Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
239
XALQARO SAVDODA ELEKTRON TIJORATNING AHAMIYATI
Pulatxujaeva Dono Mirashidovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-8069-0878
Annotatsiya.
Ushbu maqolada xalqaro savdoning mamlakat iqtisodiyotiga tutgan o’rni va
ahamiyati, xalqaro savdoda elektron tijoratni joriy etish istiqbollari, elektron tijoratni jariy
etishdagi muammolar, imkoniyatlar, bu borada xorijiy olimlarning ilmiy-nazariy va amaliy
qarashlari, tahlil qilingan. Xalqaro savdoda elektron tijoratni joriy etishdagi muammolarga
tegishli tartibda xulosa va takliflar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
elektron savdo, xalqaro aloqa, logistika, xizmat ko’rsatish, aloqa, internet,
kommunikatsiya, savdo platformalari, raqobat, innovatsiya.
ВАЖНОСТЬ ЭЛЕКТРОННОЙ КОММЕРЦИИ В МЕЖДУНАРОДНОЙ ТОРГОВЛЕ
Пулатхужаева Доно Мирашидовна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье проанализированы роль и значение международной
торговли для экономики страны, перспективы внедрения электронной коммерции в
международную торговлю, проблемы, возможности внедрения электронной коммерции,
научно-теоретические и практические взгляды зарубежных ученых на эту тему.
Приведены в соответствующем порядке выводы и предложения по проблемам внедрения
электронной коммерции в международной торговле.
Ключевые слова:
электронная коммерция, международные коммуникации,
логистика, сервис, связь, интернет, коммуникации, торговые платформы, конкуренция,
инновации.
THE IMPORTANCE OF E-COMMERCE IN INTERNATIONAL TRADE
Pulatkhodjaeva Dono Mirashidovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article analyzes the role and importance of international trade in the
country's economy, prospects for the introduction of e-commerce in international trade, problems
in the jarring of e-commerce, opportunities, scientific-theoretical and practical views of foreign
scientists in this regard. Conclusions and proposals have been made in the relevant order to the
problems in the introduction of e-commerce in international trade.
Key words:
e-commerce, international communication, logistics, service, communication,
internet, communication, trading platforms, competition, innovation.
UO‘K: 339.544
V SON - MAY, 2024
239-246
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
240
Kirish.
Globallashuv jarayonlari chuqurlashayotgan va milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligi
o’sayotgan pallada elektron tijoratning iqtisodiyotda alohida olingan sohasi sifatida rivoj
topishi hamda iqtisodiyotning boshqa sohalarida axborot-kommunikasiya texnologiyalarining
qo’lanishiga doir masalalar ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Texnik imkoniyatlar kengayishi va
mazkur sanoatning salohiyatini amaliyotda to’laqonli qo’llash milliy iqtisodiyotning
raqobatdoshligini kuchaytirishda muhim rol o’ynaydi hamda shu tarzda xususiy va davlat
tuzilmalarining strategik barqarorligini ta’minlaydi. Jahon bozorining zamonaviy rivojlanish
yo’nalishlariga ko’ra, elektron tijorat sohasida innovatsiyalarning kiritilishi va ularning
samarali qo’llanishi korxonalarda boshqaruv va texnologik jarayonlarning samaradorligini
oshirishga zamin yaratib, iqtisodiyotning turli jabhalarida mavjud tovar va xizmatlar
bozorlarini kengaytirib, yangi bozorlarni yaratish uchun sharoit yaratadi va shu orqali aholi
turmush tarzi yaxshilanishiga sabab bo’ladi.
Jahonda elektron tijoratni samarali tashkil etish bo’yicha keng ko’lamli ilmiy tadqiqotlar
olib borilmoqda. Shu munosabat bilan elektron xizmatlar sifatini yanada oshirish, B2B, B2C,
B2G, C2C singari biznes platformalarini joriy etish va samaradorligini oshirish, keskin va
murosasiz raqobat mavjud bo’lgan xalqaro savdo xizmatlari bozorining yangi segmentlariga
kirib borish, elektron tijorat faoliyati samaradorligini ta’minlash bo’yicha innovatsion vositalar
va zamonaviy talablar, elektron tijoratni boshqarish strategiyasini ishlab chiqish va
takomillashtirish tadqiqotlarning ustuvor yo’nalishlaridan biridir (U.K. Sotvoldiyev, 2024).
So’nggi yillarda O’zbekistonda elektron tijorat va uning platformalarini tashkil etish va
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mazkur muhim qaror munosabati bilan
mamlakatimizda elektron tijoratni jadal rivojlantirish, raqamli iqtisodiyotni asosiy “drayver”
sifatida rivojlantirish, uning hajmini kamida 2,5 barobarga oshirish chora-tadbirlari 2022-
2026-yillarda Yangi O’zbekistonni rivojlantirish strategiyasining ustuvor yo’nalishlaridan biri
sifatida belgilandi (Farmon, 2022).
Bunday vazifalarni samarali amalga oshirish respublikada elektron tijoratni boshqarish
mexanizmini takomillashtirish, elektron tijorat kompaniyalari faoliyatini boshqarishda yuqori
samaradorlikka erishish, elektron tijoratni boshqarish samaradorligini baholash metodikasini
takomillashtirishga qaratilgan, shuningdek, O’zbekistonda iqtisodiyotni raqamlashtirish
bo’yicha amalga oshirilayotgan izchil chora-tadbirlar ta’sirida elektron tijorat faoliyati asosiy
parametrlar hisoblanib, prognozli ko’rsatkichlarni ishlab chiqish uchun ilmiy izlanishlarni talab
etadi.
Adabiyotlar sharhi.
Gorodnova (2018) tomonidan elektron tijorat algoritmlarini inson hayotiga qo’shimcha
imkoniyatlarga ega yordamchi sifatida kiritish bunday integratsiyaning asosiy ustunligini olish
imkonini beradi – bu nafaqat qaror qabul qilish jarayonini tezlashtirish, balki ularning sifatini
sezilarli darajada yaxshilashga olib kelishi asoslangan.
Jilin, Safaryanlarning (2020) tadqiqotlarida bugungi kunda kompaniyalarning 37 foizi
algoritmik xizmatlar va elektron tijorat texnologiyalaridan foydalanishi, bu kelajakda yangi
yuqori intellektli texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari doimiy ravishda oshib
borishidan dalolat berishi yoritib o’tilgan.
Arxipov (2020) tomonidan 2018-yilda dunyoda Big Data va biznes-analitika
xizmatlaridan foydalanishdan tushgan daromad hajmi 168,8 milliard AQSh dollarini tashkil
etishi, prognozga ko’ra, 2023-yil oxiriga bu ko’rsatkich 274,3 milliard AQSh dollaridan oshishi
tahlillar asosida yoritib berilgan edi.
Elektron tijorat va elektron savdoga bag’ishlangan ko’plab tadqiqotlar mavjud bo’lib,
elektron savdo sohasida faoliyat yuritadigan xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining turli
jihatlarini ko’rib chiqqanlar. Xususan, Yefimova vaTarasov (2018) o’z tadqiqotilarida internet-
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
241
savdoning an’anaviy savdoga nisbatan afzalliklari hamda uni takomillashtirishning asosiy
yo’nalishlarini yoritib berganlar.
Xususan, Zaxarov va Cherxanovalar (2019) o’z tadqiqot ishlarida elektron tijorat
platformalarining o’sishi, korxonalarda kiberxavfsizlik tizimini takomillashtirish va xalqaro
tanlov savdolarida kriptovalyutalardan foydalanish kabi elektron tijorat tendensiyalari tahlil
qilingan.
Mahalliy olimlardan Ilxamova (2023) Zamonaviy sharoitda mamlakatning, ayniqsa uning
viloyat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim yo’nalishlaridan biri bu elektron tijoratdir deb
keltirib o’tgan.
Maxkamov (2023) elektron tijorat ham rivojlanish bosqichlarida xuddi shu geoiqtisodiy
va geosiyosiy jarayonlarga tayanadi. Mamlakatda yaratilgan yaxshi sharoit institutsional
tizimning yaxshi tashkil etilishi geosiyosiy tomondan rivojlanishga, infrastrukturaning yaxshi
tashkil etilishi, kadrlarning tayyorgarligi geoiqtisodiy jarayonlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi deb
baholaydi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ilmiy tadqiqotni shakllantirishda qiyosiy tahlil, ma’lumotlarning analitik tahlili, ilmiy
abstraksiya, induksiya, deduksiya usullardan foydalandik. Muammolar o’rganilib, ularga yechib
topishda qiyosiy va analitik tahlil usullaridan kengroq foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Jahon iqtisodiyotida integrasiyalashuv jarayoning tobora chuqurlashib borishi, axborot
texnologiyalarining jadal rivojlanishi va Internet tarmog’idan tijorat maqsadlarida faol
foydalanish jarayonida elektron tijorat hajmining oshib borishi kuzatilmoqda. Elektron tijorat
xizmatining dunyo miqyosidagi o’rni va roli yildan-yilga o’sib borayotgan bo’lib, bugun ushbu
soha dunyo aholisining ko’plab qismini o’z doirasiga qamrab olmoqda.
Elektron tijorat xizmatini rivojlantirish mamlakatlar uchun beqiyos darajadagi
imkoniyatlarni taqdim etadi. Global aloqa tarmoqlari va, birinchi navbatda, Internetning paydo
bo’lishi elektron tijorat faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish sohasida haqiqiy inqilobga
olib keldi. Natijada nafaqat biznes yuritishning yangi yo’nalishlari paydo bo’ldi, balki mavjud
yo’nalishlar ham tubdan o’zgardi. Texnologiyalarning rivojlanishi xalqaro biznesga juda ham
samarali tarzda yordam bermoqda. Hozirgi kunda dunyo bo’ylab millionlab odamlar elektron
tijorat xizmatlaridan foydalanishni o’zlari uchun qulay deb hisoblamoqdalar. Bu tanlov esa
elektron tijorat xizmatidan foydalanayotgan korxonalar uchun yuqori daromad oqimini
ta’minlamoqda.
O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi qonunida elektron
tijoratga quyidagicha ta’rif berilgan: “Axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga
oshiriladigan, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishga doir tadbirkorlik
faoliyati elektron tijoratdir”.
O’z navbatida Elektron tijorat tizimi uch sinfga bo’linadi:
-
chakana savdoni tashkil etish bo’yicha (biznes-iste’molchi, B2C);
-
biznes hamkor bilan aloqalar o’rnatish (biznes-biznes, B2B);
-
iste’molchilar o’rtasidagi savdo (iste’molchi-iste’molchi, C2C);
Misol sifatida – virtual auksion www.Ebay.com ni keltirish mumkin. Elektron tijorat
quyidagi o’ziga xos qulaylik va ustunliklarga ega:
-
xalqaro operasiyalarda axborot olish tezligi oshadi;
-
ishlab chiqarish va sotish davri qisqaradi;
-
arzon kommunikasiya vositalaridan foydalanish evaziga axborot almashish xarajatlari
kamayadi.
Biznesning turli sohalarida electron tijorat dasturlari va xizmatlarini tatbiq etish
natijalarini o’rganish bo’lib, bu electron tijorat tizimlarini yanada rivojlantirishning asosiy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
242
yo’nalishlarini aniqlash imkonini berdi. Elektron tijorat va axborot texnologiyalarining hayotda
keng qo’llanilishi bilan bog’liq asosiy muammolar, xavf va tahdidlar jamiyat, shaxs va davlat
miqyosida ularni joriy etish ahamiyati yoritildi. Elektron tijorat xizmatlarini joriy etishning
asosiy maqsadi texnologik va biznes jarayonlarida odamni to’liq almashtirish emas, balki inson
mehnati samaradorligini va umuman biznes samaradorligini oshirishdir.
1-rasm. Elektron tijoratda yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatning
YaIMdagi ulushi (yillik) (siat.stat.uz)
80
Mamlakatizda elektron tijorat uchun hamma sharoitlar yaratilgan bo’lsa ham ammo
elektron tijoratda yaratilgan yalpi qo’shilgan qiymatning YaIM dagi ulushi sezilarli darajada
o’sishni ko’rsatmayapti. Buning sababi mahsulot va xizmatlarning sifatida bo’lishi ham
mumkin.
O’zbekiston uchun axborot-kommunikasiya texnologiyalarini rivojlantirish jamiyat
hayotini tizimlashtirish jarayonini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon,
axborot-texnologiyalari sohasida ta’lim standartlarining oshishi, milliy telekommunikasiya
tarmoqlarining modernizasiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi, hokimiyat organlarida
boshqaruv tizimlarining keng tatbiq etilishi, transport-aloqa tizimlarining avtomatlashtirilishi
va ko’plab sohalar faoliyatini tizimli ravishda tashkil etishda o’z aksini topadi.
“Elektron tijorat” termini EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni elektron
almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot almashish) va
ekstranet (tashqi dunyo bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni o’z ichiga oladi.
Elektron tijorat paydo bo’lganiga qisqa fursat bo’lganiga qaramay, bu faoliyat bilan bog’liq
AQSh bozorlarida yiliga o’rtacha 1,5-2 trln. AQSh dollari miqdorida mablag’lar aylanadi.
Umuman olganda elektron tijorat bu savdo sohasi sifatida ta’riflangan, kompyuter
tarmoqlari orqali pul va savdo operasiyalarini amalga oshiradigan, shu jumladan
operasiyalarni bajarish uchun zarur bo’lgan biznes jarayonlar: elektron marketing, hujjat
aylanishi, tovarlar/xizmatlarni yetkazib berish kabi jarayonlarni o’zida jamlagan zamonaviy
faoliyat turidir. O’z navbatida elektron tijorat tizimi uch sinfga bo’linadi:
-
Chakana savdoni tashkil qilish bo’yicha (biznes-iste’molchi, B2C) – olcha.uz, abad.uz,
texnoman.uz;
-
Biznes hamkor bilan aloqlar o’rnatish (biznes-biznes, B2B) – market.vsm.uz;
80
https://siat.stat.uz/reports-filed/3058/line-data
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
243
-
Iste’molchilar o’rtasidagi savdo (iste’molchi-iste’molchi, C2C); Misol sifatida – olx.uz,
uzybor.uz, e-auksion, www.ebay.com kabilarni keltirish mumkin.
Afzalliklari va kamchiliklari. Tadbirkorlikni internet orqali rivojlantirish biznes
chegaralarini va xalqaro bozorga chiqish imkoniyatini kengaytiradi, haftada yetti kun davomida
sotishga, iste’molchilarga vaqtni tejash bilan sifatli, qulay hamda ko’plab miqdordagi tanlov
imkoniyati mavjud bo’lgan turli xildagi tovar va xizmatlarni qulay narxlarda sotib olish kabi
afzalliklarini taklif etadi. Masofaviy xizmatlarning kengayishi boshqa sohalarga, masalan,
yetkazib berish uchun transport vositalariga bo’lgan talabni oshiradi va shu kabi sohalarni
yanada rivojlanishi uchun muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Misol uchun, “Amazon” kompaniyasi
endilikda elektron tijoratlardagi tovarlarni yetkazib berishda dronlar xizmatidan
foydalanmoqda.
Prognozlarga ko’ra, 2024-yil oxiriga kelib, sotuvlarning 60 foizi internet orqali amalga
oshirildi. Asosiy afzallik bu katta moliyaviy investisiyalar va xarajatlarni talab qilmasdan, jahon
bozoriga chiqish qobiliyatidir. Ushbu savdo turiga cheklovlar jug’rofiy jihatdan aniqlanmagan.
Bu iste’molchilarga global tanlovni amalga oshirish, kerakli ma’lumotlarni olish va
joylashuvidan qat’iy nazar barcha potentsial yetkazib beruvchilarning takliflarini taqqoslash
imkonini beradi. Bundan tashqari, yakuniy iste’molchi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa tufayli,
onlayn tadbirkor vositachilar tarmog’ini qisqartiradi, ularni butunlay yo’q qilish ehtimoli ham
mavjud. Bu ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi provayder va oxirgi foydalanuvchi
o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri kanal yaratadi, bu esa maqsadli bozorning individual imtiyozlariga
javob beradigan mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilishga imkon beradi.
Elektron tijorat yetkazib beruvchilarga o’z mijozlariga yaqinroq bo’lishga imkon beradi,
bu esa kompaniyalarning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirishga olib keladi.
Natijada, iste’molchi xizmat sifatining yaxshilanishiga olib keladi, bu esa yaqinlikka, shuningdek
sotishdan oldin va keyin qo’llab-quvvatlashga imkon beradi. Elektron tijoratning ushbu yangi
shakllari tufayli endi iste’molchilar kuniga 24 soat onlayn do’konlarga ega bo’lmoqdalar.
Kam xarajatlar, odatda elektron tijorat bilan bog’liq bo’lgan yana bir muhim ustunlikdir.
Muayyan ish jarayoni qanchalik sodda va qulay bo’lsa, uning muvaffaqiyat qozonish ehtimoli
shuncha katta bo’ladi. Bu tranzaksiya xarajatlari va mijozlarga to’lanadigan narxlarning
sezilarli darajada pasayishiga olib keladi.
Sotuvchi uchun elektron tijorat chakana savdo sohasida biznesni yuritishning eng arzon
usullaridan biridir. Xaridor uchun bu tovarlarning yanada jozibador narxlari tufayli pulni
tejash, shuningdek uyingizga qulay vaqtda tovarlarni yetkazib berish orqali vaqtni tejash
imkoniyatidir. Onlayn do’konlarning afzalliklari, shuningdek, ularning kechayu-kunduz
ishlashini va xaridor uchun qulay bo’lgan har qanday usulda sotib olish yoki xizmat haqini
to’lash qobiliyatini (turli xil elektron to’lov tizimlaridan foydalanish, yetkazib berish paytida
kuryerga naqd pul berish, qabul qilish punkti yoki omborda ishlaydigan xodimlar) o’z ichiga
olishi kerak.
Virtual tijorat elektronika, maishiy texnika, mebel, kiyim-kechak va poyabzal, uy-ro’zg’or
buyumlari segmentlarida keng namoyish etilgan. Ta’kidlash joizki, hozirgi vaqtda oziq-ovqat
mahsulotlarini onlayn savdosi bozori, ayniqsa, yirik shaharlarda, asosan uyga oziq-ovqat sotish
va yetkazib berish xizmatlarining rivojlanishi tufayli jadal rivojlanmoqda. Hech bir mamlakat
global iqtisodiyotning ustuvorliklarini hisobga olmasdan iqtisodiy siyosatni oqilona
shakllantirishni
va
amalga
oshira
olmaydi.
Ayniqsa
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarning jadal rivojlanishi globallashuvning obyektiv jarayonlari bilan uzviy bog’liq
ravishda iqtisodiy faoliyatning yangi turini - elektron tijorat yoki elektron tijoratni
shakllantirishga olib keldi. Savdo tashkilotlari va mijozlar o’rtasidagi munosabatlarda,
tovarlarni taqsimlash jarayonlarini boshqarish, bozorni monitoring qilish, yetkazib
beruvchilar, biznes sheriklar va davlat idoralari bilan samarali munosabatlarni rivojlantirishda
elektron
tarmoqlarning,
birinchi
navbatda
Internetning
imkoniyatlaridan
faol
foydalanilmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
244
Keyingi yillarda jahon elektron tijorat aylanmasi barqaror o’sib bormoqda, eMarketer
ma’lumotlariga ko’ra, 2018-yilda u 2,9 trln. AQSh dollarni tashkil etgan, 2019-yil yakunlariga
ko’ra, global elektron tijorat aylanmasi 3,5 trln. AQSh dollaridan oshishi, 2023-yilga kelib esa
bu ko’rsatkich 6,5 trln. AQSh dollarga tashkil etgan.
Elektron tijorat bilan bog’liq infratuzilma – Internetdan foydalanish, to’lovlar, do’konlar
va logistika – onlayn xaridlar hajmi oshishi uchun muvozanatli tarzda rivojlanishi kerak. Ba’zi
MOMIH (Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorligi) mamlakatlarida e’tiborga molik
tendensiya xususiy banklarning ushbu turli komponentlarni integrasiyalashuviga jalb qilish
bo’ldi. Gruziya, Qozog’iston, Mo’g’uliston va Tojikistondagi innovatsion banklar yangi to’lov
vositalari va kreditlardan foydalanishni rag’batlantirish maqsadida o’z mamlakatlarida eng
yirik onlayn bozorlarni yaratdilar.
Shuningdek, ular kuryerlik kompaniyalari bilan shartnoma tuzish, yetkazib berish
startaplarini qo’llab-quvvatlash va Mo’g’uliston misolida milliy pochta operatorining qisman
ulushini sotib olish orqali yetkazib berish yechimlarini ishlab chiqdilar. To’lovlarni va yetkazib
berishni on-layn do’kon bilan birlashtirish muvaffaqiyat uchun juda muhimdir.
Rasmiy statistik ma’lumotlarga ko’ra, elektron tijoratda yaratilgan yalpi qo’shilgan
qiymatning O’zbekiston YaIMdagi ulushi deyarli ahamiyatsiz. Elektron to’lov tizimi bo’yicha
internet orqali xizmat ko’rsatadigan kompaniyalarga to’xtaladigan bo’lsak, ularning eng yirigi
Paypal tizimidir. 1998-yili tashkil etilgan PayPal ayni paytda jahonning 190 mamlakatida
faoliyat olib boradi va 164 milliondan ortiq ro’yxatdan o’tgan mijoziga ega. Tizim 24 ta milliy
valyutada ish yuritadi (A.A. Ro’ziqulov, 2012).
Aynan PayPal tizimida birinchi bo’lib mijozlar o’rtasida to’lovni amalga oshirishda
elektron pochtadan foydalanish joriy etilgan. Uning bizda mavjud tizimlardan farqi ham
shundan iboratki, mijoz to’lovni o’z uyida yoki ish joyida Internet orqali amalga oshiradi.
Himoyalangan bog’lanish orqali akkauntga e-mail va parol kiritilgandan so’ng tizimdan
foydalaniladi.
Shuningdek, PayPal foydalanuvchilari bir-birlarining hisobiga pul o’tkazishlari ham
mumkin. Mijozlar tizimdan foydalanganda mablag’larni o’zlarining bank kartalari yoki
bankdagi hisob raqamlari yordamida qoplaydi. Ushbu tizim orqali nafaqat turli xizmatlar uchun
to’lovni amalga oshirish, balki eBay kabi internet auksionlardan har xil mahsulotlarni sotib
olish ham mumkin.
2003-yili tashkil etilgan yana bir yirik elektron to’lov tizimi–Moneybookers asosiy
raqobatchisi PayPalga yetarlicha qarshilik ko’rsatmoqda. Bugunga kelib 170 dan ortiq
mamlakatda ushbu tizimning mijozlari mavjud. Yaqinda “eKarmon” elektron to’lov tizimi ham
quyidagicha chiqish qildi:
Yaqin vaqtlar ichida O’zbekiston Respublikasi aholisida uyidan yoki ish joyidan
chiqmagan holda oziq-ovqat mahsulotlaridan tortib maishiy va kompyuter texnikasini sotib
olish, mobil aloqa, internet, telefon va kommunal to’lovlarni amalga oshirish, shuningdek, kino
va teatrga chiptalar sotib olish imkoniyati yuzaga keladi. Ortiqcha vaqt sarflab, do’konma-
do’kon yurishning hojati qolmaydi. Internet orqali ishlaydigan ushbu tizimning xavfsizligini
ta’minlash maqsadida elektron raqamli imzodan foydalanilmoqda.
Zamonaviy bozor iqtisodiyotidagi elektron tijorat an’anaviy savdo usullariga xos bo’lgan
moddiy xarajatlar va vaqt xarajatlarining katta qismini kamaytirish orqali iste’molchi uchun
shiddatli raqobatda g’oliblikni ta’minlash vositasi sifatida paydo bo’ldi. Shu ma’noda, to’laqonli
elektron tijorat rivojlangan bozor iqtisodiyotida yuqori darajadagi raqobat sharoitida paydo
bo’ladi, yashaydi, rivojlanadi va bozor munosabatlarining mohiyati sifatida savdo-sotiq
operatsiyalarini o’tkazish shakl va usullarini takomillashtirishni taqozo etadi.
Shu bilan birga elektron-savdoning salbiy oqibatlarini ham ko’rsatib o’tish lozim. Ayrim
tadqiqotlarga ko’ra dunyoda onlayn-tijoratning keskin o’sishi jiddiy iqtisodiy va ijtimoiy
muammolarni keltirib chiqardi. Internet asrida rivojlangan mamlakatlar aholisi endi ko’p
do’konlarga ehtiyoj sezmaydilar. Vaziyatning boshqa tomoni shundaki, xarid qilish markazidagi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
245
do’konning odatiy formatida qolib, o’z vaqtida Internetga kira olmagan sotuvchilar bankrotlik
xavotirga ega. AQShda 2017-yil davomida 3500 dan ortiq do’konlar yopildi (S.N. Xamrayeva,
Sh.X. Xasanov, 2020).
Tahlillarga ko’ra, besh yildan so’ng AQShda savdo markazlarining yarmi yopilishi
mumkin. Bu esa o’z navbatida, ishsizlik darajasining ortishiga olib keladi. Sababi bitta operator
bir vaqtning o’zida bir nechta sotuvchilarning o’rnini bosa oladi. Shuningdek, elektron tijorat
orqali xizmatlar amalga oshirilganda, mahsulotlarni saqlash uchun katta omborxonalar,
muzlatkichlarga bo’lgan talabni pasaytiradi.
Shuni aytish mumkinki savdo sohasida elektron axborot texnologiyalaridan foydalanish
bozor tovar-pul munosabatlarining asosi va mohiyati sifatida ishlab chiqaruvchidan tovarlar
(xizmatlar) harakatida vositachilar sonini (ya’ni tovar ayirboshlash) qisqartirish hisobiga
tovarlar (xizmatlar) bozorining samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Iste’molchiga, kapital aylanishini tezlashtirish, tranzaksiya xarajatlarni sezilarli darajada
pasaytirish, mintaqaviy xo’jalik-iqtisodiy komplekslarni qayta qurish jarayonlarini
faollashtirish imkonini beradi.
Elektron tijoratning rivojlanish darajasiga global tarmoqning kirib borish darajasi va
foydalanuvchilar soni kabi ko’rsatkichlar bevosita ta’sir ko’rsatadi. Texnik nuqtai nazardan,
O’zbekiston Respublikasi interneti mamlakatda elektron tijoratni rivojlantirishga tayyor.
Mamlakatimizning hududining katta qismi internet bilan qamrab olingan: internetdan
foydalanuvchilar sonining tezlik bilan o’sishi va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining
rivojlanishi kuzatilmoqda, bu tovarlar va xizmatlarni xarid qilish uchun zamonaviy axborot va
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanadigan potensial xaridorlar soniga o’zining ijobiy
ta’sirini ko’rsatmoqda.
Xulosa va takliflar
Elektron tijorat mexanizmlarining rivojlanishi va barqaror ishlashi uchun zarur bo’lgan
shart-sharoitlar to’g’risida dastlabki xulosalarni chiqargan holda, quyidagi xulosa va takliflarni
keltirish mumkin. Elektron tijoratni rivojlantirish jamiyatimiz uchun quyidagi natijalarni
beradi:
-
Elektron tijoratning rivojlanishi O’zbekiston mehnat bozori tuzilmasiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Yuqori axborot texnologiyalarini sanoatlashtirish minglab yangi ish o’rinlarini
yaratadi.
-
O’zbekiston
iqtisodiyotining
barqarorlashishi,
tovar
va
xizmatlarning
raqobatbardoshligi kuchayishi va elektron tijorat rivojlanishining bir paytda sodir bo’lishi
eksport imkoniyatlarining oshishiga olib keladi.
-
Elektron tijorat aholi turmush darajasining yaxshilanishi, marketing, menejment kabi
sohalarning rivojlanishini ta’minlaydi.
-
Elektron tijorat sohasida chuqur ilmiy izlanishlar olib borish zarur.
-
Ilmiy-amaliy konferensiyalar o’tkazish, xorijiy davlatlar bilan hamkorlikda loyihalar
yaratish, ilmiy ishlar, maqolalar yozish, shu sohada internet-resurlarini, media materiallarini
yaratish, doimiy forum va virtual ko’rgazmalar tashkil etish, kadrlar tayorlashda elektron
tijoratning nafaqat texnik, balki iqtisodiy va huquqiy xususiyatlarini ham inobatga olish, eng
asosiy muammolardan biri – malakali kadrlarni tayyorlash uchun oliy ta’lim muassasalarida
zamon talablariga javob beruvchi kompleks laboratoriyalarni yaratish lozim.
-
Aholiga telekommunikasiya-aloqa xizmatlarni ko’rsatish sohasida raqobatni
kuchaytirish. Bu esa o’z navbatida aloqa kompaniyalari tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar
sifatining oshishiga, narxlar darajasining tushishiga va elektron tijorat uchun ma’lum internet
zonasining yaratilishiga olib keladi.
-
AKT sohasiga investisiyalarni kiritish uchun va unda chuqur islohotlarni olib borishda
qulay huquqiy sharoitning ko’rsatilgan tartibda doimiy mavjud bo’lishini ta’minlash.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, may
www.e-itt.uz
246
-
Axborot texnologiyalarining butun O’zbekiston bo’ylab keng tarqalishini ta’minlash.
Nafaqat viloyat markazlarida, balki chekka qishloqlarda ham axborot texnologiyalarining joriy
qilinishi elektron tijorat hajmining yuqori darajada oshishiga olib keladi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Baxtiyor Maxkamov, Gulnora Ismoilova, & Bobur Raximov (2023). Elektron tijorat
infratuzilmasi va uning geoiqtisodiy ahamiyati. innovations in Technology and Science
Education, 2(10),
974–983.
Retrieved
from
https://humoscience.com/index.php/itse/article/view/1278
Farmon (2022), O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026-Yillarga mo’ljallangan
yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida 28.01.2022 yildagi PF-60-son.
Global Ecommerce (2018): Statistics and International Growth Trends (Infographic).
https://www.shopify.com/enterprise/global-ecommerce-statistics
Ilxamova Y.S. (2023) “Elektron tijorat: tushunchasi, maqsadlari va asosiy yo'nalishlari”
2023-01-20, 136-140 b.
Ефимова Н. А., Тарасов А. С. (2018) Совершенствование работы интернет-магазина
//Вестник Белгородского университета кооперации, экономики и права. – №. 5. – С. 174-
183.
Жилин В.В., Сафарьян О.А. (2020) Искусственный интеллект в системах хранения
данных
//
Advanced
Engineering
Research
(Rostov-on-Don).
№2.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/iskusstvennyy-intellekt-v-sistemah-hraneniya-dannyh
https://unctad.org/press-material/global-e-commerce-hits-256-trillion-latest-unctad-estimates
Захаров А.Н., Чехранова Т.А. (2019) Тенденции развития электронной торговли в
международной практике Российский внешнеэкономический вестник. № 6. С. 102-106.
Рўзиқулов А.А. (2012), “Электрон тижорат: имкониятлар, муаммолар ва ечимлар”
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, март.
Сатволдиев
У.K.
(2024).
Ўзбекистонда
электрон
тижоратнинг
ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари. Scientific Journal of Actuarial Finance and
Accounting, 4(03), 217-227.
https://doi.org/10.55439/AFA/vol4_iss03/152
Хамраева С.Н. Хасанов Ш.Х. (2020) “Жаҳон электрон савдо хизматини ривожланиш
ҳолати ва таҳлили” “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-
iyun, 321-328 бб.
