Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
269
O‘
ZBEKISTONDA EKSKURSIYA XIZMATINI TASHKIL
QILISHNING DOLZARBLIGI
Xasanova Nargiza Atxamovna
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
ORCID: 0009-0003-3921-388
Xalilova Nodira Abduxamid qizi
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
ORCID: 0009-0008-9522-6577
Annotatsiya
.
Ushbu maqolada O‘zbekistonda, shu jumladan, turizm sanoatida ekskursiya
xizmatini tashkil qilishning dolza
rbligi haqida ma’lumot berilgan. Chunki turizm rivojlangan va
bugungi kunda rivojlanayotgan har qanday turistik hudud uchun ekskursiya xizmatini
rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Ekskursiya xizmatini tashkil etish orqali potentsial mijozlar
turistik hud
ud haqida yetarli ma’lumotlarga ega bo‘lgan taqdirda, mintaqada turizmni barqaror
rivojlantirishga undaydi. Shuning uchun turizmni tashkil etishda ekskursiya xizmati hozirgi
vaqtda asosiy xizmat turlaridan biri sifatida qaralmoqda.
Kalit so‘zlar
:
ekskursiya, asosiy xizmatlar, farmon, ichki turizm, loyiha, turist, gid,
pedagogik mahorat.
ВАЖНОСТЬ ОРГАНИЗАЦИИ ЭКСКУРСИОННОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ
В УЗБЕКИСТАНЕ
Хасанова Наргиза Атхамовна
Ташкентский международный университет Кимё
Халилова Нодира Абдухамидовна
Ташкентский международный университет Кимё
Аннотация.
В данной статье представлена информация об актуальности
организации экскурсионного обслуживания в Узбекистане, в том числе в сфере туризма.
Поскольку туризм развит и для любой развивающейся сегодня туристической сферы
большое значение имеет развитие экскурсионного обслуживания. Организуя
экскурсионное обслуживание, он способствует устойчивому развитию туризма в регионе
при условии, что потенциальные клиенты имеют достаточную информацию о
туристической сфере. Поэтому экскурсионное обслуживание в настоящее время
считается одним из основных видов услуг
в организации туризма.
Ключевые слова:
экскурсия, основные услуги, указ, внутренний туризм, проект,
турист, гид, педагогическое мастерство.
UO
‘
K: 338.486
IV SON - APREL, 2024
269-273
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
270
THE IMPORTANCE OF ORGANIZING AN EXCURSION SERVICE IN UZBEKISTAN
Khasanova Nargiza Atkhamovna
Tashkent International University of Kimyo
Khalilova Nodira Abdulhamid kizi
Tashkent International University of Kimyo
Abstract.
This article provides information about the relevance of organizing an excursion
service in the tourism industry. Because tourism has developed and is currently developing, the
development of excursion services is of great importance for any tourist area. By organizing an
excursion service, it encourages the sustainable development of tourism in the region, if potential
customers have sufficient information about the tourist area. Therefore, the excursion service is
currently considered one of the main types of services in the organization of tourism.
Key words
:
excursion, main services, decree, domestic tourism, project, tourist, guide,
pedagogical skill.
Kirish.
Turizm iqtisodiy sohalar ichida daromad keltirishi bo‘yicha yetakchi sohalardan
biridir.
Mamlakatimizda ham ushbu sohani rivojlantirish bo‘yicha ko‘pgina ishlar olib borilmoqda.
Turizmning asosiy xizmatlaridan biri ekskursiya xizmatlari hisoblanadi. Mamlakatga tashrif
buyurgan turist eng avvalo uning tarixi, madaniyati, ijtimoiy hayoti, tabiat resurslari bilan
tanishishni, tomosha qilishni xohlaydi. Ekskursiya o‘zining ko‘rgazmaliligi, sermazmunligi,
daromadliligi, hissiyotliligi
bilan insonlarning ruhiy qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi
(Norchaev, Umirova, 2019).
Ekskursiya -
bu shahar yoki hududning eng yaxshi diqqatga sazovor joylarini ko‘rish
uchun qisqa yoki uzoqroq sayohat. Sayyohlar tarixiy, madaniy va tabiiy diqqatga sazovor joylar
bilan avtobusda, avtomobilda, qayiqda, ba’zan esa piyoda sayohat qilib tanishadilar. Ko‘p
gina
mamlakatlarda ekskursiya turizmi ko‘p asrlar oldin rivojlana boshlagan, bu dam olishning eng
qadimiy turlaridan biridir. Butun dunyoda, shu juml
adan O‘zbekistonda ekskursiya turizmining
jadal rivojlanishi 20-
asrda sodir bo‘ldi. Bu zamonaviy transportning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq:
rivojlangan temir yo‘llar tarmog‘i, aviatsiya, tez paroxodlar va qayiqlar. Uzoq masofalarga
sayohat qilish qulayroq
bo‘ldi va mashhur sayyohlik joylarida restoran va boshqa
infratuzilmaga ega mehmonxonalar dam olishni yanada qulay qiladi.
So‘nggi yillarda ekskursiya turizmining asosiy yo‘nalishlari reytingiga e’tibor qaratadigan
bo‘lsak, u butun dunyoni qamrab olganiga
guvoh bo‘lamiz. Bular Parij, London, Nyu
-York,
Istanbul, Dubay, Bangkok, Tokio. Mamlakatimizda ekskursiya turizmi ham rivojlangan.
Ekskursiya xizmatlari ushbu mehmonlarga xizmat ko‘rsatish tizimlarining ajralmas
qismidir. Ekskursiya xizmatini tashkil etish funktsiyasining asosi turizm rivojlanayotgan
mamlakat haqida o‘ziga xos milliy va madaniy mehmondo‘stlik sanoati bilan bog‘liq bo‘ladi.
Chunki ko‘pgina mamlakatlarda turizm va mehmondo‘stlik sanoati o‘sha davlatning milliy
qonunlari va qoidalariga asosla
nadi. O‘z navbatida, turistik xizmat ko‘rsatuvchilar va turistlar
(xizmat ko‘rsatuvchilar) o‘rtasida ko‘p q
irrali munosabatlar yuzaga keladi.
Bugungi kunda turizm va mehmondo‘stlik sohasi ko‘plab mamlakatlarda iqtisodiy va
ijtimoiy sohalardagi eng muhim yuqori daromadli tarmoqlardan biri hisoblanadi. Shu bois
ko‘plab rivojlangan davlatlar o‘z iqtisodiy ko‘rsatk
ichlarini yanada rivojlantirish maqsadida
ushbu tizimni rivojlantirish choralarini ko‘rmoqda. Qayd etish joizki, turizm sohasidagi asosiy
xizmatlarda
n biri bu ekskursiya xizmatlaridir. Har bir mamlakatga tashrif buyurgan kishi o‘sha
mamlakat tarixi, me’mor
iy yodgorliklari, madaniyati, turmush tarzi, ijtimoiy hayoti, tabiiy
boyliklari bilan yaqindan tanishishni istaydi. Turizmda ekskursiya xizmati o‘zin
ing boyligi,
rentabelligi, ko‘rgazmaliligi, sezgirligi bilan odamlarning axborot va ruhiy qiyofasini
shakll
antirishga ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
271
Adabiyotlar sharhi.
“Ekskursiya” so’zi yunoncha “excursion” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, “sayohat qilish,
sayohat qil
ish” degan ma’noni anglatadi. V.Dahl (1882) “ekskursiya”ga birinchi ta’rifni bergan:
“Ekskursiya –
sayohat,
biror narsani izlash, o‘simliklar to‘plamidir”. Rus olimi M.P.Ansiferov
(1923) ta’kidlaganidek, “Ekskursiya
-
bu mavzuni aniq ma’lumotlar asosida o‘rganish bo‘lgan
sayohat”.
Boshqa bir rus gid-
olim Doljenko (2005) shunday izoh berdi: “Ekskursiya
tushunchasini
o‘rganayotganda ekskursiya xizmati obyektiv talablardan iborat ekanligini yodda tutishimiz
kerak”. Har bir ekskursiya o‘ziga xos faol jarayon bo‘lib, uning mohiyati ma’lum qonuniyatlar
(tematik, maqsadli, vizual, hissiy, faol va boshqalar) bilan tartibga solinadi.
Ekskursiya olim tomonidan “turistlar ko‘z o‘ngidagi ob’ektlarni tahlil qilish, shuningdek,
ular bilan bog‘liq voqealarning aqlli hisobo
tiga asoslangan diqqatga sazovor joylar, tarixiy va
madaniy yodgorliklarni ko‘rishning uslubiy tashkil etilgan jarayoni” deb ta’riflangan va 1969
-
yildan 1988-
yilgacha Turizm va ekskursiyalar bo‘yicha Markaziy Kengashning Umumiy
ekskursiya bo‘limiga rahbarl
ik qilgan. (Yemelyanov, 2001).
Ekskursiya turistik sayohatdan joylashuvi (yashash joyidan tashqari
da ham, o‘z yashash
joyida ham), amalga oshirish muddati (24 soatgacha), torroq maqsadlar majmuasi (ma’lum
sharoitlarda, oldindan tasdiqlangan marshrut) bilan farq qiladi. Bu sezilarli farqlar ekskursiya
xizmatlarini turistik xizmatlar deb belgilashga imkon bermaydi va ekskursiyani turist deb
atashga imkon bermaydi (UNWTO, 2011).
Emelyanov (2007) ekskursiyani diqqatga sazovor joylar, tarix va madaniyat
yodgorli
klarining uslubiy o‘ylangan namoyishi deb ta’riflaydi, u diqqatga sazovor joylarning
oldidagi obye
ktlarni tahlil qilishga, shuningdek, ular bilan bog‘liq voqealar haqida mohirona
hikoya qilishga asoslangan. Ular bilan yetarli bo‘lmagan va uning mohiyatini to‘liq ochib
bermaydi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada mavzu doirasida avval o‘rganilgan tadqiqotlarni o‘rganib, tahlil qilgan
holda biz o‘rganishimiz, yechim topishimiz kerak bo‘lgan savollarni shakllantirib oldik. Endi
mana shu savollar asosida
mamlakatimizning turizm imkoniyatlari va muammolari bo‘yicha
ma’lumotlar yig‘amiz. Yig‘ilgan ma’lu
motlarni tanlagan tadqiqot usullarimiz va tahliliy
uslublarimizdan foydalanib chuqur tahlilini amalga oshiramiz. Tahlil qilib, olingan natija va
yechimlarimizdan kelib chiqib xulosa qilamiz. Bu xulosalarimiz asosida turizm sanoatida
ekskursiya xizmatini ta
shkil qilishning dolzarbligi bo‘yicha nazariy va amaliy taklif, hamda
tavsiyalar ishlab chiqishimiz mumkin bo‘ladi.
Tahlil va natijalar va muhokamasi.
Turistik xizmatning vazifalaridan biri turistlar ongida ekskursiya mavzusini, tarixiy
shaxslarning hayoti, voqea-
hodisalar, faktlar va ekskursiya ma’lumotlariga munosabatni
shakllantirish, mustaqil baho berishdan iborat. Baholash - bu kimdir yoki biror narsa haqida
tasavvurga ega bo‘lish, uning mohiyatini, xarakterini, rolini aniqlash, kimningdir ijobiy
fazilatlarini va kuchli tomonlarini tan olishdir.
Yo‘l
-
yo‘riqli ekskursiyani baholash
-
bu gidning ko‘rsatmalaridan foydalangan holda
mavzu bo‘yicha yakuniy xulos
a chiqarish jarayonidir. Ekskursiya xizmatiga munosabat - bu tur
xizmat mavzusida yoritilgan tarixiy davr haqidagi turistning aniq ko'rinishi; harakatni his
qilish, yozuvchi yoki rassomning asarini yaratayotgandagi kayfiyatini tushunish. Ekskursiya
xizmatl
ari, maqsadi va taqdimotiga ko‘ra, shaxsan ekskursiya ma’lumotlari yoki turistik
tashriflar bo‘yic
ha instruktor suhbatlariga qaraganda ancha murakkab protsedura hisoblanadi.
Tematik ekskursiyalar tuzilishi, mazmuni va uslubining murakkabligi jihatidan shahar
ko‘rgazmali ekskursiyalaridan farq qiladi. Ekskursiyaning borishi uning mazmuni bilan
belgilana
di. Ekskursiya terapevtik o‘simliklar uchun ov sifatida boshlandi, ammo oxir
-oqibat u
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
272
o‘lkashunoslik muzeylaridan namunalar yig‘ish kabi ilmiy maqsadlarni o‘z
ichiga olgan holda
o‘zgartirildi. Ekskursiya xizmati mustaqil ta’limning yangi turlarini izlashda
umumiy ta’lim
maqsadlarini qo‘ydi. Ta’lim
-
tarbiya ishlarini yanada yaxshi tashkil etishga qaratilgan sa’y
-
harakatlar natijasida ekskursiyalar madaniy-
ma’rifi
y tadbirlardan biriga aylandi.
Ekskursiya xizmatining samaradorligi nafaqat gidning mavzuni tushunishi va uni
tomoshabinlarga qanday yetkazishi, balki sayyohlar, boshqa mutaxassislar va haydovchi bilan
o‘zaro munosabatlari bilan ham belgilanadi.
Madaniy-ma
’rifiy faoliyatning bir turi sifatida ekskursiya xizmatlari alohida ahamiyatga
ega. Maktab
ekskursiyalari umumiy ta’lim tadbirlari, shu jumladan darslar va ma’ruzalar bilan
birga keladi. Ta’lim jarayonida ekskursiyalar boshqa ta’lim turlaridan kam emas, bi
roq, faqat
tarbiyaviy maqsadlardagi ekskursiyalar emas, balki boshqa ekskursiyalar ham o‘z
vazifalari va
ishtirokchilarga ta’siri jihatidan pedagogik jarayon hisoblanadi. Ekskursiya xizmati, barcha
o‘quv jarayonlari kabi, ikki tomonni o‘z ichiga oladi: o‘q
ituvchi-gid va talaba-gid. Gid sayyohlar
tomonidan yaxshi qabul qilinadigan ma’lum bir mavzu bo‘yicha tajriba beradi. Ta’lim jarayoni
bu ikki tomonning o‘zaro ta’siriga asoslanadi. Gidlar sayyohlar bilan muloqot qilishda o‘qitish
usullarini qo‘llaydi. Gid
kasbiy mahoratining tarkibiy qismi pedagogik mahorat, pedagogik
san’atdir. Gidning pedagogi
k mahoratiga quyidagilar kiradi:
•
mutaxassislik bo‘yicha yetarli bilimga ega bo‘lishi;
•
tahlil qilish, obrazli fikrlash qobiliyati;
•
turistning ruhiyatini tushunish;
•
guruhga rahbarlik qila olish;
•
pedagogik texnika sohasida bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi;
•
sezgi;
•
turistning shaxsini hurmat qilish;
•
Pedagogik vositalardan tarbiyaviy maqsadlarda foydalana olish va hokazo
92
.
Ekskursiya xizmatlari bir necha sabablarga ko‘ra turizm sanoatida muhim rol o‘ynaydi:
•
Ekskursiyalar tashrif buyuruvchilarga o‘zl
arining asosiy manzillaridan tashqari turli xil
diqqatga sazovor joylar va tadbirlarni o‘rganish imkoniyatini taklif qilish orqali turizm
tajribasiga rang-
baranglik qo‘shadi. Bu sayyohlarga o‘zlari tashrif buyurgan hudud haqida
to‘liqroq tajriba olish imko
nini beradi.
•
Turli xil ekskursiyalarni taklif qilish sayohatchilarning keng doirasini yanada jozibador
qilishi mumkin. Madaniy sayohatlar, ochiq havoda sarguzashtlar, pazandalik tajribalari yoki
tarixiy diqqatga sazovor joylar bo‘ladimi, ekskursiyalar turl
i xil qiziqish va afzalliklarga javob
beradi va turli xil auditoriyani jalb qiladi.
•
Ekskursiya xizmatlari turizm bizneslari, jumladan, turoperatorlar, attraksionlar,
mahalliy
gidlar, transport provayderlari va esdalik do‘konlari uchun muhim daromad manbai
bo‘lishi mumkin. Turistik korxonalar turli xil ekskursiyalarni taklif qilish orqali turli xil
daromad manbalaridan foydalanishlari va daromadlarini oshirishlari mumkin.
•
Yaxshi tashkil etilgan va yoqimli ekskursiyalar mijozlarning qoniqishi va sodiqligini
o
shirishi mumkin. Sayohatchilar ekskursiyalarda esda qolarli tajribaga ega bo‘lganlarida, ular
borar joyini boshqalarga tavsiya qilishlari va kelgusi tashriflar uchun o‘zlari q
aytishlari
ehtimoli ko‘proq.
•
Mahalliy iqtisodiy rivojlanish: Ekskursiya xizmatlar
i ish o‘rinlari yaratish va mahalliy
biznesni qo‘llab
-quvvatlash orqali mahalliy hamjamiyatlarning iqtisodiy rivojlanishiga hissa
qo‘shadi. Turistlar, haydovchilar, hunarmandlar, restoran egalari va esdalik sovg‘alari
sotuvchilari - bu ekskursiya faoliyati
dan bahramand bo‘lgan ayrim shaxslar va korxonalardir.
•
Ko‘pgina ekskursiyalar maqsadli madaniy va tabiiy merosni namoyish etishga
qaratilgan. Mas’uliyatli turizm amaliyotlarini targ‘ib qilish va ushbu boyliklarni saqlash
92
https://uzbektourism.uz/research/statistics saytining tahliliy materiallaridan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
273
muhimligi haqida xabardorlikni oshirish orqali ekskursiya xizmatlari tabiatni muhofaza qilish
va barqaror rivojlanishga hissa qo‘shishi mumkin.
•
Ekskursiyalar sayohatchilar uchun tarixi, madaniyati va atrof-muhi
t haqida ma’lumot
berish orqali ta’lim olish imkoniyatini beradi. Tarixiy diqqatg
a sazovor joylarni ziyorat qilish,
mahalliy jamoalar bilan muloqot qilish yoki yovvoyi tabiatni muhofaza qilish haqida o‘rganish
bo‘ladimi, ekskursiyalar sayohatchilarning dun
yo haqidagi bilim va tushunchalarini boyitishi
mumkin.
•
Keng ko‘lamli yuqori sifatli ekskursiyalarni taklif etuvchi yo‘nalishlar o‘zlarini
raqobatchilardan ajratib olishlari va turizm bozorida raqobatdosh ustunlikka ega bo‘lishlari
mumkin. Noyob va innovats
ion ekskursiya takliflari e’tiborni jalb qilishi va tashrif
buyuruvchilarni raqob
atdosh yo‘nalishlardan uzoqlashtirishi mumkin
93
.
Xulosa va takliflar.
Ekskursiya davomida gid sayyohlarning birgalikda fikr yuritishlari, tahlil qilishlari,
hamdardlik bildiri
shlari, umumiy manfaatlari yo‘lida birlashishlari va jamoa bo‘lib
ishlashlariga ishonch hosil qilishi kerak. Ekskursiya gid nafaqat ekskursiyaning ta'lim
komponentlariga, balki ekskursiya xizmatining tarbiyaviy jihatlariga ham e'tibor qaratishi
kerak. U sa
yyohlik ma’lumotlarini shunday tanlashi va undan foydalanishi kera
kki, turistlarda
o‘z ona shahriga muhabbat, boshqa madaniyat va an’analarni hurmat qilish kabi qadriyatlar
shakllantirilishi kerak.
Ekskursiya xizmatining samaradorligi materialning maqsadli auditoriya uchun qanchalik
aniq va oson ekanligi bilan belgilanadi. Axborot berishda turistlarning tayyorgarlik darajasi,
umumiy tarbiyaviy ahamiyati va hayotiy tajribasi hisobga olinishi kerak.
Ekskursiya jarayoni ma'lumotlarining ishonchliligi quyidagilar bilan ta'minlanadi:
•
mavzuni qamrab oluvchi muhim faktlarni tanlash;
•
ishonchli taqqoslashlardan foydalanish;
•
dalillarni to'plash;
•
Ishonchli manbalarga tayanish, muayyan voqea ishtirokchilari va guvohlarining
fikrlarini bilish;
•
Fotosuratlarni, hujjatlar nusxalarini, xaritalarni, chizmalarni ko'rsatish.
Ekskursiya xizmatining axborot funktsiyasi mavzuga bog'liq bo'lgan aniq bilimlar (tarix,
tibbiyot, biologiya yutuqlari; arxeologlarning topilmalari; jamiyat va madaniyat yutuqlari va
boshqalar) ma'lumot
larini o‘z ichiga oladi Ekskursiya xizmatidagi ma'lum
otlarning aksariyati
ob'ektni identifikatsiya qilish bilan ta'minlanadi. Gidning vazifasi hozirgi xalqaro voqealardan
xabardor bo‘lish emas, balki voqeani tushuntirishdir
94
.
Adabiyotlar/Литература/Refere
nce:
Norchaev
А
., and Umirova D. (2019)Toshkent Davlat Iqtisodiyot, Universiteti,
А
n Norchaev,
and Ds Umirova. "Ekskursiya xizmatini tashkil qilish".
UNWTO (2011) Religious Tourism in Asia and the Pacific. World Tourism Organization
(UNWTO), Madrid, Spain.
Долженко Г.П. (2005) Экскурсионное дело: Учеб. пособие. М.; Ростовн/Д.
ЕМЕЛЬЯНОВ Б.В. (2007) ЭКСКУРСОВЕДЕНИЕ –М.: Советский спорт,. 216 с.
Емельянов В.В., Древний Шумер, (2001) Очерки культуры. // СПб: «Петербургское
Востоковедение». 368 с.
ISBN 5-85803-161-
7 («Мир Востока».
VII)
93
https://www.euronews.com/tag/tourism
94
https://wttc.org/ Butunjahon Sayohat va Turizm Kengashi (WTTC) butun dunyo bo'ylab Sayohat va Turizm sektorini
statistik tadqiqot ma’lumotlaridan
