Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
33
RAQAMLI INFRAT
UZILMANI RIVOJLANTIRISH SHAROITIDA FOYDA SOLIGʻI
BOʻYICHA SOLIQ MAʼMURIYATCHILIGINING XUSUSIYATLARI
Babajanov Davronbek Jumamuratovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0001-1577-0580
Annotasiya.
Mazkur maqola foyda soligʻi bilan bogʻliq soliq maʼmuriyatchiligini
takomillashtirishga bagʻishlangan. Foyda soligʻi davlat uchun muhim daromad manbai boʻlib,
samarali soliq maʼmuriyatchiligi byudjet daromadlarini samarali yigʻish va soliq toʻlovchilar
to
monidan rioya etilishini taʼminlash uchun juda muhimdir. Ushbu tahlil jarayonni soddalashtirish,
soliq toʻlashdan boʻyin tovlash holatlarini kamaytirish va tadbirkorlik subʼektlari uchun yanada
qulay muhit yaratish maqsadida takomillasht
irilishi mumkin boʻlgan soliq maʼmuriyatchiligining
turli jihatlarini oʻrganadi. Tahlil turli mamlakatlardagi tegishli adabiyotlar, tadqiqotlar va
tajribalarni koʻrib chiqishni oʻz ichiga oladi. Shu bilan birga, iqtisodiyotda yashirin aylanma savdo
va umumiy ovqatlanish, avtotransportda tashish, uy-
joy qurilishi va taʼmirlash, turarjoy
xizmatlarini koʻrsatish kabi sohalar oʻrganilib, xorij tajribasi, mamlakatimizda uni qoʻllash
boʻyicha ilmiy
-amaliy xulosa va takliflar shakllantirilgan.
Kalit soʻzlar
:
soliq, foyda
soligʻi, soliq tushumlari, usullar va vositalar, ilgʻor axborot
-
kommunikasiya texnologiyalari, tahlil, optimallashtirish, soliq imtiyozlari, soliq stavkasi. soliq
munosatlari, soliq siyosati, davlat byudjeti, soliq maʼmuryatchiligi, soliq yuki.
ОСОБЕННОСТИ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ ПО НАЛОГУ НА ПРИБЫЛЬ В
УСЛОВИЯХ РАЗВИТИЯ ЦИФРОВОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ
Бабажанов Давронбек Джумамуратович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
Данная статья посвящена совершенствованию налогового
администрирования по налогу на прибыль. Подоходный налог является важным
источником доходов правительства, и эффективное налоговое администрирование
имеет важное значение для обеспечения эффективного сбора доходов и соблюдения
требований налогоплательщиков. В этом анализе рассматриваются различные аспекты
налогового администрирования, которые можно улучшить, чтобы упростить процесс,
сократить уклонение от уплаты налогов и создать более благоприятную для бизнеса
среду. Анализ включает обзор соответствующей литературы, исследований и опыта
разных стран. При этом изучаются такие направления, как подпольная торговля и
общепит, автомобильный транспорт, жилищное строительство и ремонт, оказание
жилищно
-
бытовых услуг в экономике, зарубежный опыт и научно
-
практические
заключения по его применению в нашей стране и предложения. сформулированы.
Ключевые слова:
налог, налог на прибыль, налоговые поступления, методы и
инструменты, передовые информационно
-
коммуникационные технологии, анализ,
оптимизация, налоговые льготы, налоговая ставка. налоговые отношения, налоговая
политика, государственный бюджет, налоговое администрирование, налоговое бремя.
UO
‘
K: 336.201
VI SON
—
IYUN, 2024
33-41
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
34
FEATURES OF THE TAX ADMINISTRATION ON PROFIT TAX IN THE CONTEXT
OF THE DEVELOPMENT OF DIGITAL INFRASTRUCTURE
Babajanov Davronbek Jumamuratovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article is devoted to the improvement of tax administration related to profit
tax. Income tax is an important source of revenue for the government, and effective tax
administration is essential to ensure effective revenue collection and taxpayer compliance. This
analysis explores various aspects of tax administration that could be improved to simplify the
process, reduce tax evasion and create a more business-friendly environment. The analysis includes
a review of relevant literature, studies and experiences from different countries. At the same time,
such areas as underground trade and general catering, transport by motor vehicle, housing
construction and repair, provision of residential services in the economy are studied, foreign
experience and scientific-practical conclusion on its application in our country. and suggestions are
formulated.
Key words:
tax, profit tax, tax revenue, methods and tools, advanced information and
communication technologies, analysis, optimization, tax benefits, tax rate. tax attitudes, tax policy,
state budget, tax administration, tax burden.
Kirish.
Jahonda tobora keskinlashib borayotgan global raqobat sharoitida mamlakatlarning
moliyaviy barqarorli
gini taʼminlash muhim ahamiyat kasb etib, bu soliq
-byudjet tizimining
samaradorligini taʼminlash, mahalliy byudjetlarning barqarorligi va ularning daromadl
ar
bazasini mustahkamlashning dolzarbligini oshirmoqda. “Foydani soliqqa tortish bevosita
soliqqa tor
tish amal qilishining yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi, yaʼni soliqlarning fiskal
funksiyasini bajarish maqsadida xoʻjalik subyektlariga toʻgʻridan
-
toʻgʻri taʼsir koʻrsatish roʻy
beradi. Uzoq yillar davomida foyda soligʻi byudjet soliq daromadlarining aha
miyatli qismini
shakllantirib, tashkilotlarning rivojlanishida muhim tartibga soluvchi rolni oʻynaydi”. Jahon
iqtisodiyotida huquqiy jihatdan shakllantirilgan korporativ soliq stavkalari korporatsiyalar duch
keladigan asosiy soliq stavkasi hisoblanib, bu y
uridiksiyalarni hisobga olgan holda va vaqt oʻtishi
bilan korporatsiyalar uchun standart soliq stavkalarini taqqoslash uchun qoʻllanilishi
mumkinligini anglatadi.
Adabiyotlar sharhi.
Hozirgi kunda turli mulk shaklidagi xoʻjalik yurituvchi subʼektlarning
asosiy maqsadi
kamroq xarajat qilgan holda maksimal foyda olishga harakat qilishdir. Shu bilan birga, korxona
toʻlov intizomi mustahkam boʻlsa, byudjetga oʻz vaqtida soliqlarni toʻlab har bir jarimalardan
qochishga intiladi va soliqlarni oʻz vaqtida byudjetga toʻlaydi. Foyda tijorat asosida faoliyat
yuritayotgan xoʻjalik subʼektlarining soʻnggi moliyaviy natijasi boʻ
lishi bilan birga, respublika va
mahalliy byudjetlar daromadining asosiy moliyaviy manbalaridan biri hisoblanadi.
Narxlar barqaror boʻlganda foyda dinamikasining oʻsishi ko
rxonaning samarali faoliyat
yuritayotganligidan dalolat beradi. Foyda hajmining oʻsishi korxonaning moliyaviy qudra
ti,
ishlab chiqarish va ijtimoiy sohani rivojlantirish fondini tashkil etish hamda ishchi-
xizmatchilarni moddiy
ragʻbatlantirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Abdukarimov (2005)
foydani murakkab iqtisodiy kategoriyalardan biri sifatida eʼtirof etib, u asosan qoʻshimcha
qiymat yaratish va ishlatish jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi
deb
taʼkidlaydi.
Alieva (2011) foydani tadbirkorlik faoliyati xizmatlari uchun toʻlov, yaʼni aynan tovarlar va
xizmatlarni ishlab chiqarish uchun resurslarni mohirona birlashtirishi, korxona boshqarish
boʻyicha noodatiy qarorlar qabul qilishi, mahsulotlarning
innovatsion turlarini joriy qilishi,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
35
ishlab chiqarish jarayonini oʻzgartirishi uchun, shuningdek iqtisodiy risk
uchun mukofot sifatida
eʼtirof e
tadi. Nemis iqtisodchisi E.F. Sheffle foydani investitsiya qilingan kapital qaytimi sifatida
talqin etgan.
Milyakov (1999) foydani korxona byudjetini shakllantirishning muhim manbasi va bu
manba hisobidan ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish amalga osh
irilishini aytib oʻtadi.
Koʻpchilik singari Mardiasmo (2013) ham, foyda soligʻini foyda bilan bogʻlaydi. U foyda
soligʻi
qonunchilikda koʻrsatilgan subʼektiv shartlar va obʼektiv talablarga rioya qilingandagi soliq
toʻlovchilardan olinadi deb fikr keltirad
i.
Toshmurodov (2004) korxonalar foyda soligʻining mohiyati foydaning bir qismini majburiy
toʻlov sifatida davla
t byudjetiga markazlashtirilishida yuzaga keladigan munosabatlarda
namoyon boʻladi. Shu munosabat bilan –
foy
da soligʻi tushunchasiga quyidagi t
aklif
shakllantirildi:
–
foyda soligʻi deganda korxona, tashkilot va birlashmalarda yaratilgan
qoʻshimgan qiymat
ning bir qismi foydani qonun doirasida belgilangan chegaralarda majburiy
toʻlov sifatida davlat byudjeti ixtiѐriga oʻtkazilishi bilan bogʻliq pu
l munosabatlari tushuniladi.
A.Fedorov. (2010) fikricha, “maʼmuriy yukni kamaytiradigan va yirik soliq toʻlovchi
larning
investitsiya faolligini ragʻbatlantiradigan soliq maʼmuriyatchiligini takomillashtirish boʻyicha
chora-tadbirlar taklif etgan, amaldagi soliq imtiyozlarini sezilarli darajada kengaytiradigan va
toʻldiradigan hamda oʻz investitsiya manbalarini koʻpaytiradigan yirik soliq toʻlovchilarning
investitsiya faoliyatini soliq orqali ragʻbatlantirish usullari va uslub
larini ishlab chiqqan, ularning
samaradorligini baholagan”.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada qiyosiy tahlil hamda induksiya va deduksiya baholash usullaridan
foydalanildi. Qiyosiy usuldan foydalanilib, soliq toʻlovchilarga xizmat koʻrsatishni
takkomilashtirishga doir maʼlumotlar
va ularni tahlillar amalga oshirilib ilmiy xulosalar berildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Bugungi kunda inson faoliyatining barcha sohalarida raqamlashtirish masalasi juda
dolzarb va muhim ahamiyatga ega. Inson mehnatini abstraksiyalash va uni mashina mehnati
bilan almashtirishga qaratilgan loyiha va dasturlar ishlab chiqilmoqda. Bu yuksalishning eng
qisqa yoʻl
idan borish imkoniyatini beradi. Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar
sifatini oshiradi, balki ortiqcha xarajatlarni ham kamaytiradi. Shu bilan birga, mamlakat
rivojlanishiga toʻsqinlik qilayotgan eng ogʻir illat –
korrupsiya balosini yoʻqo
tishda ham katta rol
oʻynaydi. Soliq munosbatlarini tartibga solishda soliq maʼmuriyatchiligi muhim ahamiyat kas
b
etib unda raqamlashtirish ishl
arini jadallashtirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Bu ayniqsa
foyda soligʻi boʻyicha soliq maʼmuriyatchiligin
i raqamlashtirish orqali normativ-huquqiy bazani
bir maromda shakllanishiga olib keladi. Xususan, Oʻzbekiston Re
spublikasi Prezidentining ushbu
sohaga katta eʼtibor qaratib, 2020
-yilning 24-yanvarida Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida
shunday dedilar: “
Mamlakatimizda ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, raqobatbardosh
iqtisodiyotni shakllantirish borasida boshlagan ishlarimizni jadal davom ettirish maqsadida
yurtimizda 2020-
yilga “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”
6
, deb nom
berish
ni taklif etgan. Prezidentimiz oʻz Murojaatnomasida “Raqamli Oʻzbekiston –
2030”
dasturini ishlab chiqish vazifasini belgilab berdilar.
Soliq hisobot shakllari Oʻzbekiston Respublikasi Davlat soliq qoʻmitasining 2020
-yil 28-
yanvardagi 2020-03-son qarori bi
lan tasdiqlangan (roʻyxat raqami 3221
-son, 24.02.2020-y.)
“Soliq hisobot shakllarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi qaroriga
asosan ishlab chiqilgan va
tasdiqlangan. Mazkur Qarorning 3-
ilovasi bilan foyda soligʻi hisoboti shakllari tasdiqlangan.
Hisobotning 9 ta ilovasi mavjud. 1-ilova
—
jami daromadlari, 2-ilova
—
xarajatlar, 3-ilova
—
investitsiyaviy chegirma, 4-ilova
—
imtiyozlar, 5-ilova
—
nol stavka qoʻllaniladigan soliqqa
6
Ўзбекистон Республикаси Пезиденти Ш.М. Мирзиёевнинг 2020 йил 21 январдаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига ва Сенетига
Мурожаатномаси. http://turkiston.uz (мурожаат санаси: 16.03.202
0)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
36
tortiladigan foyda, 6-ilova
—
joriy soliq bazasidan kamaytiriladigan oldingi soliq davrining
zararlari, 7-ilova
—
alohida operatsiyalar boʻyicha zararni koʻchirishning xususiyatlari, 8
-ilova
—
Oʻzbekiston Respublikasidan tashqarida toʻlangan va hisobga olinadigan foyda soligʻi
summasi, 9-ilova
—
Oʻzbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan Oʻzbekiston
Respublikasidan tashqarida olinishi lozim boʻlgan (olingan) dividendlar tarzidagi
daromadlardan foyda soligʻining maʼlumotnoma hisob
-kitobi.
1-
rasm. Oʻzbekiston soliq tizimida soliq maʼmuriyatchiligi oid raqamlashti
rish
huquqiy bazaning shakllanishi
7
Mazkur foyda soligʻi hisobotining satrlari oʻrganilganda, soliq toʻlovchilarga qulaylik
yaratish, ularning hisobotni tuzishga ketadigan vaqtini
tejash va xatoga yoʻl qoʻymasligining
oldini olish maqsadida, ayrim satrlarini raqamlashtirish (boshqa hisobot satrlari yoki boshqa
tashqi manba dast
urlari bilan integratsiya qilish) boʻyicha takliflar ishlab chiqildi.
Birinchidan, kredit (qarz, mikrokred
it va boshqa moliyaviy operatsiyalar) boʻyicha
mukofot tarzidagi daromad (1-ilova 030-
satr), sugʻurta, qayta sugʻurta tashkilotining qayta
sugʻurta qilish shartnomalari boʻyicha daromadi (1
-ilova 040-satr), amortizatsiya qilinadigan
aktivlarning va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olingan daromad (1-ilova 050-satr), mol-
mulkni mulk ijarasiga (ijaraga) berishdan olingan daromad (1-ilova 060-satr), tekin olingan mol-
mulk (xizmatlar) satri (1-ilova 070-satr), inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovar-
moddiy zaxiralarning va boshqa mol-mulkning qiymati tarzidagi daromad (1-ilova 080-satr),
qonunchilik hujjatlarida belgilangan tartibda majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olingan
7
Muallif tomonidan tuzilgan.
axborot
texnologiyalari
mahsulotlarini
ishlab
chiqarishni
rivojlantirish
uchun eng qulay
sharoitlarni
yaratish
maqsadida butun
respublika
hududida
Texnopark
rezidentlarini
joylashtirish
xalqaro reytinglardagi va
alohida tarkibiy
indikatorlardagi oʻrnini
yaxshilash uchun masʼul
davlat organlari roʻyxati
«Elektron hukumat»
tizimini rivojlantirish va
«Raqamli Oʻzbekiston –
2030» dasturini amalga
oshirish
“Oʻzbekiston Respublika
si
Prezidentining 24.07.2021-
yildagi
-son
Farmoni bilan quyidagi
hujjatlarga oʻzgartirish va
qoʻs
himchalar kiritildi
Oʻzbe
kiston
Respublikasi
Prezidentning
18.05.2019-
-son
qarorida:
Oʻzbekiston
Respublikasi
Prezidentning
30.06.2017-
son Farmonida:
Oʻzbekist
on
Respublikasi
Prezidentning
17.01.2019-
-son
Farmonida:
Oʻzbekiston
Respublikasi
Prezidentining
10.01.2019-
son Farmonida:
«elektron
hukumat» va
raqamli iqtisodiyot
tizimi doirasidagi
loyihalarni amalga
oshirish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
37
daromad (1-ilova 090-
satr), talab qilish huquqidan oʻzganing foyda
siga voz kechish shartnomasi
boʻyicha olingan daromad (1
-ilova 100-satr), dividendlar tarzidagi daromadlar (1-ilova 110-
satr), foizlar tarzidagi daromadlar (1-ilova 120-satr), valyuta kursi farqidan daromadlar (1-ilova
130-satr), moliyaviy ijara (lizing) shartnomasiga binoan mol-
mulkni berish boʻyicha pul
mukofoti tarzidagi daromad (1-ilova 140-satr), notijorat tashkilotlari tomonidan aholining diniy
m
aqsadda foydalanishi uchun moʻljallangan tovarlarni realizatsiya qilishdan olingan
daromadlari (1-ilova 150-satr), nazorat qilinadigan chet el kompaniyasining taqsimlanmagan
foydasi (1-ilova 160-satr), Transfert narxni belgilash natijasida olinmagan daromad summasi (1-
ilova 170-
satr), operativ ijara boʻyicha xarajatlar (2
-ilovasi 0112-satri), foizlar va ayrim
chiqimlar boʻyicha xarajatlar (2
-ilovasi 0114-
satri), oʻzi ishlab chiqargan
oʻz qishloq xoʻjaligi
mahsulotini realizatsiya qilishdan olingan daromad (5-ilova 011-satri), ijtimoiy sohada
faoliyatni amalga oshirishdan olingan daromad (5-ilova 013-satri) satrlarini elektron
hisobvaraq-faktura (EHF) dasturi bilan mahsulot va xizmatlarning identifikatsiya kodi (MHIK)
orqali integratsiya qilish.
Ikkinchidan, Oʻzbekiston Respublikasi Soliq kodeksi 248
-
moddasining toʻrtinchi qismida
belgilangan hollarda va tartibda soliq bazasiga tovarlar (xizmatlar)ning bozor qiymatidan kelib
chiqqan holda tuzatish kiritish natijasida olingan daromadlar (1-ilova 180-satr) satrini
qoʻshilgan qiymat soligʻi hisoboti 1
-ilovasi (soliq davridagi tovar (xizmat)larni realizatsiya qilish
boʻyicha aylanmalar) 0108
-satri bilan integratsiya qilish.
Uchinchidan, mol-
mulk, yer, suv resurslaridan hamda yer qaʼridan foydalanganlik soliqlar,
yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobi (Qarorga 7-ilova) 170-satri,
joriy soliq davrining 1-
yanvar holatiga qishloq xoʻjaligiga moʻljallanmagan yerlar boʻyic
ha
toʻlanadigan yer soligʻi hisob
-kitobi (Qarorga 8-ilova) 040-satri, suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq hisob-kitobi 080-satri 22-
ustuni, yer qaʼridan foydalanganlik uchu
n
soliq boʻyicha soliq hisoboti shakllari, yer qaʼridan foydalanganlik uchu
n soliq hisob-kitobi 050-
satri bilan integratsiya qilish.
Toʻrtinchidan, soliq toʻlovchining Soliq kodeksining 376
-moddasida nazarda tutilgan
jismoniy shaxsning moddiy naf tarzidagi daromadlari hisoblangan xarajatlari (2-ilova 0119-
satr), jismoniy shaxsl
ardan olinadigan daromad soligʻi va ijtimoiy soliq boʻyicha soliq hisoboti
shakllari 6-ilovasi 6-ustuni jami bilan integratsiya qilish.
Beshinchidan, foyda soligʻi hisobotining 5
-i
lovasi (nol stavka qoʻllaniladigan soliq
toʻlovchilar foydasi) tovar (xizma
t)larni eksportga realizatsiya qilishdan olingan daromad (016-
satri)ni qoʻshilgan qiymat soligʻi hisoboti 2
-
ilovasi (soliq davrida qoʻshilgan qiymat soligʻidan
ozod qilinadigan va n
ol darajali stavka boʻyicha qoʻshilgan qiymat soligʻi solinadigan tovarlar
ni
(xizmatlarni) realizatsiya qilish aylanmalari) 041-satri bilan integratsiya qilish.
Iqtisodiyotda soliq munosabatlarini, shuningdek, foyda soligʻi maʼmuriyatchiligini
takomillas
htirish modernizatsiyalashning eng yorqin koʻrinishlaridan biri hisoblanadi
. Bu
avvalo, milliy va xorijiy investitsiyalarni jalb etish, aholi farovonl
igini taʼminlash kabi muhim
ijtimoiy muammolarni ham hal etish imkonini beradi. Shu boisdan ham foyda soli
gʻi boʻyicha
soliq maʼmuriyatchiligini raqamlashtirish orqali optimallashti
rish va boshqa iqtisodiy
kategoriyalar bilan uygʻunligini taʼminlash juda muhim masalalardan biridir. Foyda soligʻini
samarali takomillashtirishda hozirgi global iqtisodiyotda koʻproq maʼlumotlarni almashishda
elektronlashtirish muhim hisoblanadi. Bunda, s
oliq va moliyaviy hisobotlarning toʻliq elektron
shaklda taqdim etilishiga
oʻtilganligi tadbirkorlarning koʻp vaqtlarini sarflab navbatda
turishlarini oldini olish bilan bir qatorda
ularning qoʻshimcha xarajatlarini yaʼni mablagʻlarini
iqtisod qilishda jud
a katta yordam boʻlmoqda. Ushbu avtomatlashtirilgan dasturlar va usullar
da
vlat budjetiga toʻlanadigan mablagʻlar boʻyicha maʼlumotlarni tezkor tahlil qilish imkonini
bermoqda. Shun
ingdek, soliq toʻlovchi boʻlgan yuridik shaxslar internetdagi “Shaxsiy
kabi
net”lari orqali soliq va boshqa majburiy toʻlovlarni ham onlayn shaklda toʻ
lash imkoniyatiga
ega boʻlib kelishmoqda. Bu esa qoʻshimcha ish va ovoragarchiliklarning oldini olmoqda va
foyda
soligʻi boʻyicha ham soliq maʼmuriyatchiligini takomillashishiga imk
oniyat hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
38
Umuman olganda, Oʻzbekistonda olib borilayotgan soliq siyosatining asosiy maqsadlaridan
biri bu
–
budjetga toʻlanadigan toʻlovlarning toʻgʻriligi, shaffofligi,
ochiqligi hamda taqdim etilgan
elektron maʼlumotlarni qayta ishlab joʻnatish imkoniyati mavjudligi ham muhim boʻlib
hisoblanadi. Bu esa foyda soligʻining soliq maʼmuriyatchiligini modernizatsiyalash va isloh
qilishda soliq-budjet munosabatlarini optimallas
htirishga, soliq toʻlovchilarning mustaqil
daromad topishlariga, soliq teks
hiruvlarining samaradorligini oshirishga, soliq toʻlovchilar
faoliyatiga asossiz aralashuv va tekshiruvlarning oldini olishga, faoliyat yuritmagan hisobot
davrlari uchun nooʻrin qoʻshimcha soliq toʻlovlarni majburiy tarzda toʻlamasdan xarajatlarini
yanada
kamaytirish kabi koʻplab imkoniyatlarni yaratib bera oladi deb hisoblaymiz.
Foyda soligʻi hisobotlarini shakllantirish ham foyda soligʻi maʼmuriyatchiligining bir qismi
boʻlib hisoblanadi. Foyda soligʻi hisobotini shakllantirishda uning 4
-
ilovasi “Imtiyozlar”
hisobotida imtiyozdan foydalanish uchun imtiyoz turi raqamlashtirilgan
boʻlib, korxonaning
murojaatiga asosan hisobot shaklida avtomat shakllanadi. Shuningdek, foyda soligʻi
his
obotlaridagi maʼlumotlar bilan soliq organlarida mavjud maʼlumotlar oʻzaro
solishtirilib,
korxona tomonidan taqdim etilgan hisobotdagi maʼlumotlarning
haqqoniyligi tekshiruvdan
oldingi avtomatlashtirilgan “Avtokameral dasturiy mahsuli” yordamida tekshirish
imkoniyati
yaratildi.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish soliq maʼmur
iyatchiligining paradigmasini
konseptual jihatdan o
ʻzgartirmoqda. Iqtisodiyotni raqamlashtirish, bir tomondan, yangi
salohiyatli imkoniyatlarni ochib bersa, ikkinchi tomondan, soliqni tartibga solish va nazorat
qilishning anʼanaviy yoʻnalishlarida yangi mu
ammolarni keltirib chiqarmoqda. Dissertatsiyada
soliq maʼmuriyatchiligi jar
ayonida zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalanishning
afzalliklari va kamchiliklarini oʻrganganmiz.
Raqamli iqtisodiyotda yuzaga keladigan yangi soliq
xatarlarining salbiy taʼsirini kamaytirish boʻyicha chora
-tadbirlar belgilanib, soliq sohasida yangi
axborot texnologiyalarini joriy etish chora-
tadbirlari tahlili oʻtkazildi va raqamli iqtisodiyotda
Oʻzbekistonda soliq maʼmuriyatchiligi sifatini oshirish va samaradorligini oshir
ish istiqbollari
belgilandi.
Hozirgi vaqtda kommunikatsiya texnologiyalari ijtimoiy sohaga taʼsir qiluvchi muhim omil
boʻlib, bu oʻz navbatida iqtisodiy rivojlanishga taʼsir koʻrsa
tadi. Iqtisodiy rivojlanishning yangi
bosqichining zamonaviy tendensiyalarini belgilovchi internetda jadal rivojlanayotgan biznes
jarayonlar, global axborot-moliya markazlari va global mobil aloqa tarmoqlarining
shakllanishidan iborat boʻlmoqda. Bularning barchasi iqtisodiy jarayonlarga taʼsir qiladi va
bugungi kunda raqamli xalqaro iqtisodiyot shakllanayotganidan dalolat beradi. Raqamli
iqtisodiyot odamlarning ehtiyojlarini yanada malakali va samarali qondirish mumkinligini
koʻrsatadi. Raqamli iqtisodiyotn
ing muvaffaqiyatli ishlashi uchun uchta asosiy komponent zarur:
1) infratu
zilma yoki internet, dasturiy taʼminot va telekommunikatsiyalarga kirishni
taʼminlash;
2) elektron biznes, kompyuter tarmoqlari orqali tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish;
3) elektron tijorat, internet orqali tovarlarni (xizmatlarni) sotish
8
.
Raqamli iqtisodiyotda institutsional va infratuzilmani modernizatsiya qilish uchun zarur
shart-sharoitlar axborot muhitini yaratish, platformalar va texnologiyalarni ishlab chiqish, bozor
subyektlari (yetkazib beruvchilar, tovarlar, ishlar, xizmatlar isteʼmolchilari) oʻrtasida samarali
tarmoqlararo oʻzaro hamkorlikni taʼminlashdan iborat.
Yangi turdagi nomoddiy manfaatlarga asoslangan raqamli iqtisodiyot quyidagi
xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
—
katta hajmdagi maʼlumotlarni biznes jarayonlariga kiritish
(Big Data);
—
yangi formatdagi koʻplab biznes modellaridan foydalanish; —
daromad manbayi
yurisdiksiyasini aniqlashda qiyinchiliklarni aniqlash.
Iqtisodiyotning yangi turini
afzalliklari ishtirokchilar oʻrtasidagi sodda va tezkor oʻzaro
aloqani oʻz ichiga oladi,
bu orqali iqtisodiy jarayonlar sodda va shaffof tarzda boshqariladi.
8
Chelysheva, E.A. (2016) Problems and prospects of the improvment tax regulation. Nauchnyy vestnik Yuzhnogo instituta menedzhmenta
–
Scientific
Bulletin of the Southern Institute of Management. 1. pp. 33
–
39. (In Russian). DOI: 10.31775/2305-3100-2016-1-33-39
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
39
Bunday iqtisodiyot xalqaro miqyosda, turli davlat jarayonlariga integratsiyalashuvi muammosiz
juda oson rivojlanishi mumkin. Shu bilan birga, iqtisodiyotni raqamlashtirishning davom
etayo
tgan jarayonlari sifat jihatidan yangi formatdagi biznes modellarining paydo boʻlishi
munosabati bilan soliq maʼmuriyatchiligiga yangicha yondashuvlarni belgilashni ta
qozo
etmoqda.
Ushbu dissertatsiyada raqamli texnologiyalarni qoʻllash orqali soliq maʼmur
i kontekstida
raqamli iqtisodiyotning taʼrifini oʻz ichiga oladi. Iqtisodiy
rivojlanishni raqamlashtirish soliq va
soliq maʼmuriyatchiligi sohasida ham yangi imkoniyat
larni ochib beradi, ham yangi
muammolarni keltirib chiqaradi. Tadqiqot maqsadi soliq maʼm
uriyatchiligi jarayonida
qoʻllaniladigan zamonaviy raqamli texnologiyalarni joriy etishni
ng afzalliklarini aniqlash va
muammolarni aniqlash, iqtisodiyotni raqamlashtirishning yangi sharoitida uning
samaradorligini oshirish yoʻnalishlarini aniqlashdan iborat. Soliq maʼmuri orqali soliq
munosabatlari tartibga solinadi, soliq toʻlovchilar va soliq boshqaruvi organlarining oʻzaro
munosabatlari jarayonida yuzaga keladigan dolzarb masalalar hal etiladi. Institutsional nazariya
soliq boshqaruvini soliq munosabatlari, davlat siyosati, tegishli organlarning vakolatlari va soliq
tizimini tartibga solish va nazorat qilish mexanizmlari bilan shakllanadigan koʻp qirrali
murakkab institut sifatida qaraydi.
Raqamli iqtisodiyotda soliq maʼmuriyatchiligi jarayoniga yangi ax
borot texnologiyalarini
joriy etish mumkin boʻladi, bu esa uning
sifati va samaradorligini oshiradi. Shakllangan raqamli
muhit sharoitida soliq organlari tomonidan zamonaviy IT vositalarini joriy etish soliq
toʻlovchilar tomonidan soliq qonunchiligiga rioy
a qilmaslik xavfini minimallashtirish, soliq
maʼmuriyatchiligi samaradorligini maksimal d
arajada oshirish va soliq qonunchiligiga rioya
qilish koʻrsatkichini 100 foizg
a yaqinlashtirish imkonini beradi. 2017-
yildan beri Oʻzbekistonda
soliq organlari budjet tizimi daromadlarining qariyb 90 foizini, shu jumladan, soliq
maʼmuriyatchiligini boshqar
ishda yangi islohotlarni joriy qilib kelmoqda. Hozirgi vaqtda soliq
maʼmuriyat
chiligining hech qanday tartib-qoidasini soliq organlarining kundalik faoliyatiga ITni
fa
ol joriy qilmasdan amalga oshirib boʻlmaydi. Oʻzbekiston soliq tizimi ushbu sohada keng
koʻlamli va murakkab loyihalarni amalga oshirishda allaqachon tajribaga ega va
soliq
maʼmuriyatchiligida yangi ITdan foydalanish soliq bazasini kengaytirish va Oʻzbekis
ton budjet
tizimining daromadlarini oshirish uchun muhim salohiyatni aniq koʻrsatib turib
di. Soliq yukini
oshirmasdan zamonaviy texnologiyalar iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida soliq
maʼmuriyatchiligini sifat jihatidan oʻzgartirish uchun katta imkoniyatlarga ega ekanligiga eʼtibor
qaratildi. Elektron xizmatlar va raqamli yetkazib berish kanallari sohasida soliq xizmati organlari
soliq maʼmuriyatchiligi boʻyicha foydali boʻlishi mumkin boʻlgan axborot texnologiyalarini
oʻrgana boshladi. Eng yaxshi jah
on tajribasi
–
mobil texnologiyalar, sunʼiy intellekt, aqlli portallar
va katta maʼlumotl
ar texnologiyalaridan biz global nazorat va tahliliy tizimni yaratgan holda
am
aliyotimizda foydalanganmiz. Jahon olimlarining tadqiqotlarida mualliflardan biri “Big Da
ta
texnologiyasiga katta eʼtibor qaratilayotgan xalqaro amaliyotni hisobga olgan holda zamonaviy
raqamli texnologiyalardan foydalanish asosida soliq maʼmuriyatchiligin
i rivojlantirishning
potensial imkoniyatlari va yangi yoʻnalishlarini belgilab bergan”
9
. (Smart Portal Solutions &
Natural sistems). Ushbu texnologiyalar soliq sohasida risklarni boshqarish samaradorligini
oshirishga, operatsiyalarning shaffofligini oshir
ishga yordam berishi va soliq toʻlovchilar
tomonidan soliq qonunchiligiga rioya qilish min
imal ogʻirlik va maksimal darajada qulay va
samarali boʻladigan muhitni yaratishi kerak. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish
juda keng doiradagi muammola
rni hal qiladi hamda vazifalari va soliq maʼmurining
paradigmasini konseptual ravishda oʻz
gartirishga imkon beradi.
Foyda soligʻini undirishda soliq maʼmuriyatchiligi jarayonlarini raqamlashtirishning asosiy
afzalliklari quyidagilardan iborat:
9
Петухова Р.А. Развитие международного обмена налоговой информацией в процессе деофшоризации экономики // Промышленная политика
в цифровой экономике: проблемы и перспективы (ЭКОПРОМ
-2
017): труды научно
-
практической конференции с зарубежным участием 16–
17
ноября 2017 г. / под ред. д
-
ра экон. наук, проф. А.В. Бабкина. Томск : Изд
-
во Политехнического университета, 2017.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
40
‒ soliq maʼmuriyatchiligi xarajatlarini kamaytirish (masalan, soliq tekshiruvlarini oʻtkazish
muddati
qisqaradi; Oʻzbekiston soliq organlari maʼlumotlariga koʻra, 2017
-yil oxirida soliq
tekshiruvlari
soni
2 baravardan koʻproq kamaydi. 5 yilda korxonalarning foydasi
2 baravardan ortiq oshdi,
tushuntirish ishlarini olib borish uchun soliq organlarining mehnat xarajatlari kamaydi);
‒ soliq toʻlashdan boʻyin tovlash sxemalarini aniqlashni tezlashtirish va soliq
majburiyatlarini minimallashtirish (masalan, Oʻzbekiston Res
publikasi soliq organlari
maʼlumotlariga koʻra, soʻnggi 5 yil ichida bir kunlik firmalar faoliyatiga chek qoʻyildi);
‒ soliq toʻlovchilar zimmasidagi maʼmuriy yukni va maʼmuriy toʻsiqlarni kamaytirish
(soliqlarni deklaratsiyalash va toʻlash
jarayonida vaqt va mehnat sarfini kamaytirish hamda soliq
nazoratining boshqa choralari);
‒ soliq tekshir
uvlarining muvofiqlik risklarini kamaytirish (nazorat qiluvchi organ va soliq
toʻlovchi oʻrtasidagi kelishuvga yoʻl qoʻymaslik, soliq tekshiruvi paytida yoʻl qoʻyilgan xatolar
sonining kamayishi);
‒ biznes yuritish va soliq maʼmuriyatchiligi geografiyasini
kengaytirish va h.k.
Raqamli iqtisodiyotning faol rivojlanishiga qaramay, dunyoning koʻplab mamlakatlarida
soliq jarayoniga yangi axborot texnologiyalarini joriy etish nihoyatda sekin kechmoqda, bu esa
ularning imkoniyatlaridan toʻliq foydalanishiga toʻsq
inlik qilmoqda. Ularning soliq
maʼmuriyatchiligidagi afzalliklari bu 2022
-yilgi Digital evolution index m
aʼlumotlariga koʻra,
“dunyodagi birinchi raqamli iqtisodiyotlar oʻntaligi ustuvorlik tartibida kelmoqda. Bular
Norvegiya, Shvetsiya, Shvetsariya, Germaniya, Finlyandiya, Singapur, Janubiy Koreya, Gonkong,
Buyuk Britaniya, AQSh davlatlar hisoblanadi”
10
. Garchi Oʻzbekiston ushbu reytingda yuqori
oʻrinlarni egallamagan boʻlsa
-
da, ekspertlar Oʻzbekiston raqamli iqtisodiyoti rivojlanishining eng
yuqori choʻqqisini qayd etib, uning barqaror oʻsishini bashorat qilishimiz mumkin. Raqamli
texnologiyalardan foydalanishning afzalliklariga qaramay, yangi biznes modellarining paydo
boʻlishi bilan soliq maʼmuriyatchiligi jarayonida muayyan qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Xulosa
qilib aytadigan boʻlsak, soliq maʼmuriyatchiligi jarayonlarini raqamlashtirishning
asosiy afzalliklari soliq maʼmuriyatchiligi xarajatlarini kamaytirish, soliq toʻlashdan boʻyin
tovlash sxemalarini aniqlashni tezlashtirish va soliq majburiyatlarini minimallashtirish, soliq
toʻlovchilar zimmasidagi maʼmuriy yukni va maʼmuriy toʻsiqlarni kamaytirish, soli
q
tekshiruvlarining muvofiqlik risklarini ka
maytirish, biznes yuritish va soliq maʼmuriyatchiligi
geografiyasini kengaytirishdan iboratdir.
Xulosa va takliflar.
Foyda soligʻi maʼmuriyatchiligini takomillashtirish tahlili boʻyicha takliflar Aniqlikni
oshirish va noaniqlikni kamaytirish uchun foyda s
oligʻi qonunlari va qoidalarining murakkab
qoidalarini koʻrib chiqing va soddalashtiring. Keraksiz byurokr
atik tartib-qoidalarni bartaraf
etish va soliq toʻlash va hisobot berish talablarini soddalashtirish.
Soliq toʻlovchilarni foyda soligʻi boʻyicha majb
uriyatlar va rioya qilish tartib-qoidalari
haqida xabardorlik va tushunishni oshirish uchun kompleks taʼli
m dasturlarini ishlab chiqish.
Yuqori xavfga ega boʻlgan soliq toʻlovchilarni aniqlash uchun xavf
-xatarga asoslangan
yondashuvni tatbiq etish va muvofiqlikni maqsadli bajarish uchun resurslarni taqsimlash.
Soliq toʻlashdan boʻyin tovlashni aniqlash va oldi
ni olish, soliqlarning adolatli va adolatli
yigʻilishini taʼminlash uchun muntazam soliq tekshiruvlari va tekshiruvlarini oʻtkazish. Soliq
deklarasiya
sini oson va tezroq topshirish hamda qogʻozbozlikni qisqartirish uchun elektron soliq
toʻlovi va toʻlov ti
zimlarini joriy etish.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Mardiasmo D. (2013) Taxation, Publisher Andi, Revition Edition,
–
p. 55.
10
Digital Planet. (2017) How competitiveness and trust in digital economies vary across the world. [Online] Available from:
https://sites.tufts.edu/digitalplanet/ files/2017/05/Digital_Planet_2017_FINAL.pdf.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
41
Maxmudova, N. J. (2020). Theoretical foundations of risk management in large corporate
structures. ISJ Theoretical & Applied Science, 06 (86), 83-88.
Tashmuradov T. (2004) Soliq nazariyasi va tizimi. Darslik.
–
T.: Bilim,. -
320 б.
Абдукаримов Б. (2005) ва бошқ. Корхона иқтисодиёти. –
Т.: Фан, , 220 б.
Алиева С.С. (2011) Совершенствование формирования и распределения прибыли
предприятий в условиях модернизации экономики. (на примере предприятий
Самаркандской области). Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.э.н. –
Т.: БФА, –
с. 26.
Мануйленко В.В., Садовская Т.А. Экономическая сущность, виды и функции прибыли
хозяйствующего субъекта: современный аспект //Финансовая аналитика: проблемы и
решения. –
2012.
–
№. 33. –
с. 26.
Миляков Н.В. (1999) Налоги и налогообложение. Курс лекций. –
М.: ИНФРА
-
М,. –
с. 348.
Федоров Андрей Николаевич. Налоговое администрирование и стимулирование
инвестиционной
активности
крупнейших
налогоплательщиков.
Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидат экономических наук. Нижний
Новгород 2010.
Davlat soliq qoʻmitasi maʼlumotlari.
