel "Abu Raykhan
Beruni" by the people's writer of Uzbekistan Isajon Sultan, and
also talks about the essence of the novel, the writer's skill and
the heroes. The composition of the work is based on stories,
which increases its artistic value.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4-pp240-243
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
historical-biographical
novel,
history and literature,
Abu Rayhan Beruniy,
stories,
Abu Fazl,
Mansur Ibn Iraq.
“Abu Rayhon Beruniy” romanidagi hikoyatlar tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
tarixiy-biografik roman,
tarix va adabiyot,
Abu Rayhon Beruniy,
hikoyat,
Abu Fazl,
Mansur Ibn Iroq.
Ushbu maqolada O‘zbekiston xalq yozuvchisi Isajon
Sultonning “Abu Rayhon Beruniy” romanidagi hikoyatlar tahlil
qilingan, shuningdek, romanning mohiyati, yozuvchi mahorati,
obrazlar haqida so‘z boradi. Asar kompozitsiyasining asosini
hikoyatlar tashkil etgan bo‘lib, asarning badiiy qiymatini yanada
oshirgan.
Анализ повествования в романе «Абу Райхан Беруни»
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Историко-биографический
роман,
история и литература,
Абу Райхан Беруни,
рассказы,
В данной статье анализируются сюжеты романа
«Абу Райхан Беруни» народного писателя Узбекистана
Исажона Султана, а также рассказывается о сути романа,
писательском
мастерстве
и
героях.
Композиция
произведения основывается на рассказах, что повышает
1
Student, Urganch State University. E-mail: madaminovadilnura56@gmail.com
2
Ilmiy rahbar, f.f.n.,dots. Urganch davlat universiteti.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 4 (2024) / ISSN 2181-3701
241
Абу Фазл,
Мансур ибн Ирак.
его художественную ценность.
KIRISH
Buyuk Ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan vatanimiz qadimdan jahon
sivilizatsiyasi markazi, ilm-ma’rifat o‘chogi bo'lib, dunyo ilm-fani va madaniyati rivojiga
munosib hissa qo‘shib kelgan. Zaminimiz ikki buyuk Uyg‘onishga beshik bo‘lgani shunday
deyishimizga asos bo‘la oladi. Tarixiy ma’lumotlar jahondagi eng qadimiy ilmiy
maskanlar ham aynan yurtimiz hududida paydo bo‘lganini tasdiqlamoqda.
Isajon Sulton XXI asr o‘zbek adabiyotining rivojlanishiga katta hissa qo‘shayotgan
taniqli yozuvchidir. U o‘zining yuksak badiiy mahorat bilan yaratilgan betakror nasri
bilan o‘zbek xalqi ma’naviyatining yuksalishida o‘ziga xos o‘ringa ega. Yozuvchi tarixiy
shaxslar obrazlariga ko‘p murojaat qilgan. “Alisher Navoiy”, “Bilga Xoqon” romanlari,
“Robiya Balxiy”, “To‘linoy xayollari” qissalari va yangi “Abu Rayhon Beruniy” asarini
misol qilib keltirishimiz mumkin. Isajon Sulton adabiyot va tarix haqida shunday fikrlarni
bildirgan: “Usullar, shakllar o‘zgarsa-da, adabiyot o‘z ishida davom etaveradi – u
solnomachidir. Tarix kitoblari ma’lum davrda ro‘y bergan voqealardan darak bersa,
adabiyot o‘sha davr kishilarining kechinmalaridan so‘z yuritadi, ruhiyatiga nazar soladi...”
MAVZUGA OID ADABIYOTLARNING TAHLILI
Adabiyotimizda Beruniy siymosiga bag‘ishlangan Odil Yoqubovning “Ko‘hna
dunyo” romani, Mirkarim Osimning “Jayhun ustida bulutlar” qissasi bor. Bu aszarlar
qatoriga Isajon Sultonning “Abu Rayhon Beruniy” romani ham qo‘shildi. Birinchi Sharq
Renessansi yuzaga kelganida tamal toshini o‘tagan Xorazm “Dorul-hikma val-maorif”
akademiyasida tadqiqotlar olib borgan buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy va sulton
Mahmud G‘aznaviy haqida O‘zbekiston xalq yozuvchisi Isajon Sulton “Abu Rayhon
Beruniy” nomli tarixiy-biografik roman yozdi. Bu asar Abu Rayhon Beruniy tavalludining
1050 yilligiga bag‘ishlangan. Muallif asar shakliga katta e’tibor beradi. Bugungacha
yaratilgan barcha asarlarda Abu Rayhon Beruniyga shohlardan jabr ko‘rgan olim sifatida
qarash shakllangan edi, aslida Beruniy hukmdorlar panohida faoliyat yuritgan, ularning
barchasi ilm-fanga keng yo‘l ochib berishgan edi. Shunday hukmdorlaridan biri sulton
Mahmud G‘aznaviydir. “Abu Rayhon Beruniy” romanida sulton Mahmud G‘aznaviy
shaxsiyatiga ham kengroq o‘rin berilgan. Ushbu asarda yuzdan oshiq kishilar bor va
ularning barchasi Beruniy va Mahmud G‘aznaviy haqida so‘z aytishadi. Asar 13 qismdan
iborat bo‘lib, uning tarkibidagi hikoyatlar roman kompozitsiyasining asosini tashkil etadi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Quyida biz romandagi ayrim hikoyatlarga to‘xtalib o‘tamiz. Asar kompozitsiyasi
boshqa asarlarga nisbatan o‘zgacharoq yaratilgan. Roman Abu Fazl Rayyoniy hikoyasi
bilan boshlanadi, asar voqealari ham aynan shu shaxs tilidan keltiriladi. 13 qismdan
iborat mazkur romanning hikoya uslubi, badiiy tasvir vositalari va adibning so‘z
qo‘llashdagi mahorati jihatdan ham adabiyotimizning durdona asarlaridan biridir. Unda
X-XI asrda Movarounnahr va Xurosonda yuz bergan tarixiy voqealar, jasur va mard
sarkardalar – Alptegin, Sabuktegin, sulton Mahmud va Mas’ud G‘aznaviy kabi shaxslar
hayotiga oid voqealar qiziqarli tarzda bayon etilgan.
TAHLIL VA NATIJALAR
Muallif ushbu asarda yangi bir uslubga qo‘l urgan, romanda voqealar Abu Fayz
laqabli Abdulloh Rayyoniy nomidan hikoya qilinadi. Beruniyning hayoti va kishilik
siymosi, ilm yo‘lidagi salohiyati, beqiyos tafakkuri Abu Fazl nigohi bilan tasvirlanadi.
Beruniy kabi buyuk zotlarni yetishtirgan muhitni ulug‘lab “Bunday muzaffarona ishlarni
qilmagan yoki qila olmagan sultonlar afsus va nadomat barmog‘ini tishlasinlar! Diyonat
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 4 (2024) / ISSN 2181-3701
242
va bilim yo‘lida saltanat iqtidorini sarflagan hukmdorlarga esa Tangrining salomlari
bo‘lsin!” deydi. [4;7]
Yoshi o‘n to‘rtda, zakosi to‘lib toshib turgan, ko‘zlarida o‘smirlarcha samimiyat va
soflik ufurib turgan Abu Rayhonning Mansur ibn Iroq bilan suhbatini “Qiyot. Abul A’lo
Gurganjiy hikoyasi”da ko‘rishimiz mumkin. Ushbu hikoyada Beruniy berilgan savollarga
o‘zining javobi bilan Mansur Ibn Iroqni hayratga soladi. Yosh Beruniy Abul A’lo
Gurganjiyning qo‘lida cho‘liq ya’ni cho‘pon bo‘lib ishlagan. Hikoya Gurganjiy tilidan
beriladi, Gurganjiy o‘z vaqtida bilim o‘rganmaganiga afsuslanib, Beruniyni Mansur Ibn
Iroq ixtiyorida qoldiradi. Shundan so‘ng, “Qiyot. Mansur Ibn Iroq hikoyasi” keltirilgan
bo‘lib, Abu Rayhonning yoshlikdan ilmdagi salohiyati yuksak ekanligini bilib olamiz.
Uning quyidagi gaplari fikrimizni isbotlaydi: “O‘smirlar zehnini Alloh taolo qay tarz
quvvatlantirishini va qay tarz bilimga chanqoq qilib qo‘yishini balsam edi ! Abu Rayhon
saboqlarni juda tez yodlab olardi. Shu bilan birga, ongida so‘ngsiz savollar paydo bo‘lar
va ularni mendan so‘rashdan tortinmasdi.”[4;22]
“Qiyot. Yadid Ibn Yunon hikoyasi”da esa Yadid Ibn Yunonning Beruniyga qo‘shni
bo‘lib qolishi, yosh olimga suryoniy tilini o‘rgatishi, Beruniyning 16 yoshida benazir aql-
zako egasi ekanligini ko‘rishimiz mumkin. “Qiyot. Karvonboshi Sa’d hikoyasi” ham
karvonboshi Ahmad Abu Sa’d tilidan hikoya qilinadi. Ahmad Abu Sa’s Beruniy haqida
shunday deydi: “Abu Rayhon so‘zlarimni diqqat bilan tingladi. Tiniq ko‘zlariga, ravshan
aql balqib turgan nigohiga qarab turib, o‘z hayotim haqida o‘yladim. Allohga shukr,
shunday bir bandasi bilan meni uchrashtirib, umr qanchalar bebaho xazina ekanini, uni
nimalarga sarflash kerakligini ko‘rsatdi.” [4;47]
“Ray. Zargar Abu Zarr hikoyasi”. Ushbu hikoyada hikmat va bilim ortidan yugurib
yurgan musofir Beruniy va zargar Muhsin Abu Zarrning tanishuvi va Beruniyning
qimmatbaho buyumlarni o‘lchashda nimalardan foydalanishlariga qizqishi va o‘rganishi
voqealari tasvirlangan.
Shuningdek, asarda Al-Xo‘jandiy, Abu Sahl Masihiy, Xoja Minovandiy, Ko‘chi Baluj,
Shayx Mamshod Dinovariy, Shayx Xoja Abdul Aziz Barzoniy, Ayoz va nishopurlik kishi
hikoyalari berilgan. Muallif bu asarda Beruniy obrazini tasvirlar ekan, turli toifa
vakillariga murojaat qiladi. Bu esa asarning badiiy qiymatini yanada oshirgan.
O‘zbekiston xalq yozuvchisi Isajon Sultonning “Abu Rayhon Beruniy” tarixiy-biografik
romani o‘zgacha uslubda yaratilgan. Ahamiyatlisi shundaki, muallif voqealarni
qahramonlar tilidan hikoya qilar ekan, Beruniy siymosini ortiqcha ta’riflarga o‘rab-
chirmab tashlamaydi. Uni uzun bo‘yli, quyuq qora qoshli, ko‘zlarida o‘smirlarcha
samimiyat va soflik ufurib turgan, o‘sha davr sultonlari tomonidan tilla-kumush, ot va
shunga o‘xshash qimmatbaho sovg‘alar berilganda barchasini rad etib, fikr-u zikri ilmda
bo‘lgan muazzam siymo sifatida gavdalantiradi. Beruniy ana shunday ulug‘ zot, “Abu
Rayhon Beruniy” romani esa ulug‘ zotga munosib asardir.
XULOSA VA TAKLIFLAR
“O‘tmishdagi kabi qahramonlar yetishib chiqishi uchun, avvalo, u qahramonlarni
tanishtirish, o‘zligini anglatishdan tashqari, ular yetishib chiqqan tarixiy muhitni ham
jonlantirish zarur.”, – deganida Isajon Sulton mutlaqo haq edi. Xulosa qilib aytganda, Abu
Rayhon Beruniy asrlar davomida avlodlar e’tirofiga sazovor bo‘lgan, “Abu Rayhon
Beruniy” romani esa bu nomni yana tarix zarvaraqlariga muhrladi. Abu Rayhon Beruniy
haqidagi ushbu asar yoshlarimizni bilim o‘rganishga va yangidan-yangi kashfiyotlarni
maqsad qilib olishga ruhlantiradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue – 2 № 4 (2024) / ISSN 2181-3701
243
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Abdurahmonov Gʻ. Adabiy asar tilini oʻrganish haqida. – Toshkent. Fan. 1966.
2.
Badiiyat ufqlari. – Toshkent: Universitet, 2008.
3.
Hamdam U. Badiiy tafakkur tadriji. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2002.
4.
Isajon Sulton. Abu Rayhon Beruniy. Toshkent: “Innovatsion rivojlanish
nashriyot-matbaa uyi”, 2023.
5.
Isajon Sulton nasri badiiyati: ilmiy maqolalar, taqriz, adabiy suhbatlar,
maktublar/ to‘plab nashrga tayyorlovchilar : G.Sattorova, M.Qo‘chqorova. – Toshkent:
Turon zamin ziyo, 2017.
6.
Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. Risola. –T., Ma’naviyat, 2000. -112 bet.
7.
Q.Yoʻldoshev. Soʻz yolqini. –Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyot-matbaa
ijodiy uyi, 2018. –B. 265.
8.
Rasulov A. Badiiylik – bezavol yangilik. – Toshkent: “Sharq” NMAK, 2007. –
B.305.
9.
www.oyina.uz. “Osorul-boqiya” degan dasturxon yozaman, uning ne’matlarini
bironta zodagon yoki davlatmand huzuridan topolmaysan”. Beruniy siymosiga yangi
chizgilar.
