Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
73
O‘ZBEKISTONDA AHOLI DAROMADLARI VA TURMUSH DARAJASI
Xusinov Ibragim Ismailovich
i.f.n., dotsent
PhD,
Imamova Nasiba Muzafarovna
"INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE"
Annotatsiya.
Maqolada mamlakatimiz aholisining turmush darajasini bugungi kundagi holati va
uni yanada yaxshilash yuzasidan xulosa hamda takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
aholi jon boshiga real daromadlar, investitsiyalar,
kam ta’minlangan aholi
, xarid
qobiliyati, aholini turmush darajasi.
ДОХОДЫ НАСЕЛЕНИЯ И УРОВЕНЬ ЖИЗНИ В УЗБЕКИСТАНЕ
Хусинов Ибрагим Исмаилович
к.э.н., доцент
Имамова Насиба Музафаровна
PhD, "INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE"
Аннотация
.
В статье сформулированы выводы и предложения по текущему состоянию и
дальнейшему улучшению уровня жизни населения нашей страны.
Ключевые слова:
реальные даходы на душу население, инвестиции, мало обеспеченние
население, платежаспособности население, уровни жизни население.
INCOME OF THE POPULATION AND STANDARDS OF LIVING IN UZBEKISTAN
Khusinov Ibragim Ismailovich
Ph.D., associate professor
Imamova Nasiba Muzafarovna
PhD,
"INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE"
Annotation.
The article draws conclusions and proposals on the current state of life of the
population of the country and its further improvement.
Keywords:
realpercapitaincome, investments, poor population, purchasing power, living standard
of living.
Kirish.
Har bir mamlakat qanday siyosiy va ijtimoiy harakatlarni amaliyotga joriy
etishidan qat’i nazar
ularning yakuniy maqsadi xalq manfaatlari, aholi turmush darajasini yaxshilash, etakchi mamlakatlar
safidan joy olishga qaratilgandir.
"Turmush darajasi" tushunchasi va ijtimoiy-
iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini rivojlantirishda
Birlashgan millatlar tashkiloti sezilarli hissa qo‘shdi. 1960 yilda BMTning ishchi guruhi global miqyosda
turmush darajasini aniqlash va o‘lchash tamoyillari haqi
da hisobot tayyorladi. Bu keng qamrovli tizimni
yaratish yo‘lidagi dastlabki qadam edi. BMTning xalqaro statistika sohasidagi turmush darajasi
ko‘rsatkichlarining oxirgi versiyasi 1978 yilda ishlab chiqilgan va 12 ta asosiy yo‘nalishni qamrab olgan.
BMTining tavsiyasiga ko‘ra, tug‘ilish, o‘lim, umr ko‘rish davomiyligi, sanitar
-gigienik
sharoitlarning mavjudligi, oziq-
ovqat mahsulotlarining iste’mol darajasi, uy
-
joy, ta’lim olish va madaniy
imkoniyatlar, ish sharoitlari va bandlik darajasi, daromadlar
va xarajatlar muvozanati, iste’mol narxlari,
transport vositalari bilan ta’minlanganligi, dam olish va hordiq chiqarish, ijtimoiy ta’minot, inson
huquqlari va erkinliklari kafolatlanganligi kabi yo‘nalishlar turmush darajasini ifodalovchi
ko‘rsatkichlar ta
rkibiga kiradi.
IV SON - AVGUST, 2023
73-80
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
74
Bugungi kunda ham mazkur xalqaro tashkilot tomonidan dunyo aholisi turmush darajasini
oshirish va kambag‘allikdan aziyat chekayotgan mamlakatlarga ko‘maklashish maqsadida qator ishlar
amalga oshirib kelmoqda. Jumladan, BMTning Bosh assambleyasida 2000-
yilda qabul qilingan “Ming
yillik rivojalanish dasturi” hamda 2015
-
yilda tasdiqlangan “2030
-
yilgacha mo‘ljallangan Barqaror
rivojlanish maqsadlari dasturi” bevosita dunyo mamlakatlari aholisini iqtisodiy
-
ijtimoiy qo‘llab
-
quvvatlash, shuningdek, ekologiya buzilishining oldini olgan holda, aholining salomatligini asrashga
qaratilgan muhim tadbirlar ishlab chiqilgan.
Ma’lumki, aholi turmush darajasini barchamiz aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar va
iste’mol hajmi miqdorining ortishi yoki kamayishi bilan baholashga odatlanganmiz. Aslida u ancha
kengroq tushuncha hisoblanadi. Lekin hozircha bu boradagi konsepsiyalarni aholining turmush darajasi
sifatini har tomonlama xarakterlab beradigan yagona ko‘rsatkichga keltirish bo‘yicha samarali usul
mavjud emas.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, aholi turmush darajasining
yaxshilanishi, bevosita ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari samaradorligining ko‘lami, ilmiy
-texnik taraqqiyot, aholining
madaniy-
ma’rifiy saviyasi va tarkibi, milliy xususiyatlar, albatta hukumat tomonidan qabul qilinadigan
chora-tadbirlar hamd
a amaliy harakatlar natijasiga bog‘liq bo‘ladi.
Adabiyotlar sharhi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning
Prezident tomonidan 2022-yil 28-
yanvardagi
“2022
-2026-yillarga
mo‘ljallangan
Yangi
O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi
PF-60-son Farmonida ettita
yo‘nalish
keltirilgan
bo‘lib
ushbu
yo‘nalishlarning
barchasi
aholini yaxshi turmush kechirishiga erishishni
ta’minlashga
yo‘naltirilgan
bo‘lib
bevosita
to‘rtinchi
yo‘nalish
adolatli ijtimoiy siyosat yuritish, inson kapitalini rivojlantirish deb nomlangan yo‘nalishda
bevosita shu maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan 55 ta aniq chora tadbirlar rejasi keltirilgan
(
Farmon,
2022
).
Shuni
alohida ta’kidlash joizki tadqiqotimiz ob
yekti hisoblangan - aholi turmush darajasi ,aholi
daromadlari, sog‘liqni saqlash, savodxonlik darajasi, madaniy hayoti, bo‘sh vaqtning mavjudligi, atrof
muhit kabi bir qator faktorlarga bog‘liq bo‘lishi bilan birga, aholi turmush darajasi davlat ijtimoiy
-
iqtisodiy siyosatida samaradorlikni baholashning eng muhim mezoni hisoblanib, uni oshirib borish
ijtimoiy rivojlanishning asosiy maqsadidir. Mustaqillik yillarida ushbu yo‘nalish bo‘yicha
mamlakatimizda bir qancha ijobiy ishlar qilindi, misol uchun 2006-
yil “Qariyalarni qadrlash yili”, 2007
-
yil “Aholini ijtimoiy ximoya qilish yili”, 2008
-
yil ”Yoshlar yili”, 2017
-
yil “Xalq bilan muloqot va inson
manfaatlari yili”, 2019
-
yil “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlantirish yili”,
2020-yil
“Ilm
-
ma’rifat
va
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, 2021
-
yil “Yoshlarni qo‘llab quvatlash va aholi salomatligini
mustahkamlash yili”,
2022-
yil “Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili”deb e’lon qilinishi va shu
nomlarga mos islohotlarning amalga oshirilishi buning yaqqol isbotidir. Iqtisodiy adabiyotlarda aholi
turmush darajasi insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasi sifatida talqin etiladi.
Salin, Shpakovskayalar (2001)
“Aholi turmush darajasi bu inson faoliyatining, eng avvalo, real ijtimoiy
-
iqtisodiy sharoitlar yig‘indisini ifodalovchi murakkab va ko‘p qirrali kategoriya bo‘lib, ijtimoiy
taraqqiyotning muhim tavsifi hisoblanadi”, –
deb ko‘rsatadi. Aholi turmush darajasiga moddiy, ma’naviy
va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish darajasi sifatida qarashlar bor (Dagbaeva, 2008). Abdurahmonov,
Xolmo‘minovning
(2004)
tadqiqotlarida aholi turmush darajasiga ta’rif berilib, uni oshirishga doir
nazariy ma’lumotlar berilgan, jumladan, aholi turmush darajasi deganda ularning hayot kechirishi
uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda insonlar
ehtiyojining bu
ne’matlar bilan qondirilish darajasi tushuniladi. Biz maqolada ushbu ta’rif asosida statistik tahlillar qilib,
tegishli xulosa va tavsiyalar ishlab chiqamiz. O‘lmasovning
(1997)
“Iqtisodiyot asoslari” kitobida aholi
turmush darajasi va fa
rovonligining bir nechta ta’riflari nazariy jihatdan keltirilib, u muntazam o‘zgarib
turadigan, turli ne’matlarga bo‘lgan ehtiyojlarning tarkibi va darajasi bilan, boshqa tomondan, ehtiyojni
qondirish imkoniyatlari, tovar va xizmatlar bozoridagi holat, aholi daromadlari, mehnatkashlarning ish
haqi bilan belgilanishi ko‘rsatib o‘tilgan. Bunda aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish
yuzasidan taklif, tavsiyalar keltirilgan. Xusainov, Sayitkulova (2018)
Mehnatga haq to‘lash tizimini
takomillashtirish masalalari, jumladan, 2017-
yilda o‘zbekistonliklarni narxlar, kommunal xizmatlar va
ijara haqi, kreditlar, soliqlarni to‘lashdagi qarzlar tufayli kelib chiqqan muammolar tashvishga soldi.
Gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlash masalalari, maktabgacha ta’lim muassasalarining etishmaslig
i, yuqori
bo‘lmagan pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar ham fuqarolarning ayrim toifalari uchun tashvish va
bezovtalik manbalari tahlil qilinib, ushbu tizimni takomillashtirishga doir taklif va tavsiyalar ishlab
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
75
chiqilgan. Bozor munosabatlariga asoslangan O‘zbekiston iqtisodiyotida xodimlarning ish haqi
masalalari to‘g‘risida mualliflarning ilmiy qarashlari bayon etilgan. O‘zbekiston statistika qo‘mitasi
tomonidan berib boriladigan axborotlar asosida mamlakatimiz aholi turmush darajasi va farovonligini
oshirish masalalari yuzasidan ilmiy, nazariy tadqiqotlar o‘tkazilib, xulosalar qilingan (G‘oyibnazarov,
2006).
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotimiz mavzusi mamlakatimiz aholisi turmush darajasi va farovonligini oshirish
masalalariga bag‘ishlanganligi sababali, avvalo, mavzu doirasidagi mamlakatimiz Prezidentining qaror
va farmonlar, hukumatimiz qarorlari bilan belgilangan vazifalarga hamda mavzu doirasida tadqiqot olib
borgan iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlari o‘rganilib, mavzuni o‘rganilganlik darajasi tadqiq etilgan.
Tadqiqot metodologiyasi sifatida statistik tadqiqot, adabiyotlar qiyosiy tahlili va farazni asoslash
usullaridan foydalanilgan. Aholi turmush darajasi deganda ularning hayot kechirishi uchun zarur
bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda insonlar ehtiyojining bu ne’matlar
bilan qondirilish darajasi tushuniladi. Insonlar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar juda ko‘p
ehtiyojlarni o‘z ichiga oladi. Bularga misol qilib mehnat sharoiti, ta’lim sohasi, sog‘liqni saqlash, oziq
-
ovqat va uy-
joy sifati kabi ko‘plab ehtiyojlarni aytish mumkin. O‘zbekistonda aholining moddiy,
ma’naviy hamda ijtimoiy ehtiyojlari ko‘rsatkichlarini ifodalaydigan “turmush darajasi” atamasi kengroq
qo‘llaniladi. Turmush darajasiga to‘liq ta’rif beradigan bo‘lsak, bu jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy
ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik miqyosi va ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun
yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy kategoriyadir. Ma’lumki, aholi
turmush darajasini barchamiz aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar va iste’mol hajmi
miqdorining ortishi yoki kamayishi bilan baholashga odatlanganmiz. Aslida esa bu ancha kengiroq
tushunchadir. BMTining tavsiyasiga ko‘ra, tug‘ilish, o‘lim, umr ko‘rish davomiyligi, sanitar
-gigienik
sharoitlarning mavjudligi, oziq-
ovqat mahsulotlarining iste’mol darajasi, uy
-
joy, ta’lim olish va madaniy
imkoni
yatlar, ish sharoitlari va bandlik darajasi, daromadlar va xarajatlar muvozanati, iste’mol narxlari,
transport vositalari bilan ta’minlanganligi, dam olish va hordiq chiqarish, ijtimoiy ta’minot, inson
huquqlari va erkinliklari kafolatlanganligi kabi yo‘na
lishlar turmush darajasini ifodalovchi
ko‘rsatkichlar tarkibiga kiradi. Ushbu ko‘rsatkichlar ichida, eng asosiysi, aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan daromadlar hajmi bo‘lib, mazkur ko‘rsatkich mamlakat aholisi turmush darajasini baholash
bilan birga, xal
qaro taqqoslamalarda ham foydalanish imkonini beradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
aholi turmush darajasining yaxshilanishi, bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari
samaradorligining ko‘lami, ilmiy
-texnik taraqqiyot, aholining madaniy-
ma’rifiy saviyasi va tarkibi, milliy
xususiyatlar, albatta hukumat tomonidan qabul qilinadigan chora-tadbirlar hamda amaliy harakatlar
natijasiga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda ham mazkur xalqaro tashkilot tomonidan dunyo aholisi
turmush darajasini oshiris
h va kambag‘allikdan aziyat chekayotgan mamlakatlarga ko‘maklashish
maqsadida qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, BMTning Bosh assambleyasida 2000-
yilda qabul qilingan “Ming yillik rivojalanish dasturi” hamda 2015
-
yilda tasdiqlangan “2030
-yilgacha
mo‘ljallangan Barqaror rivojlanish maqsadlari dasturi” bevosita dunyo mamlakatlari aholisini iqtisodiy
-
ijtimoiy qo‘llab
-quvvatlash, shuningdek, ekologiya buzilishining oldini olgan holda, aholining
salomatligini asrashga qaratilgan muhim tadbirlar s
irasiga kiradi. O‘zbekistonda aholining moddiy,
ma’naviy hamda ijtimoiy ehtiyojlari ko‘rsatkichlarini ifodalaydigan “turmush darajasi” atamasi kengroq
qo‘llaniladi. Unga to‘liq ilmiy ta’rif beradigan bo‘lsak, bu jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarnin
g
rivojlanish darajasi, qondirilganlik miqyosi va ularni qondirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks
ettiruvchi kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy kategoriyadir. Ma’lumki, aholi turmush darajasini barchamiz
aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlar va iste’mol hajmi miqdorining ortishi yoki kamayishi
bilan baholashga odatlanganmiz. Aslida u ancha kengroq tushuncha hisoblanadi. Lekin hozircha bu
boradagi konsepsiyalarni aholining turmush darajasi sifatini har tomonlama xarakterlab beradigan
yagona ko‘rsatkichga keltirish bo‘yicha samarali usul mavjud emas. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
aholi turmush darajasining yaxshilanishi, bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari
samaradorligining ko‘lami, ilmiy
-texnik taraqqiyot, aholining madaniy-
ma’r
ifiy saviyasi va tarkibi, milliy
xususiyatlar, albatta hukumat tomonidan qabul qilinadigan chora-tadbirlar hamda amaliy harakatlar
natijasiga bog‘liq bo‘ladi. Aholi umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan kelgan tushumlar
ulushi 71,5 foizni, shund
an 69,3 foizi mehnat faoliyatidan olingan, 2,1 foizi shaxsiy iste’mol uchun ishlab
chiqarilgan shaxsiy xizmatlardan olingan daromadlarni tashkil etgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
76
Daromad
–
bu rezidentlar ixtiyoriga tushgan pul tushumlaridir. Mohiyati jihatidan daromad
rezidentlarning yalpi ichki mahsulot (YaIM) dagi hissasi bo’lib, pul shaklida ifoda etiladi.
Ish haqini hisoblash
Ish haqi
–
bu mehnat bilan band bo’lgan aholining asosiy daromadidir. Rivojlangan mamlakatda
jami daromadlarning 70
–
80 foizini ish haqi tashkil etadi. Ish haqi tirikchilik vositalarini xarid qilish va
pul jamg’armasini hosil etish uchun ishlatiladi. U quyidagicha hisoblanadi:
IH = AIH + B + PT
Bu yerda:
AIH
–
asosiy ish haqi (ya’ni, ish kuchi egasining o’z mehnati natijasi uchun oladigan haqi);
B
–
bonus (mukofot ko’rinishidagi ish haqi, imtiyozli yoki foizsiz ssuda berish, turli tekin xizmatlar
ko’rsatish va h.k.);
PT
–
pul to’lovlari (belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ishlaganlik uchun beriladigan haq);
Ishlovchining qo’liga tegishiga qarab ish haqi ikki turga:
-
umumiy (brutto);
-
sof (netto) ish haqiga bo’linadi.
-
Daromad
Shaxsiy
daromad
Firma
daromadi
Davlat
daromadi
Brutto ish haqi –
bu yalpi, ya’ni ishlovchi hisobiga yozilgan ish haqidir.
Netto ish haqi
esa yalpi ish haqidan turli to’lovlar chegirib tashlangandan
so’ng qoladigan ish haqidir. U quyidagicha hisoblanadi:
SIH = YaIH-(DS + IST + JAM)
Bu yerda: YaIH – yalpi ish haqi; SIH – sof ish haqi; DS – daromad solig’i; IST – ijtimoiy sug’urta
solig’i; JAM – jamg’armaga ajratilgan mablag’.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
77
Ish yurishib ketsa, yaxshi foyda ko’riladi, agar ish o’ngidan kelmasa, foyda o’rniga zarar ko’rishi
mumkin.
Tabiatan foyda kafolatlanmagan daromad bo’lib, u tez
-
tez o’zgarib turadi. Aholi daromadlari
tarkibida foydaning hissasi katta bo’lmaydi. Chunki tadbirkorlik bilan g’oyat ozchilik shug’ullanadi.
Masalan, AQShda foydaning aholi daromadlaridagi hissasi taxminan 15 - 18 foizni tashkil etadi.
Foyda quyidagicha aniqlanadi:
Dividend
–
bu foydaning aktsiyadorlarga ulush sifatida tegadigan qismi. Dividend aktsiya
chiqargan korxonaning rentabel ishlashiga bog’liq. Shu sababdan turli firmalarning aktsiyasiga har xil
divident beriladi. Aktsiyalar oddiy va imtiyozli bo’lishi mumkin. Oddiy ak
tsiyaga tegadigan divident
kafolatlanmaydi. Korxona (firma) foyda ko’rsa dividend beriladi, zarar ko’rsa dividend to’lanmaydi.
Aholining turmush darajasi
sotsial iqtisodiy tushuncha bo’lib, u kishilarning moddiy va
ma’naviy
-
ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi hamda turmush sharoitining yaxshilanish darajasini
tavsiflaydi. Moddiy ehtiyojlarga kishining oziq - ovqat, kiyim - kechak, turar -
joy, yoqilg’i, ma
ishiy va
kommunal xizmat ko’rsatishni yaxshilash kabilarga bo’lgan ehtiyojlari kiradi. Ma’naviy
-
ma’rifiy
ehtiyojlarga kishilarning bilimi, malakasi va ma’naviy
-
ma’rifiy saviyasini oshirish, intellektual
salohiyatini yuksaltir
ish kabilarga bo’lgan ehtiyojlari kiradi.
Aholining sotsial turmush sharoiti
–
bu jamiyatning hamma a’zolariga mehnat qilish, dam olish, har
tamonlama jismoniy va madaniy taraqqiyotni ta’minlash hamda mehnat qilish qobiliyatini saqlashni
kafolatlash, vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotganlarni sotsial ta’minot, pensiya va nafaqalar bilan
ta’minlash, nisbatan kam daromadli oilalarning bolalariga nafaqalar berish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Mazkur “turmush darajasi” tushunchasidan, biz bu kategoriyaning naqadar murakkab va ko’p
qirrali mazmuniga ega ekanligiga ishonch hosil qildik. Demak, u qandaydir bitta ko’rsatkich bilan emas,
aholi daromadi va turmushning turli qirralarini ifodalovchi ko’
rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanishi
lozim.
Bu tizim quyidagi asosiy bo’limlarni o’z ichiga oladi:
-
umumlashtiruvchi sintetik ko’rsatkichlar;
-
aholining moddiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar;
-
aholining ma’rifiy
-
ma’naviy darajasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar.
-
aholining sotsial sharoitini tavsiflovchi ko’rsatkichlar.
Bu ko’rsatkichlar natural va qiymat ko’rinishida ifodalanib, aholi turmush darajasini miqdor va
sifat tomonlarini o’zida aks ettiradi.
“
R
asmiy statistika to‘g‘risida” Q
onunning 14-moddasiga
ko‘ra, Davlat statistika qo‘mitasi ijtimoiy
-
iqtisodiy hodisalar va jarayonlar hamda ularning natijalari to‘g‘risidagi statistika ma’lumotlarini yig‘ish,
qayta ishlash, to‘plash, saqlash, umumlashtirish, tahlil etish, e’lon qilish vazifalarini bajaradi.
Shuningdek, unda qo‘mitaning aholi turmush darajasi ko‘rsatkichlari bo‘yicha statistik ma’lumotlar
yig‘ishda yuridik va jismoniy shaxslardan belgilangan tartibda statistik hisobot shakllari yoki turli
kuzatuvlar orqali m
a’lumotlarni olish huquqiga egaligi belgilab qo‘yilgan.
2017-2021-
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari
bo‘yicha “Xarakatlar strategiyasi”da ham asosiy e’tibor ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari bo‘lgan aholining bandligi va haqiqiy daromadlarini bosqi
chma-bosqich oshirish:aholining
haqiqiy pul daromadlarini va xarid qobiliyatini oshirish, kam ta’minlangan oilalarni va aholining
daromadlari bo‘yicha farqlanishi darajasini yanada qisqartirish va aholini ijtimoiy himoya qilish hamda
sog‘liqni sa
qlash tizimini takomillashtirish masalalari belgilab berilgandi . Bundan tashqari aholi
turmush sharoitini yanada yaxshilash ya’ni aholini uyga bo‘lgan talabini qondirishda asosiy e’tiborni
arzon uy-
joylar qurish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga oshir
ish, aholining hayot sharoitlari
yaxshilanishini ta’minlovchi yo‘l
-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish hamda modernizatsiya qilishga qaratilgan chora tadbirlar belgilab berilgandi (Farmon,
2022).
F = YaQQ - (IH + IChS + IUT)
Bu yerda: YaQQ – yalpi qo’shilgan qiymat; IH – ish haqi; IChS – ishlab chiqarishga soliq;
IUT – import uchun to’lovlar.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
78
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Aholi umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan kelgan tushumlar ulushi 71,5 foizni,
shundan 69,3 foizi mehnat faoliyatidan olingan, 2,1 foizi shaxsiy iste’mol uchun
ishlab chiqarilgan
shaxsiy xizmatlardan olingan daromadlarni tashkil etgan.
Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad
va kam ta’minlanganlar aholi
40
.
1-jadval
A
holining jon boshiga to‘g‘ri keladigan haqiqiy daromadlar
Ko‘rsatkichlar
2000-
yil
2005-
yil
2010-
yil
2015-
yil
2020-
yil
2022-
yil
2022-yilda
2000-yilga
nisbatan %
Aholi jon boshiga haqiqiy
daromadlar (ming so‘m)
77,2
349,6
2038,7
5127,5 10873,2 15979.3
20752 %
Aholi jon boshiga asosiy
kapital yo‘naltirilgan
investitsiyalar (ming so‘m)
30,2
121,0
583,2
1431,7
6140,3
7468.6
24728 %
Kam ta’minlangan aholi
salmog‘i %
27,5
25,8
17,7
12,8
11,5
14.1
51.2
1-
jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki aholining jon boshiga to‘g‘ri keladigan haqiqiy
daromadlari yildan yilga o‘sib borgan.
Jumladan ushbu ko‘rsatkich 2000
-
yilda 77,2 ming so‘mni tashkil
qilgan bo‘lsa 2022
-
yilda 15979,3 ming so‘mni tashkil qilgan bo‘lib 22 yil davomida 207,5 marotaba
o‘sgan.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad
barcha davrlarda
o‘sib borish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Bizga ma’lumki aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlarni
o‘sishiga ishlab chikarish sohasiga kiritilayotgan investitsiyalar miqdori o‘zining ta’sirini bevosita
ko‘rsatadi. Bu o‘zgarishlarni ko‘yidagi jadvaldagi ma’lumotlardan ham ko‘rishimiz mumkin ya’ni aholi
jon boshiga to‘g‘ri keladigan asosiy kapitalga yo‘naltirilgan investitsiyalar miqdori yildan yilga o‘sib
borish tendensiyasiga ega bo‘lib 2000
-2022-
yillar oralig‘ida 30,2 ming so‘mdan 7468,6 ming so‘mga
o‘sgan bo‘lib 22 yil ichida 247,3 martaga o‘sishga erishilgan Ushbu ko‘rsatkichning o‘sishi natijasida
aholining jon boshiga to‘g‘ri keladigan real daromadlar o‘sishida o‘z aksini topgan.
Aholi real
daromadlarining o‘sishi bizga ma’lumki aholining turmush darajasini yaxshilanishiga bu esa o‘z
navbatida kam ta’minlangan aholi soni va salmog‘ini kamayishiga olib kelganida ko‘rish mumkin. Kam
ta’minlangan aholi salmog‘i 2000
-
yildagi 27,5% tashkil qilgan bo‘lsa aholi jon boshiga real daromadlarni
oshishi natijasida 2020-yilga kelib 11,5% ni tashkil qilgan. 2021-
yildan boshlab kam ta’minlangan aholi
ko‘rsatkichi o‘rniga kambag‘allik ko‘rsatkichini xisoblash boshlandi va shu yili bu ko‘rsatkich 17.0 % ga
teng bo‘lgan bo‘lsa 2022
-
yilga kelib bir muncha kiskarib 14.1 %ni ya’ni deyarli 3%ga pasaygan.
Bularning barchasi davlatimiz tamonidan kambag‘allikni kiskartirish uchun olib borilayotgan ishlarning
samarasi sifatida qarashimiz mumkin bo‘ladi. Aholi turmush darajasi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
daromadlar bilan bir qatorda ta’lim darajasi, sog‘liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish, oziq
-ovqat
mahsulotlari iste’moli kabi ko‘rsatkichlar bilan ham o‘lchanadi. Albatta bu borada 2016
-yildan keyin
bir muncha ijobiy siljishlarga erishildi.
Ta’lim darajasi indeksi –
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturining (BMTTD)
umumiy ko‘rsatkichi bo‘lib, u kattalar savodxonligi indeksi va ta’lim olayotgan talabalarning jami
salmog‘i indeksi sifatida hisoblanadi.
Indeks mamlakat aholisining ta’lim darajasi bo‘yicha erishgan
yutuqlarini ikkita asosiy ko‘rsatkich bilan baholaydi:
Kattalar savodxonligi indeksi (2/3 vazn).
Boshlang‘ich, o‘rta va oliy ta’limdagi talabalarning kumulyativ ulushi indeksi (1/3 vazn).
Ta’lim yutuqlarining bu ikki o‘lchovi yakuniy indeksda umumlashtiriladi va 0 (minimal) dan 1
(maksimal) gacha bo‘lgan raqamli qiymatlar sifatida standartlashtiriladi. Dunyo aholisining
savodxonligi haqidagi ma’lumotlar milliy ro‘yxatga olishning rasmiy nat
ijalaridan kelib chiqadi va
YUNESKO statistika instituti hisob - kitoblari bilan taqqoslanadi. Indeks har ikki yilda yangilanadi, biroq
BMT ma’lumotlari bilan hisobotlar odatda bir yilga kechiktiriladi, chunki ular milliy statistika idoralari
tomonidan e’l
on qilinganidan keyin xalqaro taqqoslashni talab qiladi.
2020-
yilda nashir qilingan ta’lim darajasi indeksi bo‘yicha jahondagi eng yaxshi mamlakat
Germaniya davlati hisoblanadi. Ikkinchi va uchinchi o‘rinlarni Norvegiya va Buyuk Britaniya egallagan.
40
https://stat.uz
›Davlat Statistika ko‘mitasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
79
MDHga kiruvchi mamlakatlar orasida eng yaxshi natijani jahonda 26
–
o‘rinni egallagan Gruziya
davlatiga tegishlidir. MDH ga kiruvchi qolgan mamlakatlar ketma-ketligi esa quyidagicha: Belarus (32),
Qozog‘iston
(35), Rossiya (39), Ukraina (47), Armaniston
(64), Qirg‘iziston
(70),
O‘zbekiston
(71),
Ozarbayjon (80), Moldova (82) Tojikiston (96), Turkmaniston (111). (Education Index, 2021) Bundan
ko‘rinadiki ushbu sohada hali amalga oshirishimiz lozim bo‘lgan ishlar talaygina.Albatta bu sohada
oxirgi yillarda bir qancha ishlar amalga oshirildi .Jumladan
YUNESKO va O‘zbekiston Respublikasi
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik bo‘yicha memorandumda
Oliy ta’lim kvalifikatsiyalarini tan olish bo‘yicha
Tokio konvensiyasini O‘zbekistonda
joriy qilish 2018-2021-yillarda amalga oshirilishi kerakligi
belgilangan va bu ishlar bugungi kunda to‘liq amalga oshirilgandir.
Ushbu konvensiyani ratifikatsiya qilish yurtdoshlarimiz uchun xorijiy davlatlarda ta’lim olish,
ishlash va bu borada o‘qigan davlatida olingan malakani va hujjatini boshqa bir davlatda tan olinishini,
xususan, ta’lim olishni keyingi bosqichda davom ettirish ya’ni akademik tan olish hamda kasbiy faoliyat
bilan shug‘ullanish uchun tan olish imkonini beradi.
“O‘zbek yoshlarining oliy ta’lim bilan qamrov darajasi
3 barobar
ga
(2016-
yilda 9 foiz bo‘lgan
bo‘lsa, 2021
-yilda 28 foiz)
oshdi. Ta’lim xizmatlari bozorida xorijiy va nodavlat ta’lim xizmatlari
vakillarining ishtiroki kengaydi. Oliy ta’lim muassasalari soni
2,2 marotaba
(2016-yilda 64 ta
–
2021
yilda 141 ta),
nodavlat OTMlar soni
7,2 marotaba
(2016-yilda 4 ta
–
2021 yilda 29 ta) oshdi.
Xalqaro tajriba asosida xorijiy ta’limni
tan olish jarayonlari soddalashtirildi
. Nostrifikatsiya
amaliyotidan voz kechilib, “
tan olish
” amaliyoti joriy etildi.
Prezident Farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030
-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor
yo‘nalishlarini belgilash, zamonaviy bilim va yuksak ma’naviy
-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil
fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bos
qichga ko‘tarish, oliy
ta’limni modernizatsiya qilish, ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot
tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida:
-
O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030
-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi
oliy ta’lim
sohasida davlat-xususiy sheriklikni
rivojlantirish, hududlarda davlat va nodavlat oliy ta’lim muassasalari
faoliyatini tashkil etish asosida
oliy ta’lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan
oshirish, sohada sog‘lom
raqobat muhitini yaratish;
-
O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini mamlakatimiz oliy ta’lim
muassasalarining flagmaniga aylantirish;
-Respublikadagi kamida 10
ta oliy ta’lim muassasasini xalqaro e’tirof etilgan tashkilotlar
(Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher Education yoki Academic Ranking of
World Universities) reytingining birinchi 1 000
ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga, shu
jumladan, O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi
500
ta o‘rindagi oliy
ta’lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish;
-
oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini bosqichma
-bosqich kredit-modul tizimiga
o‘tkazish;
rejalari belgilab berildi
2
-
jadval
Aholining uzoq muddat foydalanadigan buyumlar bilan
ta’minlanganlik darajasi
41
Aholining uzoq muddat foydalanadigan buyumlar bilan ta’minlanganligi
( 100 ta uy xo‘jaligida)
( uy xo‘jaliklari tanlanma kuzatuvlari ma’lumotilariga asosan) dona
Buyum nomlari
2010-yil
2015-yil
2019-yil
2020-yil
2022-yil
Televizorlar
132
152
160
162
171
Sovutkich va muzlatkichlar
99
101
106
107
115
Konditsionerlar
19
32
39
40
45
Elektr chang yutkichlar
37
53
58
60
69
SHaxsiy kompyuterlar
12
47
55
60
64
Kir yuvish mashinalari
75
79
89
90
95
Mobil telefonlar
145
234
282
287
304
Engil avtomobillar
21
42
47
49
55
Ushbu oliy ta’limni 2030
-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida belgilangan rejalarni amalga
oshirilishi ta’limda raqobatni rivojlanishiga va bu orqali ta’lim sifatini yanada oshishiga olib kelishi
41
https://stat.uz
›Davlat Statistika ko‘mitasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
80
ta’lim darajasi indeksining yaxshilanishiga olib kelgan holda bu ko‘rsatkich bo‘yicha O‘zbekistonni
jahonda o‘ziga munosib o‘rinni egallashi erishiladi deb hisoblaymiz.
Aholi turmush darajasini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan yana biri uzoq muddat
foydalaniladigan buyumlar bilan ta’minlanganligi, uy
-
joy sharoitlari ta’minlanganligi darajasida ham
ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Oxirgi yillarda uzoq muddat foydalaniladig
an buyumlar soni ham 100 ta
uy xo‘jaligiga nisbatan o‘sib bordi buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ham ko‘rish mumkin.
Inson tabiati shundayki agarda daromadlari oshib borsa oziq - ovqat va kiyim
–
kechakdan
ortirgan mabalag‘lari evaziga ko‘p yillar davomida ishlatishi mumkin bo‘lgan uzoq muddat foydalanishi
mumkin bo‘lgan buyumlarni sotib olishga intiladi. O‘zbekistonda oxirgi 10 yilda 100 ta uy xo‘jaligiga
to‘g‘ri keladigan televizorlar 1,23 barobarga, shaxsiy kompyuterlar 12 dan 60 gacha ya’ni 5 barobarga,
engil avtomobillar 2,3 marotabaga oshgan bo‘lib boshqa uzoq muddatli ishlatiladigan buyumlar
bo‘yicha ham o‘sishga erishilgan. Bularning
barchasi ham aholini turmush sharoiti yaxshilanib
borayotganligidan dalolat beradi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib ayitganda mamlakatimiz aholisining turmush darajasini yanada oshirish uchun
quyidagi ishlar qilishimiz zarur deb hisoblaymiz.
Birinchidan aholiga yuqori daromad keltiruvchi ish o‘rinlarini yaratish ya’ni yaratilayotgan
mahsulotga ko‘piroq qo‘shilgan qiymat qo‘shadigan tarmoq korxonalarini soni va salmog‘ini oshirishga
erishish.
Ikkinchidan o‘zini o‘zi ish bilan ta’minlaydiganlarga sharoit yaratib berish orqali ular sonini
oshirishga va bu orqali esa yashirin iqtisodiyotda faoliyat olib boruvchilar soni hamda salmog‘ini
kamaytirish erishish.
O‘zbekiston Respublikasi aholining katta qismini kam daromad olishini inobatga oladigan
bo‘lsak , yashash qiymati masalasi joriy vaziyatda muhim ahamiyat kasb etadi hamda
past darajada
daromad olayotgan aholi farovonligini oshirish uchun echim bo‘lad
igan samarali chora-tadbirlar ishlab
chiqishni talab qiladi.
Aholini turmush darajasini yanada oshirish uchun mo‘ljallangan chora
-tadbirlar:
bozorlarni yashash uchun muhim bo‘lgan iste’mol tovarlari bilan ta’minlash hamda tovarlar
taklifini rag‘batlantirish va
etkazib berish zanjirini tashkil etish orqali ular narxining keskin oshib
ketishiga yo‘l qo‘ymaslik;
ishga layoqatsiz shaxslar, shu
jumladan, yolg‘iz ona va
nogironligi bo‘lgan shaxslarga moliyaviy
yordam ko‘rsatish hamda
muhim iste’mol mahsulotlari bilan ta’minlash hamda ularga o‘zlariga to‘g‘ri
keladigan ish sharoitlarini yaratib berish ;
qishloq joylarda agrar sohani isloh qilish orqali er va suv resurslaridan foydalanish
samaradorligini tubdan yaxshilash .
aholini maqbul uy-joy va
jamoat transporti xizmatlari bilan ta’minlash, aholining moliyaviy
savodxonlik darajasini oshirish;
zamonaviy ta’limni moliyalashtirishni kengaytirish va
zamonaviy axborot texnologiyalari,
injenerlik, biotibbiyot hamda boshqa shu kabi yuqori daromad olish imkonini beradigan zamonaviy
mutaxassisliklarga yo‘naltirish;
kam ta’minlangan oilalar uchun maktab
-
gimnaziyalar sonini ko‘paytirish va
bolalarni sifatli ta’lim
olishini ta’minlash.
Аdabiyotlar/Литература/Reference:
Abdurahmonov Q.H, Xolmo‘minov Sh.R. (2004) “Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi”. Toshkent.
Dagbaeva S.D. (2008) Uroven jizni naseleniya: puti resheniya problem
ы
bednosti. Ulan-Ude., s.35.
Education Index (2021) United Nationis Development Programme:
Farmon (2022)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2022 yil 28 yanvardagi
“2022
-2026 yillarga
mo‘ljallangan
YAngi
O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi
PF-60-son Farmoni.
G‘oyibnazarov B.K. (2006) Aholi turmush darajasini statistik baholash. –
T.: Fan,.
–
125 b.
O‘lmasov A.
(1997)
“Iqtisodiyot asoslari”. –
T.: Mehnat.
Salin V.N., Shpakovskaya E.P. (2001) Sotsialno-ekonomicheskaya statistika. M.,. s. 399.
Xusainov G‘.L., Sayitkulova P.I.
(2018)
“Mehnatga haq to‘lash tizimini takomillashtirish masalalari”.
Iqtisodiyot va ta’lim. №1,. 93
-96 betlar.
