Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
143
DAVLAT SEKTORIDA MOLIYAVIY NAZORAT: MUAMMOLAR VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
PhD, dotsent
Temirov Muxammadali Xamidovich
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
Annotatsiya.
Zamonaviy moliyaviy boshqaruv va nazorat kontekstida davlat sektori
ko‘proq e’tibor qaratiladigan obyektga aylanib bormoqda. Ushbu maqolada davlat va jamoat
tashkilotlarida moliyaviy nazorat tizimini rivojlantirishning bugungi holati va istiqboldagi
yo‘na
lishlari har tomonlama tahlil
qilingan bo‘lib, davlat resurslaridan samarali foydalanish va
strategik maqsadlarga erishish uchun nazorat jarayonlarini optimallashtirishga alohida e’tibor
qaratilgan. Qolaversa, maqolada davlat sektorida moliyaviy nazorat oldida turgan muammolar
ko‘rib
chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
davlat moliyaviy nazorati, moliyaviy xatoliklar, nazorat tadbirlari, noqonuniy
xarajatlar, mablag’larni o‘zlashtirish.
ФИНАНСОВЫЙ КОНТРОЛЬ В ГОСУДАРСТВЕННОМ СЕКТОРЕ:
ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ
PhD
, доцент
Темиров Мухаммадали Хамидович
Международный университет Кимё в г. Ташкенте
Аннотация
.
В условиях современного финансового управления и контроля
государственный сектор становится объектом все большего внимания. В данной
статье всесторонне анализируется современное состояние и перспективные
направления развития системы финансового контроля в государственных и
общественных организациях, особое внимание уделено оптимизации процессов контроля
для эффективного использования государственных ресурсов и достижения
стратегических целей. Кроме того, в статье рассматриваются проблемы, с которыми
сталкивается финансовый контроль в государственном секторе.
Ключевые слова:
государственный финансовый контроль, финансовые ошибки,
меры контроля, незаконные расходы, хищение денежных средств.
FINANCIAL CONTROL IN THE PUBLIC SECTOR:
ISSUES AND DEVELOPMENT PROSPECTS
PhD, associate professor
Temirov Mukhammadali Khamidovich
Kimyo international university in Tashkent
Abstract.
In the context of modern financial management and control, the public sector is
becoming the object of increasing attention. This article comprehensively analyzes the current
state and promising directions for the development of the financial control system in state and
public organizations, with special attention paid to optimizing control processes for the efficient
use of public resources and achieving strategic goals. In addition, the article examines the
problems faced by financial control in the public sector.
Keywords:
state financial control, financial errors, control measures, illegal expenses, theft
of funds.
I SON - YANVAR, 2024
UO‘K:
336.114
143-153
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
144
Kirish.
Davlat moliyasi mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi.
U ijtimoiy dasturlar, infratuzilma loyihalari va boshqa strategik muhim tashabbuslarni amalga
oshirish uc
hun asos bo‘lib xizmat qiladi. Davlat byudjeti xarajatlarining ko‘payishi ko‘pincha
jamiyat ehtiyojlarining ortib borishi, shuningdek, turli ijtimoiy-iqtisodiy so
halarga ta’sir
ko‘rsatish zarurati bilan bog’liq sanaladi. Xarajatlarning ko‘payishi sharoitid
a ajratilgan
mablag’lardan samarali va maqsadli foydalanishni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
moliyaviy nazoratning ahamiyatini yanada oshiradi. Moliyaviy oqimlarni nazorat qilish va
byudjet operatsiyalari monitoringi davlat moliyasini boshqarishd
a shaffoflik, mas’uliyat va
samaradorlikni ta’minlashga qaratilgan vositalar xisoblanadi. Chunki, moliyaviy nazorat
byudjet mablag’larining samarali va milliy ust
uvorliklarga muvofiq taqsimlanishining kafolati
bo‘lib xizmat qiladi. Bu mablag’lardan noto‘g’ri foydalanish, korruptsiya va suiiste’mol qilish
holatlarining oldini olishga yordam beradi. Bundan tashqari, moliyaviy nazorat potensial
xavflarni aniqlash va ularni minimallashtirish choralarini ishlab chiqishda ham samarali
vositasidir.
Murakkab iqtisodiy dinamika va ortib borayotgan ijtimoiy majburiyatlar sharoitida
moliyaviy nazorat davlat moliyasini samarali boshqarishning ajralmas qismiga aylanadi. Bu
nazor
at nafaqat moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi, balki aholi turmush darajasini oshirish,
ta’lim va sog‘liqni saqlashni rivojlantirish, infratuzilma loyihalarini amalga oshirish kabi
strategik maqsadlarga erishishga ham xizmat qiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Adams (1995), Arens (2000), Visser (2015), Konyng (2007) va Mozer (2015) kabi xorijiy
mualliflarning fundamental ishlari davlat moliyaviy nazoratini tashkil etish va faoliyati
nazariyasi va amaliyotini ochib berishga bag’ishlangan. Shuningdek, Don A. Moore,
Philip E.
Tetlock, Lloyd Tanlu va Maks H. Bazerman davlat auditorlarining mustaqilligi va halolligini
qayd etadilar; Cris Shore moliyaviy nazorat madaniyati va davlat moliyaviy nazoratining
biznesga ta’siri haqida gapiradi; Age Johnsen, Pentti Meklin, Las
se Oulasvirta, Jarmo Vakkuri
Finlyandiya va Norvegiya misolida davlat moliyaviy nazorati davlat sektori samaradorligini
oshirishda asosiy vosita ekanligini isbotlashga uringan; Maria Gustavson empirik tadqiqotlar
orqali davlat auditining davlat sektori fao
liyatiga katta ta’sir ko‘rsatishini va davlat moliyaviy
nazoratining xar xil turlarini joriy etish zaruratini aniqlagan (Kuryanov, 2019).
Ilmiy adabiyotlarda moliyaviy nazoratni aniqlashga belgilangan normalar va qoidalarni
hisobga olgan holda moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish
bilan bog’liq moliyaviy munosabatlar prizmasi orqali ko‘rib chiqishga asoslangan turli xil
yondashuvlar keltirilgan (Anisiforov, 2020).
Moliyaviy nazorat turli asoslarga ko‘ra tasniflanadi. Subyektiga koʻra moliyaviy nazorat
davlat va nodavlat turlarga boʻlinadi (Xrebtova, 2021; Grigoryev
va Samsonov, 2021). Moliyaviy
nazoratning har xil turlari uchun umumiy bo‘lgan narsa qo‘llaniladigan usullar, amalga oshirish
yo‘llari va shakllari sanaladi. Ular
ning farqi moliyaviy resurslarning (byudjet yoki xususiy
fondlar) tabiati bilan bog’liq (Lukas
hov, 2023).
Olimlarning fikricha davlat moliyaviy nazoratining evolyutsiyasi ko‘p jihatdan
mamlakatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda sodir
bo‘layotgan o‘zgarishlar bilan
chambarchas bog‘liq bo‘ladi (Lukashov, 2022). Davlat moliyaviy nazorati
- bu byudjet
mablag’larini taqsimlash va ulardan foydalanishning huquqiy asoslarini tashkil etuvchi qonun
hujjatlari va normativ-huquqiy hujjatlarga, shu
ningdek, boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya
etilishini ta’minlashga qaratilgan chora
-tadbirlar va mexanizmlar tizimidir. Ushbu turdagi
nazoratning asosiy maqsadi davlat moliyasini boshqarishda samaradorlik, mas’uliyat va
shaffoflikni ta’minlashdan iborat.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
145
Shunday qilib, davlat moliyasining ahamiyati, davlat byudjeti xarajatlarining ortishi va
moliyaviy nazora
tga bo‘lgan ehtiyoj bir
-
biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, jamiyatning
barqaror rivojlanishi va farovonligining asosini tashkil etadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqola boshqaruvning nazorat funksiyasining mohiyati va byudjet
munosabatlarida nazoratni amalga oshirish haqidagi nazariy bilimlarga asoslangan. Tadqiqot
jarayonida qiyosiy tahlil, tizimlashtirish, induksiya, deduksiyadan foydalangan holda ilmiy
natijalar ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Davlat sektori iqtisodiyotning aj
ralmas qismi bo‘lib, fuqarolarga turli xizmatlar taqdim
etishga mo‘ljallangan. 2008 yilgi global moliyaviy
-iqtisodiy inqiroz va yaqinda yuz bergan
COVID-
19 pandemiyasi bilan bog’liq inqirozlar davrida hukumatlar ijtimoiy tizim, infratuzilma
va sog’liqni saqlash tizimlarini qo‘llab
-
quvvatlash uchun fiskal choralardan tobora ko‘proq
foydalanadi. Bundan tashqari, ular daromadlarni qo‘llab
-quvvatlash va ishsizlik nafaqasi kabi
vositalardan foydalangan holda korxonalar va fuqarolarga bevosita moliyaviy yordam
ko
‘rsatadilar. Inqiroz davrida faqat davlat yetarli miqdorda zarur yordam ko‘rsatishga qodir
sanaladi.
Zamonaviy sharoitda samarali davlat boshqaruvi glob
al muammolarning o‘z vaqtida
monitoringini va ularga ta’sir qilishning ilg’or usullarini shakllantirishni ta’minlaydi (Artyuxin,
2020). Samarali boshqaruv tizimini esa nazoratsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki nazorat
boshqaruvning asosiy elementlaridan biri sanaladi. Davlat nazorati tizimida davlat moliyaviy
nazorati alohida o‘rin egallaydi. Bu esa davlat
moliyaviy nazorati tizimini rivojlantirish va
takomillashtirish muammolariga yanada ko‘proq e’tibor qaratilishini tushuntiradi
(Miedviedkova, 2016).
X
ar qanday nazorat tizimi o‘z ichiga nazorat obyektlari va subyektlarini, shuningdek,
nazorat tizimi maqs
adlar va standartlarga muvofiqlikni ta’minlash, xatolar va
suiiste’mollarning oldini olish, tashkilot yoki tizimda samarali va mas’uliyatli boshqaruvni
ta’minlash uchun mo‘ljallangan usullar, jarayonlar va vositalarni o‘z ichiga oladi. Nazorat tizimi
subyektlari -
nazorat faoliyatini amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan shaxslar yoki maxsus
organlarni va obyektlar - maqsadlar va standartlarga muvofiqligin
i ta’minlash, shuningdek,
xatolar va suiiste’molliklarning oldini olish uchun nazorat qilinadigan jarayo
nlar, operatsiyalar
va resurslarni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy nazorat obyektlari - bu monitoring qilinadigan, tekshiriladigan va tartibga
solinadigan turli xil moliyaviy jarayonlar va vositalardir. Davlat byudjeti moliyaviy nazoratning
asosiy obyektlaridan biri hisoblanadi. Davlat budjetining ijrosini nazorat qilish uning samarali
ijro etilishini va belgilangan moliyaviy norma va qoidalarga
rioya etilishini ta’minlashga
qaratilgan. O‘z o‘rnida davlat byudjeti sohasidagi moliyaviy nazorat obyektlari quyidag
ilardan
iborat:
- Daromadlar va soliqlar: soliqlar va boshqa daromadlarning byudjetga tushumini,
shuningdek soliq tushumlarini undirish samaradorligini nazorat qilish.
- Xarajatlar: Byudjet xarajatlarini monitoring qilish, ularni davlatning strategik
maqsa
dlari va ustuvor yo‘nalishlariga muvofiqligini ta’minlash.
- Qarz: davlat qarzi darajasini monitoring qilish, uni boshqarish va moliyaviy
b
arqarorlikni ta’minlash.
- Byudjet ijrosi: byudjetni amalda bajarilishini nazorat qilish, yuzaga kelishi mumkin
bo‘lg
an huquqbuzarliklarni aniqlash va oldini olish.
-
Mablag’lardan foydalanish samaradorligi: Davlat xarajatlari samaradorligini baholash va
b
yudjet mablag’laridan foydalanishni optimallashtirish chora
-tadbirlari.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
146
Davlat byudjeti daromadlari mamlakat boshqaru
vi faoliyatini moddiy jihatdan ta’minlash
va iqtisodiyotni tartibga solishda asosiy vosita sifatida muhim ahamiyatga ega. Byudjet
daromadi
pul mablag’i jamg’armalarini shakllantirish jarayonida paydo bo‘ladigan iqtisodiy
munosabatlarni aks ettirib, hokimiyat organlari boshqaruviga kelib tushadi (Sazonov, 2010).
Davlat byudjeti ustidan nazorat moliyaviy intizom, moliyaviy resurslardan foydalanishda
shaffoflik va mas’uliyatni ta’minlashga yordam beradi.
Davlat byudjetining daromadlari xususida so‘z yuritadigan bo‘lsak, bu o‘rinda soliqlar
muhim ahamiyat kasb etishini alohida qayd etish joiz. Chunki soliqlar davlat byudjeti
daromadining katta qis
mini tashkil etadi. O‘zbekistonda 2022 yilda Davlat byudjeti
daromadlari 201893,8 mlrd
so‘mni tashkil qilib, prognozg
a nisbatan 1525,0 mlrd.
so‘mga
ortiqcha bajarildi. Bu holat so‘nggi 2017
-2022 yillarda mamlakatimizda olib borilayotgan
islohotlar natijasi
o‘laroq davlat byudjeti daromadlarida o‘sish tendensiyasi saqlanib
qolyatganligidan dalolat beradi. 2021 yilga nisbatan daromadlar 37064,2 mlrd.
so‘mga
oshganligini ko‘rishimiz mumkin. Shundan soliq organlari tomonidan 148501,2 mlrd. so‘m
(73,6%), bojxona
organlari tomonidan 46024,6 mlrd. so‘m (22,8%) shakllantirilgan. Boshqa
daromadlar esa 7337,9 mlrd. so‘mni (3,6%) ta
shkil etgan (1-rasm).
1-
rasm. 2018
–
2022 yillarda Davlat byudjeti daromadlar hajmini soliqlar kesimida
o‘sish tendensiyasi
(mlrd.so‘mda)
Davlat budjetining daromad qismida moliyaviy nazoratning o‘rni davlat daromadlarini
samarali yig’ish va boshqarishni ta’minlashdan iborat. Nazora
t soliq tushumlarini monitoring
qilish, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning oldini olish, soliq tizimining adolatliligi va
shaffofligini ta’minlash, daromadlarni optimallashtirish va davlatning moliyaviy barqarorligini
ta’mi
nlash strategiyasini ishlab chiqishga qaratilgan.
Shu o‘rinda qayd etish joizki, byudjet
daromadlarini shakllantirish va uning ijrosi ustidan moliyaviy nazorat o‘tkazilganda ayrim
xato va kamchiliklar, shuningdek, qonun buzilishlariga yo‘l qo‘yilayotganl
igi bu sohada
nazoratni takomill
ashtirish lozimligini ko‘rsatmoqda.
Jumladan, davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda, undiriladigan soliqlar,
yig’imlar va majburiy to‘lovlarni, shuningdek, davlat bojlari va boshqa to‘lovlarni davlat
byudjetiga hamda vakolatli organlarning maxsus
hisobvarag’iga to‘lash rejalarini tasdiqlash va
mablag’larni taqsimlashda belgilangan me’yorlarga rioya qilinmagan hamda xatolarga yo‘l
qo‘yilgan.
2018
2019
2020
2021
2022
Daromadlar (maqsadli
jamg'armalarsiz) jami
77571
112057,5
132938,1
164799,4
201893,8
Bevosita soliqlar
15656,2
31676,8
45206,9
58930,4
64477,1
Bilvosita soliqlar
41280,4
46427,2
46428,4
56290,4
71390,2
Resurs to'lovlari va mulk solig'i
12663,4
19680,7
21257
23036,4
23912,8
Boshqa daromadlar
7971
14272,8
20045,8
26542,2
42113,7
0
50000
100000
150000
200000
250000
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
147
O‘zbekiston Respublikasining Hisob palatasi tomonidan O‘zbekiston Respublika
si Davlat
byudjeti va davlat maq
sadli jamg’armalari byudjetlarining 2020 yildagi ijrosi to‘g’risidagi
hisoboti tashqi audit va baholashdan o‘tkazilishi natijasida quyidagi holatlar aniqlandi.
Soliq turlari kesimida QQS bo‘yicha belgilangan 20999,6 mlrd. so‘m prognoz 20485,6
mlrd. so‘m yoki 97,6 foizga bajarilib, 513,9 mlrd. so‘mga bajarilmagan. Xususan yirik soliq
to‘lovchilar bo‘yicha hududlararo inspeksiyasi 838,1 mlrd. so‘m, Toshkent viloyati 62,7. mlrd
so‘mga, Toshkent shahar 63,9 mlrd. so‘mga bajarilma
gan. 2020 yilda jismoniy shaxslardan
olinadigan mol-
mulk solig’i uchun belgilangan 774,2 mlrd. so‘m prognoz 733,4 mlrd. so‘mga
yoki 94,7 foizga bajarilgan yoki belgilangan prognoz ko‘rsatkichlari 40,8 mlrd. so‘mga
bajarilmagan
48
.
2020 yilda 1414 ta byudjet tashkilotlari tomonidan 647,5
mlrd. so‘m ishlar va xizmatlar
ko‘rsatish bo‘yicha daromad
lar soliq hisobotlarida aks ettirilmagan. Shundan 118 ta
O‘zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tizimidagi tashkilotlar 2020 yilda 97,3 mlrd
so‘m xizmatlar ko‘rsatishdan daromad olingan bo‘lib, ularning 9 tasi yoki 7,6 foizi onlayn
nazorat kassa mashinalari bilan ta’minlangan xolos.
Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi tomonidan subyektlar
kesimida ma’lumotlar taqdim etilmaganli
gi natijasida, 2020 yilda byudjetga undirilishi lozim
bo‘lgan 427,4 mlrd so‘m soliq tushumlari yo‘qotilgan.
2021 yilda
190 ta davlat ulushi mavjud bo‘lgan korxonalar tomonidan 2021 yilda 668,1
mlrd so‘m dividendlar Davlat byudjetiga to‘lanmasdan qolgan. B
undan tashqari, Soliq
kodeksining 345-
moddasida soliq summasi (5 foiz) dividendlarni va foizlarni to‘lash
muddatidan kechiktirmay byudjetga to‘lanishi belgilangan bo‘lsada, davlat ulushi mavjud
bo‘lgan 691 ta yuridik shaxslar tomonidan 56,9 mlrd so‘m ajratma to‘lanmagan.
Shuningdek,
moliya vazirligi g’aznachiligi tomonidan 2021 yilda to‘lovlarni amalga oshirish maqsadida
qabul qilingan ishlar (xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq
-fakturalarga asosan soliqlar hisoblanishi
davlat soliq xizmati idoralari ma’lumotlar
bazasi bilan o‘zaro soli
shtirilganda, 116 nafar yuridik
shaxsdan 40,0 mlrd. so‘mlik ishlar (xizmatlar) qabul qilinib, shundan soliq hisobotlarida 27,8
mlrd. so‘m ko‘rsatilmaganligi natijasida 1,1 mlrd. so‘m aylanmadan olinadigan soliq, 2375 nafar
yuridik shaxsdan qabul qilingan 8
765,3 mlrd. so‘mlik ishlarning (xizmatlar) 2979,9 mlrd. so‘mi
soliq hisobotlarida ko‘rsatilmaganligi natijasida 443,7 mlrd. so‘m qo‘shilgan qiymat solig’i
hisoblanmasdan qolganligi kuzatilgan
49
.
2022 yilda soliq va bojxona idoralari uchun belgilanadigan pr
ognoz ko‘rsatkichlari
Iqtisodiyot va moliya vazirligining “Davlat moliyasini boshqarish axborot tizimi” dasturiga
to‘liq kiritilmasligi oqibatida, prognoz ko‘rsatkichlarini bajarilishi hamda shu bilan bog’liq
byudjet xarajatlarini amalga oshirishdagi nazorat tizimi avtomatlashtirilmagan.
Respublika bo‘yicha 2022 yilda jami 93717 gektar yer maydonlarini ijaraga berish
yuzasidan 421,9 ming ta shartnomalar imzolangan (asosan jismoniy shaxslarga ijaraga
berilgan) bo‘lib, ularning normati
v qiymati 6109,6 mlrd so
‘mni tashkil etgan. Biroq, 2022 yil
uchun tuzilgan ijara shartnomalari bo‘yicha 270,9 mlrd so‘m ijara to‘lovlari tegishli mahalliy
byudjetlarga undirilmagan.
2022 yil uchun “Navoiy kon
-
metallurgiya kombinati” va “Olmaliq kon
-metallurgiya
kombinati” AJlar bo‘yicha foyda solig’i 22886,2 mlrd so‘m prognoz qilingan edi, tushumlar esa
17393,7 mlrd so‘mni, jumladan “Navoiy kon
-
metallurgiya kombinati” AJ –
11799 mlrd so‘m,
“Olmaliq kon
-
metallurgiya kombinati” AJ –
5595 mlrd so‘mni tashkil
qilgan. Belgilangan
prog
noz ko‘rsatkichi 5493 mlrd so‘mga (24 foiz) bajarilmagan. Davlat ulushiga hisoblangan
dividendlar bo‘yicha 27031,9 mlrd so‘m prognoz belgilangan bo‘lsada, haqiqiy tushumlar
23090,5 mlrd so‘mga teng bo‘lgan va byudjetga ko‘zda tutilgan 3941,4 mlrd so‘m (14,
6 foiz)
48
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasining O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
byudjetlarining 2020 yildagi ijrosi to‘g’risidagi hisoboti bo‘yicha xulosasi.
49
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasining O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti va davlat maqsadli
jamg’armalari
byudjetlarining 2021 yildagi ijrosi to‘g’risidagi hisoboti bo‘yicha xulosasi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
148
tushmagan
50
.
Ko‘rib turganimizdek, byudjet daromadlarini rejalashirish va ularni o‘z vaqtida undirish
masalalarida bir qator kamchiliklar mavjud. Ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun davlat
moliyaviy nazorati sohasida rivojlangan mamlakatlarni
ng tajribasini o‘rganish, qolaversa,
institusional asoslarni takomillashtirish, sohada zamonaviy axborot-komunikasiya
texnologiyalaridan faol foydalanish va ularni yanada takomillashtirish muhim sanaladi. Shu
bilan birga, umumdavlat soliqlarning byudjet ti
zimlari byudjetlari o‘rtasida
daromadlar rejasini
doimiy o‘zgartirish vositasidan voz kechish hamda soliqlar stavkasini kamida uch yilga
qat’iylashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu mahalliy byudjetlar daromad qismini shakllantirish
hamda ijro etish jarayonini soddalashtirish imkonini beradi (Kilberg, 2013).
Davlat byudjetining xarajat qismiga keladigan bo‘lsak, unga ijtimoiy dasturlar, mudofaa,
infratuzilma loyihalari, davlat boshqaruvi, iqtisodiy rivojlanish, atrof-
muhit va sog’liqni sa
qlash
kabi turli sohalarda rejalashtirilgan barcha davlat xarajatlarini kiritishimiz mumkin.
Davlat byudjeti xarajatlari bu byudjet moliyaviy kategoriyasining bir qismi hisoblanib,
davlat tomonidan o‘zining amalga oshirilishidan vazifa va funksiyalaridan
kelib chiqadi. Bu
xaraj
atlar, davlatning markazlashtirilgan pul jamg’armasidan turli sohalarga sarflash
jarayonining iqtisodiy munosabatlarini ifodalaydi.
Davlat byudjeti xarajatlari byudjetdan mablag’ oluvchilarning maqsadli pul fondlarini
shakllantirishda namoyon
bo‘ladi va o‘zida davlatning ijtimoiy
-iqtisodiy siyosatining moliyaviy
mazmunini aks ettiradi. Davlat byudjetining asosiy vazifasi
–
davlatning fiskal siyosati mohiyati
va yo‘nalishlarini o‘zida ifoda etadi (Qurbonov va Bijanova , 2015). Ushbu fikrga qo‘sh
ilgan
holda, davlat budjeti xarajatlari davlat tomonidan turli maqsadlar uchun ajratilgan
mablag’larning umumiy hajmini ifodalaydi deb aytishimiz mumkin. Davlat byudjeti xarajatlari
davlatning ustuvor vazifalari, mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, ijtimoiy ehtiyojlar va boshqa
omillarga qarab farq qilishi mumkin. Umumiy xarajatlar sxemasi mamlakatlarda farq qilishi
mumkin va muayyan davlatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ustuvorliklarini aks ettiradi.
Jahon amaliyotidan ma’lumki, davlat byudjetini
ng xarajatlari kapital shuningdek, joriy
xarajatlar shaklida shakllantiriladi. Davlat byudjetining kapital qurilish, investisiyalar va
innovasiyalar bilan bog’liq xarajatlari kapital xarajatlarni, davlat hokimiyati va boshqaruv
organlarining faoliyat ko‘rs
atishi uchun sarflanadigan xarajatlar joriy xarajatlarni tashkil etadi.
Shuningdek, Davlat byudjeti xarajatlari milliy iqtisodiyotga qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy
soha hamda ijtimoiy qo‘llab
-
quvvatlash xarajatlariga bo‘linadi (Eshnazarov va Mansurov,
2015).
Kapital xarajatlar bu kelajakka poydevor, yangi korxonalar va ijtimoiy obyektlarning
qurilishi, davlat mulkini oshirish, iqtisodiyotning turli tarmoqlari yangi innovasiya loyihalariga
investisiyalardir (Zinovyeva, 2022).
Davlat byudjetining xarajatlarini Byudjet kodeksi tartibga soladi. Byudjet kodeksining 69-
moddasi
51
bilan Davlat byudjetining xarajatlari tarkibi belgilangan. Shuningdek, 70-modda
O‘zbekiston Respublikasi, respublika byudjeti, 71
-
modda Qoraqalpog’iston Respublikasi
respublika byudjeti, viloyatlar byudjetlari, Toshkent byudjeti va 72-modda tuman va shaharlar
byudjetlari xarajatlarini belgilaydi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar jarayonida 2017
-2022-
yillarda davlat byudjeti xarajatlarining sezilarli o‘sishi k
uzatildi. Ayniqsa, 2019 yilda sezilarli
o‘sish kuzatildi, bunda byudjet xarajatlari 2017
-
yilga nisbatan ikki baravardan ko‘proq oshdi.
Bu tendensiya 2022 yilda ham saqlanib qoldi hamda byudjet xarajatlari 2019 yilga nisbatan
qariyb 2 barobar oshdi. Bu o‘si
shni jamiyat hayotining turli sohalarida va iqtisodiyotda olib
borilayotgan islohotlar bilan izohlash mumkin. Ushbu yondashuv ijtimoiy dasturlar,
infratuzilma, ta’lim, sog’liqni saqlash yoki qo‘shimcha mablag’ talab qiladigan boshqa sohalarga
50
O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasining O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
byudjetlarining 2022 yildagi ijrosi to‘g’risidagi hisoboti bo‘yicha xulosasi.
51
O‘zbekiston Respublikasi
Byudjet kodeksi, 69-modda. https://lex.uz/acts/2304138.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
149
strategik investisi
yalarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Shu bilan birga, ushbu xarajatlarning samaradorligi va natijaviyligi masalasiga ham
alohida e’tibor qaratish lozim. Byudjet xarajatlarining bunday o‘sishi belgilangan maqsadlarga
qanchalik mos keladi, mamlakatning barqaror rivojlanishini hamda dolzarb muammolar
yechimini ta’minlayaptimi, buni baholash muhim. Samarali moliyaviy nazorat va natijalar
monitoringi xarajatlarning oshishi asosli va samarali ekanligini aniqlashga yordam beradi.
2-
rasm. 2018
–
2022 yillard
a Davlat byudjeti xarajatlarini o‘sish dinamikasi
(mlrd.so‘mda)
Davlat byudjeti xarajatlari xususida keltirilgan statistik ma’lumotlarga e’tibor
qaratadigan bo‘lsak (2
-rasm), unda ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy
qo‘llab
-quvvatlash
xarajatlari 2019 yil
2017 yilga nisbatan 236,0 foizga o‘sganligini ko‘rishimiz mumkin. 2020
yilda esa 2019 yilga nisbatan 117,0 foizga o‘sgan. Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki,
sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan shun
ingdek, iqtisodiyot xarajatlari ham yilm
a yil o‘sib
borgan. Shu bilan birga markazlashtirilgan investisiyalarni moliyalashtirish xarajatlari, 2019
yilda 2017 yilga nisbatan 218,0 foiz va 2020 yilda 267,3 foizga o‘sib, 2022 yilda esa 2021 yilga
nisbatan 93
foizga bajarilgan. Bu o‘z navbatida xus
susiy investisiyalarni kupayganidan darak
beradi. Shu bilan birga davlat byudjeti xarajatlarini yildan yilga oshib borishi mamlakatda
so‘ngi yillarda olib borilayotgan islohatlar, ijtimoiy sohalarni rivojlantirish, s
huningdek,
iqtisodiyotni barqaror o‘sish
i bilan asoslanadi.
2018
2019
2020
2021
2022
XARAJATLAR (maqsadli
jamg'armalarsiz) jami
79736,1
118008,7
144142,7
188257,1
236692
Ijtimoiy soha va aholini qo'llab
quvvatlash
42883,3
63542,4
74231,8
92013,6
117691,9
Iqtisodiyot xarajatlari
8461,8
18485,2
16692,8
21169,7
34090,9
Markazlashtirilgan investitsiyalarni
moliyalashtirish xarajatlari
5396,4
7048,5
18843,7
29900,1
27807
Davlat xokimiyati, boshqaruv
organlari, adliya, prokuratura
organlarini saqlash
3052,7
4956,4
7443,4
8479,2
11468,6
Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish
organlarini saqlash va davlat
tomonidan NNT larni qo'llab
quvvatlash xarajatlari
631,1
738,9
865,1
1132,7
1068,9
Boshqa xarajatlar
18706,6
20804,1
22360,3
31072,1
38107,6
0
50000
100000
150000
200000
250000
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
150
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar tahlillari ijtimoiy sohaga va aholini ijtimoiy qo‘llab
-
quvvatlashga, shuningdek, iqtisodiyot va investisiyalarga ustuvorlik berilganligini
ko‘rsatmoqda.
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohatlarda, xususan, aholining ijtimoiy himoyaga
muxtoj qatlamini qo‘llab
-
quvvatlashda, investisiyalarga byudjetdan mablag’ ajratish orqali
aholini ish o‘rinlari bilan ta’minlash, sog’liqni saqlash hamda boshqa sohalarni rivojlanti
rishda
davlat byudjetining ahamiyati ort
ib borayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Shu bilan birga
byudjet mablag’laridan maqsadsiz va noqonuniy foydalanish xolatlari ham ortib borayotganini
guvohi bo‘lmoqdamiz. Davlat byudjeti mablag’laridan maqsadli va oqil
ona foydalanishni
ta’minlash bevosita da
vlat moliyasini boshqarish, shu jumladan davlat moliyaviy nazorati
samaradorligiga bog’liq.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti xarajatlarining 2018
-2022 yillardagi ijrosida
byudjet mablag’larining qonuniy sarflanganligi va maqsadliligi yuzasidan o‘t
kazilgan nazorat
tadbirlarini vazirlik va idoralar kesimidagi tahlili quyidagilarni ko‘rsatdi
(3-
rasm).
3- rasm. Moliyaviy xatoliklar aniqlangan nazorat obyektlari soni
3-
rasm
da keltirilgan ma’lumotlarda, 2021 yilda Sog’likni saqlash vazirligi tizimi
dagi,
2022 yilda Xalq ta’limi vazirligi va Madaniyat vazirligi tizimlaridagi tashkilotlarda moliyaviy
xatolar sezilarli darajada oshganini
ta’kidlash mumkin. Bu ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishga
qaratilgan sohalarda moliyaviy boshqaruvning o‘ziga xos murakkabligi bilan bog’liq sanaladi.
Moliya vazirligining davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi tomonidan 2018-2022
yillarda o‘tkazilgan nazorat tadbirlari davomida Xalq ta’limi vazirligi, Sog’liqni saqlash vazirligi
va Madaniyat vazirligi tizimidagi tashkilotla
rda pul mablag’lari, moddiy boylik kamomadi va
o‘zlashtirishlar hamda noqonuniy xarajat va ortiqcha to‘lovlar aniqlandi
(4-
rasm). 2018 yilda
hisobot davri uchun nazorat tadbiri o‘tkazilgan byudjet tashkilotlarining 4744 tasida 68,1 mlrd
so‘m, shundan, 15,6 mlrd so‘mlik pul mablag’lari va moddiy boyliklarni kamomadi va
o‘zlashtirishlar hamda 52,5 mlrd so‘mlik noqonuniy xarajatlarga yo‘l qo‘
yilgan. Shundan,
-
xalq ta’limi tizimidagi tashkilotlarda 10,9 mlrd so‘m;
-
sog’liqni saqlash tizimidagi tashkilotlarda
17,3 mlrd so‘m;
-
madaniyat vazirligi tizimidagi tashkilotlarda 2,4 mlrd so‘m xato va kamchiliklarga yo‘l
qo‘yilgan.
1296
1112
573
746
813
738
717
523
1013
758
211
338
204
147
344
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
2018
2019
2020
2021
2022
Xalq ta'limi vazirligi
Sog'liqni saqlash vazirligi
Madaniyat vazirligi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
151
4-
rasm. Moliya vazirligining davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi tomonidan
2018-
2022 yillarda o‘tkazilgan nazorat tadbirlarida ani
qlangan kamchiliklar summasi
(mlrd.
so‘m)
2019 yil davomida davlat moliyaviy nazorat tadbirlari o‘tkazilgan byudjet
tashkilotlarin
ing 6616 tasida 142,6 mlrd so‘m miqdorida moliyaviy xatoliklar, jumladan, 30,4
mlrd so‘m miqdorida pul mablag’lari va moddiy boyliklarni kamomadi va o‘zlashtirishlar
hamda 112,2 mlrd so‘m miqdorida noqonuniy xarajat va ortiqcha to‘lovlar aniqlangan.
Shundan,
-
xalq ta’limi tizimidagi tashkilotlarda 29,8 mlrd so‘m;
-
sog’liqni saqlash tizimidagi tashkilotlarda 13,8 mlrd so‘m;
- m
adaniyat vazirligi tizimidagi tashkilotlarda 7,8 mlrd so‘m byudjet mablag’lari byudjet
to‘g’risidagi qonun hujjatlariga amal
qilmagan holda sarflanganligi aniqlangan.
2020 yilda byudjet tashkilotlarining 3861 tasida 246,0 mlrd so‘m miqdoridagi moliyaviy
xa
toliklar aniqlangan va shundan 907 tasida 81,4 mlrd so‘mlik pul mablag’lari va moddiy
boyliklarni kamomadi va o‘zlashtirishlar, 3635 tasida 164,6 mlrd so‘mlik noqonuniy xarajat va
ortiqcha to‘lovlarga yo‘l qo‘yilgan.
Shundan,
-
xalq ta’limi tizimidagi tashkilotlarda 96,6 mlrd so‘m;
-
sog’liqni saqlash tizimidagi tashkilotlarda 40 mlrd so‘m;
- madaniyat vazirligi tizimidagi tas
hkilotlarda 6,8 mlrd so‘m miqdorida qonun buzilish
holatlari aniqlangan.
2021 yilda byudjet tashkilotlarida o‘tkazilgan moliyaviy
nazorat tadbirlarining 6412
tasida 748,4 mlrd so‘m xato va kamchiliklar shundan 122,8 mlrd. so‘m miqdoridagi kamomad
va o‘zlashtirishlar, 625,6 mlrd so‘m noqonuniy xarajat va ortiqcha to‘lovlar ortiqcha to‘lovlar
boshqa maqsadsiz xarajatlar aniqlangan. Shundan,
-
xalq ta’limi tizimidagi tashkilotlarda 96,3 mlrd so‘m;
-
sog’liqni saqlash tizimidagi tashkilotlarda 108,6 mlrd so‘m;
-
madaniyat vazirligi tizimidagi tashkilotlarda 24,1 mlrd so‘m miqdorda qonunbuzilish
holatlari kuzatilgan.
2022 yilda vazirlik v
a idoralar tizimidagi byudjet tashkilotlarida o‘tkazilgan moliyaviy
nazorat tadbirlarining 5601 tasida 799,0 mlrd so‘m miqdor
idagi moliyaviy xatoliklar
aniqlangan, shundan pul mablag’lari va moddiy boyliklarni kamomadi va o‘zlashtirishlar 1135
10,9
29,8
96,6
96,3
124,5
17,3
13,8
40
108,6
85
2,4
7,8
6,8
24,1
34,6
0
20
40
60
80
100
120
140
2018
2019
2020
2021
2022
Xalq ta'limi vazirligi
Sog'liqni saqlash vazirligi
Madaniyat vazirligi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
152
holatda 145,
2 mlrd so‘mni, noqonuniy xarajat va ortiqcha to‘lovlar esa 4466 holatda 653,9 mlrd
so‘mni tashkil etgan.
Shundan,
-
xalq ta’limi vazirligi tashkilotlarida 124,5 mlrd so‘m;
-
sog’liqni saqlash vazirligi tashkilotlarida 85 mlrd so‘m;
- madaniyat vazirligi ta
shkilotlarda 34,6 mlrd so‘m pul mablag’lari va moddiy boyliklarni
kamomadi va o‘zlashtirishlar hamda noqonuniy xarajat va ortiqcha to‘lovlar aniqlangan.
Keltirilgan ma’lumotlarning tahlili bir nechta tendensiyalarni tasdiqlaydi va turli
vazirliklarda moli
yaviy shaffoflik va nazoratga ta’sir qiluvchi omillar haqida taxminlarga olib
keladi. O‘rganilgan vazirliklarda moliyaviy xatolarning ko‘payishining umumiy tendensiyasi
ushbu tarmoqlarda moliyaviy nazorat va boshqaruvni kuchaytirish zarurligini ko‘rsatmoqd
a.
Shuningdek, ushbu sohalarda moliyaviy operatsiyalarning murakkabligi va hajmining ortib
borayotganini aks ettirmoqda.
Umuman olganda, tahlil natijalari davlat mablag’laridan samarali foydalanish va
moliyaviy qonunbuzarliklarning oldini olish uchun davlat tashkilotlarida moliyaviy nazorat va
boshqaruv tizimini doimiy monitoring qilish va takomillashtirish muhimligini ta’ki
dlamoqda.
Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak so‘nggi yillarda byudjet mablag’larini sarflashda qonun
buzilishi holatla
ri ko‘payib bormoqda. Bunga byudjet jarayonining murakkabligi,
qonunchilikdagi o‘zgarishlar, samarali nazorat mexanizmlarining yo‘qligi kabi turli omillar
sabab bo‘lishi mumkin. Asl sabablarni aniqlash va tegishli profilaktika choralarini ishlab chiqish
uchun ushbu qonunbuzarliklarni yanada chuqurroq tahlil qilish kerak.
Tahlil qilinayotgan davr mobaynida o‘rganil
gan vazirlik va idoralarda ichki audit nazorati
tizimi yo‘lga qo‘yilganiga qaramay, byudjet mablag’larini noqonuniy o‘zlashtirish holatlari
saqlanib qolmoqda. Ehtimol, mavjud tekshirish mexanizmlari yanada takomillashtirish yoki
islohotga muhtojdir. Shuningdek, ichki auditorlar ishining samaradorligini baholash va
ularning yondashuvlari va metodologiyalarida mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar to‘g’risida s
avol
ko‘tarilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Davlat moliyaviy nazorati sohasida olib borilgan islohotlarning ijobiy jihati shundaki,
tekshiruvlar samaradorligi oshdi. Bu qoidabuzarliklar va kamchiliklarni yaxshiroq aniqlashga
yordam beradigan yangi usullar, texnologiyalar va tahliliy vositalarning joriy etilishi bilan
bog’liq. Yana bir muhim yutuq
-
byudjet mablag’
larini qoplash darajasi oshdi. Bu noqonuniy
harakatlar natijasida yetkazilgan zararni tiklash bo‘yicha samaraliroq choralar
ko‘rilayotganidan dalolat beradi. Byudjetga mablag’larni maksimal darajada qaytarish uchun
bu boradagi ishlarni yanada kuchaytirish lozim.
Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqgan holda, quyidagi tavsiyalarni berishni
maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz:
- asl sabablarni aniqlash uchun qonun buzilishining tuzilishi va xarakterini batafsilroq
tahlil qilish;
- ichki audit tizimini takomillashtirish, jumladan, metodologiyani takomillashtirish va
xodimlarni o‘qitish masalalarini ko‘rib chiqish;
- huquqbuzarliklarni yanada samarali naz
orat qilish va oldini olish uchun ilg’or
texnologiyalar va tahliliy vositalardan foydalanish;
- noqonuniy va m
aqsadsiz sarflangan byudjet mablag’larini qaytarish mexanizmlarini
kuchaytirishni davom ettirish.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Adams R. (1995) Basis of audit. Ya.V.Sokolov (Ed.). Moskow: YUNITI (in Russ.).
Arens A.A., Loebbecke, J.K. (2000) Auditing: an integrated approach (8th ed.). London:
Prentice-Hall International.
Konyng R. (2007) Public Internal Financial Control (in Russ.).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
153
Miedviedkova N. (2016) Directions for improvement of state financial control in Ukraine.
Baltic Journal of Economic Studies, 2 (2), p.105-110.
Mozer J. (2015) The contribution of the WOFK in good governance and sustainable
development through the promotion of transparency and accountability in public administration.
EUROSAI (EUROSAI), 21, 102-105 (in Russ.).
Vysser A. (2015) XXI century and our future prospects. EUROSAI (EUROSAI), 21, 92-94 (in
Russ.).
Анисифоров Т.С. (2020) Институт аудита в системе финансового права //
Финансовое право. № 5. С. 3–
6
Артюхин Р.Е. (2020) Роль Федерального казначейства
в обеспечении
"прослеживаемости" хода реализации национальных проектов // Финансовая
безопасность. № 26. С. 6
-9.
Григорьев А.В., Самсонов А.Г. (2021) Виды, формы и методы финансового контроля,
их систематизация // Журнал прикладных исследований. № 6–5. С.
412
–
418.
Зиновьева А.В. (2022) Расходы бюджета. Международный научный журнал «Символ
науки» № 2
-1
Кильберг В. (2013) Ягона ғaзнa ҳисобварағи жорий этилган шароитда бюджет
даромадларини маъмурлаш ва бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни
тартиблаштириш масалалари. Ж:. Молиячи маълумотномаси. №1. 33
б.
Кур’янов В.В. (2019) Державний фінансовий контроль: сутність та синтез поглядів.
Экономіка, фінанси., менеджмент: актуальні питання науки і практики. №10. С.135
Қурбонов
Ҳ., Бижанова М. (2015) Давлат бюджети харажатларининг амалдаги
ижтимоий
-
иқтисодий ислоҳотлардаги аҳамияти.
Biznes-daily.uz/ru.
Номер: №9 (93)
Лукашов А.И. (2022) Новая парадигма бюджетного мониторинга //
Финансы. № 6. С.
17
–
22.
Лукашов А.И. (2023) Государственный финансовый контроль: современные вызовы
и направления совершенствования // Вопросы государственного и муниципального
управления. № 1. C. 20–
38
Сазонов А.С. (2010) Совершенствование кассового обслуживания исполнения
бюджетов органами федерального казначейства.
Автореферат на соскание к.э.н. C.17
Хребтова Т.П. (2021) Государственный финансовый контроль: сущность,
содержание, виды // Вестник Московского государственного лингвистического
университета.
Образование и педагогические науки. Т. 838, № 1. С. 279–
286.
Эшназаров Т., Мансуров М.
(2015)
Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими. Ўқув
қўлланма. Тошкент. 74 б.
