Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
59
MOLIYAVIY NAZORAT SOHASIDA QARORLAR QABUL QILISHDA RAQAMLI
TEXNOLOGIYALARNING AHAMIYATI
PhD
Temirov Muxammadali Xamidovich
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
Annotatsiya.
Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi bilan moliyaviy nazorat
innovatsiyalarni qo‘llashning asosiy sohasiga aylandi. Ushbu maqolada qarorlar qabul qilishni
optimallashtirish va takomillashtirishda sun’iy intellekt, katta hajmdagi ma’lumotlar tahli
li va
blokcheyn kabi raqamli innovatsiyalardan foydalanishning ahamiy
ati ko‘rib chiqilgan.
Jarayonlarni avtomatlashtirish, tahliliy imkoniyatlarni takomillashtirish, shuningdek, elektron
to‘lovlar va moliyaviy texnologiyalarning moliyaviy boshqaruv samaradorligiga ta’siri
o‘rganilgan. Moliyaviy nazorat sohasida raqamli texnologiyalarni joriy etish bilan bog‘liq
muammolar baholanib, ushbu sohada ilmiy izlanishlar olib borish va innovatsiyalarni
muvaffaqiyatli qo‘llash bo‘yicha takliflar keltirilgan.
Kalit so
‘zlar:
Raqamli transformatsiya, moliyaviy nazorat, qaror qabul qilish, raqamli
texnologiyalar, samaradorlik, moliyaviy operatsiyalarning shaffofligi.
ЗНАЧИМОСТЬ ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ
ПРИНЯТИИ РЕШЕНИЙ
В ОБЛАСТИ ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ
PhD
Темиров Мухаммадали Хамидович
Международный университет Кимё в г. Ташкенте
Аннотация
.
В условиях стремительного развития цифровых технологий
финансовый контроль стал основной областью применения инноваций. основной
областью применения инноваций стал финансовый контроль. В этой статье
рассматривается важность использования цифровых инноваций, таких как
искусственный интеллект, анализ больших данных и блокчейн, для оптимизации и
улучшения процесса принятия решений.
Изучены автоматизация процессов, улучшение
аналитических возможностей, а также влияние электронных платежей и финансовых
технологий на эффективность финансового управления. В статье оцениваются
проблемы, связанные с внедрением цифровых технологий в сфере финансового контроля,
и представлены предложения по проведению научных исследований и успешному
применению инноваций в этой сфере.
Ключевые слова:
Цифровая трансформация, финансовый контроль, принятие
решений, цифровые технологии, эффективность, прозрачность финансовых операций.
VIII SON - DEKABR, 2023
UO‘K:
336.63
59 - 68
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
60
SIGNIFICANCE OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN DECISION MAKING IN
THE FINANCIAL CONTROL AREA
PhD
Temirov Mukhammadali Khamidovich
Kimyo international university in Tashkent
Abstract.
With the rapid development of digital technologies, financial control has become
a key area of application for innovation. financial control became the main area of application of
innovations. This article explores the importance of using digital innovations such as artificial
intelligence, big data analytics and blockchain to streamline and improve decision making.
Process automation, improvement of analytical capabilities, as well as the impact of electronic
payments and financial technologies on the efficiency of financial management are studied. The
article assesses the problems associated with the introduction of digital technologies in the field
of financial control, and presents proposals for conducting scientific research and the successful
application of innovations in this area.
Keywords:
Digital transformation, financial control, decision making, digital technologies,
efficiency, transparency of financial transactions.
Kirish
.
Raqamli transformatsiya va zamonaviy dunyodagi o‘zgarishlarning jadal sur’atlari nuqtai
nazaridan olib qaraganda, moliyaviy nazorat sohasida qarorlar qabul qilishni
takomillashtirishda raqamli texnologiyalardan foydalanishni ahamiyatini o‘rganish
ga
bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari juda dolzarb sanaladi. Nazariy jihatdan, bu moliyaviy
jara
yonlarni tartibga solish va barqarorlikni ta’minlash uchun yangi texnologiyalarni
integratsiya qilishning tobora ortib borayotgan zaruriyatiga mos keladi. Amaliy jihatdan esa,
moliyaviy boshqaruvning raqamli yechimlarini joriy etish tashkilotlarga o‘z faol
iyatining
samaradorligini oshirish, ko‘proq asosli qarorlar qabul qilish va zamonaviy talablarga javob
berish imkonini beradi.
Tashkilotlar shakllantiradigan
ma’lumotlar hajmining o‘sishi va shaffoflik va
muvofiqlikka bo‘lgan talablarning ortishi bilan raq
amli texnologiyalar axborotni samarali qayta
ishlash va tahlil qilish imkoniyatini beradi. Bu joriy moliyaviy ko‘rsatkichlarni operativ
monitoring qilish uchu
n ham, ma’lumotlarni tahlil qilish asosida strategiyalarni ishlab chiqish
uchun ham muhimdir. Shuningdek, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotidagi
o‘zgarishlarga tez javob berish muhim bo‘lgan doimiy o‘zgaruvchan sharoitda raqamli
texnologiyalardan foydalanish yangi shart-sharoitlarga tez moslashish imkonini beradi.
Nihoyat, moliya sohasid
agi transformatsiyalar sharoitida o‘z qarorlarini raqamli
texnologiyalarga asoslangan holda shakllantirayotgan tashkilotlar ushbu jarayonda ortda
qolayotganla
rga nisbatan ustunlikka ega bo‘ladilar. Shunday ekan, moliyaviy boshqaruv,
xususan, moliyaviy nazoratda raqamli texnologiyalarni joriy etishning ilmiy-amaliy jihatlarini
o‘rganishga qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlari byudjet jarayonlarini optimallashtirish,
shaffoflikni oshirish va moliyaviy boshqaruvda asoslangan strategik qarorlar qabul qilishga
intil
ayotgan rahbarlar va mutaxasislar uchun qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi.
Adabiyotlar sharhi.
Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, zamonaviy jamiyatda davlat si
yosatining rivojlanishi
raqamli texnologiyalarni joriy etish bilan chambarchas bog‘liq. Iqtisodiyo
tni raqamlashtirish
jarayoni uning institutlari va davlat boshqaruvini o‘zgartirishni nazarda tutadi. Bu jihat
boshqaruvning barcha sohalariga, jumladan, davlat moliyaviy nazoratiga ham taalluqlidir. IT-
texnologiyalari sohasidagi ilmiy yutuqlar, shuningdek, tarmoq xizmatlari va raqamli
resurslarning global rivojlanishi boshqaruv tizimida moliyaviy nazoratning yangi, yuqori sifatli
darajasiga o‘tish imkonini ber
adi (Bolotnova va boshqalar, 2021).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
61
Shuningdek, raqamli asrda to‘g‘ri tashkil etilgan moliyaviy v
a huquqiy munosabatlar
insonlarning farovonligini oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratishini tushunish muhimdir
(Smirnov va boshqalar, 2019).
Guptaning (20
17) ta’kidlashicha davlat xarajatlari va tushumlarini raqamlashtirish
rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida davlat sektoriga soliq stavkalarini
oshirmasdan daromadlarni sezilarli darajada oshirishga va oʻnlab milliard dollar isrofgarchilik
va firibgarlikka barham berishga yordam beradi. Bundan tashqari, xarajatlarni raqamlashtirish
korruptsiya holatlarini kamaytirishga yordam beradi, bu esa davlat xarajatlaridan belgilangan
maqsadga erishish imkonini beradi.
Davlat moliyaviy nazorati sohasida raqamli iqtisodiyotdan foydalanish tarmoq
xizmatlarining imkoniyatlarini eng samarali ochib beradi, chunki resurs xarajatlari, xususan,
moliya, mehnat va vaqt sezilarli darajada qisqaradi. Bu sohaga raqamli texnologiyalarni joriy
etish xatolarni minimallashtirish, shuningdek, inson omilini minimal darajaga tushirish orqali
tekshirish natijasida olingan m
a’lumotlarning aniqligi va xolisligini oshirishi muhim.
Shuningdek, u soliq yoki byudjet hisobotlarini tahlil qilish, prognoz, rejalashtirish va statistik
ma’lumotlarni yig‘ish, monitoring va ijtimoiy tadqiqotlar o‘tkazish jarayonlarini
avtomatlashtiradi (Xramchenko va boshqalar, 2020).
Bochkareva (2023) davlat moliyaviy nazoratini tartibga solish va nazorat vositalarini
raqamli texnologiyalar ta’sirida o‘zgartirishni o‘rganish nafaqat nazariy, balki katta amaliy
ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi.
Morozovning (2019) fikricha yangi raqamli texnologiyalardan foydalanishning
afzalliklariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- nazorat organi dastlabki nazorat bosqichida noqonuniy xatti-harakatlarni bashorat
qilish va oldini olish imkoniyatiga ega bo‘ladi;
- moliyaviy nazoratning shaffofligi ortib bormoqda va bu fuqarolik jamiyati vakillarining
byudjet jarayoniga jalb etilishiga xizmat qilmoqda;
- blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda faktlar va holat haqidagi
ma’lumotlarning o‘zgarmasligi ta’minlansa, moli
yaviy sektordagi qonunbuzarliklar uchun
noto‘g‘ri javobgarlikka tortilish xavfi kamayadi.
Morozovning yondashuvidan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, nazorat faoliyatiga yangi
raqamli texnologiyalarni joriy etish moliya sektoridagi nazorat va boshqaruv jarayonlarining
samaradorligi, shaffofligi va ishonchliligini oshirishi mumkin.
Taqdim etilgan manbalar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, zamonaviy jamiyatda davlat
moliyaviy nazoratiga raqamli texnologiyalarni joriy etish muhim sanaladi. Davlat siyosatining
rivo
jlanishi iqtisodiyotni raqamlashtirish jarayoni bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu
institutlar va davlat boshqaruvidagi o‘zgarishlarni nazarda tutadi. Davlat moliyaviy nazoratiga
raqamli texnologiyalarni joriy etish moliya sektorida boshqaruv va nazorat jarayonlarining
samaradorligi, shaffofligi va aniqligini sezilarli darajada oshirish hamda belgilangan
maqsadlarga erishishga yordam beradi.
Tadqiqot metodologiyasi
.
Ushbu maqola moliyaviy nazorat sohasiga raqamli texnologiyalarni joriy etish haqidagi
nazariy bilimlarga asoslangan. Tadqiqot jarayonida qiyosiy tahlil, tizimlashtirish, induksiya,
deduksiyadan foydalangan holda ilmiy natijalar ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi
.
Shuni qayd etish kerakki, zamonaviy sharoitda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishni samarali
boshqaruv tizimisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu holat iqtisodiyotning har bir ishtirokchisi
cheksiz ehtiyojlarni hisobga olgan holda cheklangan resurslar sharoitida qaror qabul qilishga
majburligi bilan bog‘liq. Resurslarning maksi
mal samaradorligi va oqilona taqsimlanishiga
erishish uchun tegishli nazorat tizimi va tegishli me’yoriy
-
huquqiy bazaga ega bo‘lish kerak.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
62
Burtsevning (2018) fikricha nazorat - bu resurslarni optimal sarflash bilan belgilangan
maqsadlarga erishishga yordam
beradigan boshqaruv funksiyasi. Bu jarayon xo‘jalik yurituvchi
subyektlar faoliyatini uning ishonchliligi, qonuniyligi va iqtisodiy maqsadga muvofiqligini
aniqlash maqsadida tekshirishda ifodalanadi.
Nazariy jihatdan alohida tashkilotlar, korxonalar va umuman davlat faoliyatini tartibga
soluvchi nazoratning ko‘plab turlari mavjud. Eng muhim funksiyalar yuqori tartibli tizim deb
hisoblanadigan moliyaviy nazoratga yuklangan, buning sababi shundaki, moliyaviy
operatsiyalarni batafsil ko‘rib chiqmasdan ko‘plab
amallarni amalga oshirish mumkin emas,
chunki sof pul oqimini hisobga olish ko‘pincha yetarli emas. Ushbu tartib
-qoidalar nazoratning
boshqa turlarini jalb qilishni talab qiladi, bu esa murakkablikka olib keladi va tizimning zaif
nuqtasi sanaladi. Shu bil
an birga, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati ko‘pincha
moliyaviy hisobotning asosiy elementlari bo‘lgan pul ko‘rsatkichlarida ifodalanadi.
Nazorat faoliyati natijalari ijro etuvchi hokimiyat organlariga asoslangan strategik
qarorlar qabul qilish orqali boshqaruvning funksional elementlarini amalga oshirish imkonini
beradi (Gvarliani va Cheremshanov, 2003). Moliyaviy nazorat moliyaviy siyosatning vositasi
bo‘lib, uning asosiy maqsadi o‘rnatilgan tartib
-qoidalarga rioya etilishini nazorat qilishning
samarali mexanizmini yaratishdan iborat ekanligini ta’kidlash mumkin.
Hozirgi vaqtda zamonaviy texnologiyalar nafaqat kundalik hayotimizning ajralmas
qismiga ayland
i, balki, iqtisodiy faoliyatning turli sohalariga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Internet-
banking, elektron to‘lov tizimlari, virtual hamyonlar va virtual valyutaning yangi
shakllarining joriy etilishi biznes jarayonlarini sezilarli darajada soddalashtirdi va tezlashtirdi.
Ushbu raqamli innovatsiyalar yangi soha
–
“raqamli iqtisodiyot”ning paydo bo‘lishiga turtki
bo‘ldi. Shu nuqtai nazardan, ma’lumot juda qimmatli aktiv maqomini oldi, uning qiymati
bevosita ushbu ma’lumotlardan foydalangan holda amalga
oshirilgan vazifalarni muvaffaqiyatli
bajarilishiga, hamda ularni qayta ishlash bo‘yicha maxsus ko‘nikmalarga bog‘liq. Shu
munosabat bilan zamonaviy aloqa tizimlari va xizmatlari, hisoblash imkoniyatlari va ushbu
sohada yuqori malakali mutaxassislar tayyor
lashga yangi talablar qo‘yilmoqda.
Moliyaviy nazorat sohasida raqamli texnologiyalardan foydalanish qarorlar qabul qilish
samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Chunki, ushbu raqamli texnologiyalarni
qo‘llash ma’lumotlarni yanada aniq tahlil
qilish, prognozlashni yaxshilash va natijada moliyaviy
nazorat sohasida yanada oqilona qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, moliya
sohasiga raqamli texnologiyalarni joriy qilishda xavfsizlik va ma’lumotlar maxfiyligi
masalalarini ham hisobga olish muhimdir.
Moliyaviy nazorat sohasida qarorlar qabul qilishni takomillashtirishda raqamli
texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha tadqiqotlarning dolzarbligi bir necha muhim omillar
bilan bog’liq sanaladi va ularning qatoriga quyidagilarni kiritis
h mumkin:
Birinchidan, texnologiyaning jadal rivojlanishi bog‘liq omillar. So‘nggi yillarda
katta
hajmdagi ma’lumotlar tahlili, blokcheyn va shular kabi boshqa raqamli texnologiyalarning jadal
rivojlanishi kuzatilmoqda. Ushbu texnologiyalar moliyaviy boshqaruv jarayonlarini
takomillashtirish va yanada oqilona qarorlar qabul qilish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Ikkinchidan, optimallashtirish va samaradorlikka bo‘lgan ehtiyojning ortishi. Bugungi
kuchli raqobat muhitida tashkilotlar o‘zlarining moliyaviy
jarayonlarini optimallashtirishga
intilishmoqda. Raqamli texnologiyalardan foydalanish muntazam ishlarni avtomatlashtirish,
vaqt va resurslar xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi.
Uchinchidan, ma’lumotlar hajmining o‘sishi. Tashkilotlar tomonidan sha
kllantirilayotgan
moliyaviy ma’lumotlar hajmi doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Raqamli texno
logiyalar katta
hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish imkonini beradi, bu esa yashirin
tendentsiyalarni aniqlashga yordam beradi.
To‘rtinchidan, tash
kilotlar faoliyatining shaffofligi va moliya sohasida qonunchilikga rioya
qilishga talabning ortib borayotganligi sababli, raqamli texnologiyalar hisobot berish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
63
jarayonlarini avtomatlashtirish va qonunlarga muvofiqlikni ta’minlash uchun samarali
vositalarni taqdim etishi mumkin.
Beshinchidan, xavf va xavfsizlik. Kiberxavfsizlik tahdidlari ortib borayotgan bir paytda,
raqamli texnologiyalardan foydalanish moliyaviy ma’lumotlar va tranzaktsiyalarni potensial
tahdidlar va firibgarlikdan himoya qilishni kuchaytirishi mumkin.
Oltinchidan, moliyaviy texnologiyalar innovatsiyalari. Raqamli platformalar va elektron
to‘lovlar kabi moliyaviy texnologiyalarni qabul qilish moliyaviy boshqaruv jarayonlarini
takomillashtirish va yangi biznes imkoniyatlarini taqdim etish uchun tobora muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Ushbu texnologiyalar zamonaviy sharoitda moliyaviy boshqaruvni takomillashtirishda
asosiy rol o‘ynaydi. Moliyaviy Barqarorlik Kengashi
21
ekspertlarining taʼkidlashicha, sunʼiy
intellekt texnologiyasi byudjet muassasalariga boshqaruv qarorlarini qabul qilishni
tezlashtirish, soliq toʻlovchilarga maslahatla
r berish, davlat sektorida samaradorlikni
oshiruvchi ijtimoiy rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Sertifikatlangan buxgalterlar uyushmasi
22
soliq ma’muriyati va nazoratining professional
muhitini sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan o‘nta texnologik tendensiyani aniqladi,
bular: mobil ilovalar, katta hajmdagi ma’lumotlar, sun’iy intellekt va robototexnika,
kiberxavfsizlik, ta’lim, bulutli texnologiyalar, toʻlov tizimlari, virtual va kengaytirilgan reallik,
raqamli xizmatlar va ijtimoiy tarmoqlar. Bulutli texnologiyalarni keng joriy etish,
avtomatlashtirishni jadallashtirish, blokcheynni joriy etish buxgalteriya hisobining kelajakdagi
tendensiyalari hisoblanadi (Panasiuk va boshqalar, 2021).
Byudjet muassasalarida fiskal jarayonlarni avtomatlashtirish uchun zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanishning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
- katta hajmdagi tarkibiy jihatda
n bir xil bo‘lgan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini qayta
ishlash va saqlash (Korauš va bosh
qalar, 2017);
-
katta hajmdagi ma’lumotlar ichidan kerakli ma’lumotlarni olish imkoniyati (Goretzki va
boshqalar, 2017);
- matematik hisob-kitoblarni ishonchli va xatosiz bajarish (Zhyvets, 2018);
- oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo
‘lgan ma’lumotlarni tezda
olish (Nazarova va Moyseyenko, 2020);
-
harakatlarning ko‘p takrorlanishi va boshqalar.
Avtomatlashtirishdan foydalanish buxgalteriya ma’lumotlarining to‘g‘riligi va uni byudjet
muyassasalari tomonidan samarali taqdim etilishi mua
mmosini to‘liq hal qilishga imkon
beradi. Bu, ayniqsa, davlat xizmatchilari tomonidan samarali boshqaruv qarorlarini oqilona
qabul qilish va ularni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi (Bondarenko va boshqalar,
2020).
Ammo moliyaviy nazorat sohasid
a raqamli texnologiyalardan foydalanish ko‘plab
afzalliklarga ega ekanligiga qaramay, ba’zi muammolar ham mavjud,
masalan:
•
Kiberxavfsizlik: Raqamli ma’lumotlarning ko‘payishi va ularning tarmoq orqali uzatilishi
kiberhujumlar, buzishlar va moliyaviy ma’lum
otlarning sizib chiqishi xavfini oshiradi.
•
Maxfiylik bilan bog‘liq muammolar: Katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plas
h va qayta
ishlash, ayniqsa, mijozlarning shaxsiy moliyaviy ma’lumotlarini qayta ishlashda maxfiylik bilan
bog‘liq muammolarni keltirib chiqar
ishi mumkin.
•
Malakali mutaxassislarning yetishmasligi: Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy
etish tegish
li malakaga ega bo‘lgan mutaxassislarning mavjudligini talab qiladi va bu tanqislik
moliyaviy nazoratni muvaffaqiyatli raqamlashtirishga to‘sq
inlik qilishi mumkin.
•
Moliyaviy xarajatlar: Raqamli tizimga o‘tish tizimlarni yangilash va xodimlarni o‘qitish
uch
un katta sarmoya talab qilishi mumkin, bu esa ba’zi tashkilotlar uchun yuk bo‘lishi mumkin.
21
Financial Stability Board - G20 mamlakatlari tomonidan 2009 yil aprel oyida London sammitida tuzilgan xalqaro tashkilot.
22
The Association of Chartered Certified Accountants (ACCA), 2021
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
64
•
Mavjud tizimlarni integratsiyalashdagi qiyinchiliklar: Mavjud moliyaviy nazorat
tizimlari yangi raqamli texnologiyalarga osonlik bilan moslasha olmasligi, integratsiya
qiyinchiliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
•
Ma’lumotlarni yo‘qotish xavfi: Raqamli ma’lumotlar hajmi oshgani sayin, texnik
nosozliklar,
hujumlar yoki xavfsizlikning yetarli emasligi sababli ma’lumotlar yo‘qolishi xavfi
mavjud.
•
Axloqiy va qonuniylik m
asalalari: Algoritmlar va sun’iy intellektdan foydalanishning
ortishi bilan ma’lumotlardan axloqiy foydalanish va qaror qabul qilish bilan bog
'liq savollar
tug'iladi.
•
Texnologiya standartlarining xilma-xilligi: raqamli texnologiyalar va standartlarning
xilma-xilligi aniq yechimlarni tanlash va amalga oshirishni qiyinlashtirishi mumkin.
Qayd etilgan muammolarning oldini olish uchun quyidagi yechimlar taklif etiladi.
Jumladan, blokcheyn texnologiyasini joriy etish jarayonlar ustidan nazoratni oshiradi, barcha
operatsiyalar zanjirlarini qayta ishlash vaqtini qisqartiradi, shuningdek, shaxsiy ma’lumotlarni
ruxsatsiz buzib kirishdan sezilarli darajada himoya qiladi. Shu sababli, bugungi kunda
blokcheyn moliyaviy sektorda eng ko‘p talabga ega xisoblanadi.
1-rasm. Blockcheyn texnologiyasining ishlash sxemasi
“Blokcheyn” atamasi ma’lumotlarning to‘liq takrorlangan taqsimlangan ma’lumotlar
bazasini (reestr) anglatar edi va turli kriptovalyutalardagi operatsiyalarga taaluqli edi.
Keyinchalik blokcheyn texnologiyasi bir-
biriga bog‘langan boshqa axborot bloklariga
kengaytirildi. Blokcheyn tizimi tarmoqdagi barcha tranzaksiyalarning virtual yozuvi bo‘lib
xizmat qiladi va undan barcha blokcheyn foydalanuvchilari foydalanishi mumkin.
Ushbu texnologiyaning tuzilishi ko‘p
lab kompyuterlarda alohida bloklar shaklida
saqlanadigan ma’lumotlar bazasidir. Ushbu usulning afzalligi shundaki, u kiberhujum paytida
butun
ma’lumotlar bazasini yo‘qotish xavfini sezilarli darajada kamaytiradi, chunki ko‘plab
komponentlar bilan butun tizimni buzish juda mushkul xisoblanadi. Shu bilan birga,
ma’lumotlar zanjirlari yoki bloklari doimiy ravishda yaratilib, yangi ma’lumotlarni kir
itish
qulayligini ta’minlaydi. Har bir blokda to‘plangan va qayta ishlangan tranzaksiyalar va shaxsiy
"A" dan pullar "B"
ga yuborilishi kerak
Tranzaktsiyalar
tarmoqqa yuboriladi
va "bloklarda"
yig‘iladi. Har bir
"blok" oldingi
blokning raqami va
xeshiga ega
Bloklar tekshirish
uchun barcha tizim
ishtirokchilariga
yuboriladi
Agar xesh-
yozuvlarini
tekshirishda xatolik
bo‘lmasa, har bir
ishtirokchi "blok"ni
ma’lumotlar
bazasining o‘z
nusxasiga yozadi
Endi "blok" barcha
oldingi
tranzaktsiyalar
haqidagi ma’lumotni
o‘z ichiga olgan
"bloklar zanjiri"ga
qo‘shilishi mumkin
"A" dan "B" ga pul
o'tkaziladi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
65
ma‘lumotlar guruhini saqlaydi. Har bir blok tuzilgandan so‘ng, u zanjirning boshqa
ishtirokchilari tomonidan tekshiriladi. Uchinchi tomon jarayonlarining shubhali faoliyati
bo‘lmasa, blok umumiy zanjirning oxiriga biriktiriladi. Ushbu operatsiyalar tugagandan so‘ng,
y
angi komponentlarni o‘zgartirish yoki kiritish mumkin emas. Bundan tashqari, har bir blok
yangi ma‘lumotlarga qo‘shimcha ravishda zanjirning o
ldingi qismlari haqida shifrlangan
ma’lumotlarni saqlaydi va ma’lumotlar bazasi har bir kompyuterda avtomatik ravi
shda
yangilanadi.
Biroq, Allen (2019) blokcheyn ham o‘zining zaif tomonlariga ega ekanligini ta’kidlaydi.
Xususan, tugun nuqtalarining 51% dan
ortig‘i (hisoblash kuchi) bitta yopiq zanjir (pul) ichida
to‘planganda, u blokcheyndagi tranzaktsiyalarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni ustidan mutlaq
nazoratga ega bo‘lib, blokcheynning asosiy xususiyatini –
ma’lumotlar registrlarini
nomarkazlashtirishni inkor etadi.
Shunga qaramasdan, blokcheyn keng tarqalgan kiberjinoyat tahdidiga qarshi
kurashishning yangi usull
arini ochadi, ulardan biri ma’lumotlar bazasini himoya qilishdir.
Ma’lumotlarni taqsimlangan reestr yoki ro‘yxatga olish texnologiyasi yordami
da saqlash va
almashish orqali xakerlar ma’lumotlarni o‘g‘irlashining yagona yo‘li yo‘qligiga muassasalar
amin bo‘lishlari mumkin. Taqsimlangan yozuvlar orqali ma’lumot nomarkazlashtirilgan,
ketma-
ket xeshlangan va shifrlangan bo‘lishi mumkin
- bu tajovuzk
orlar uchun ma’lumotni
tushunishni deyarli imkonsiz qiladi (Luff, 2018). Buni ming qismdan iborat jumboq deb
tasav
vur qilish mumkin. Agar an’anaviy markazlashtirilgan tizimni buzish paytida xaker bir
kirishda barcha minglab obyektlarga kirish imkoniyatiga
ega bo‘lsa, markazlashtirilmagan
blokcheyn tizimini buzishda kiberjinoyatchilar faqat bitta fragmentga kirishlari mumkin, bu
ularning harakatlarini ko‘proq mehnat talab qiladi, chunki ular to‘liq ma‘lumot olish uchun
ma’lumotlar bazasini bir necha marta buzishlari kerak bo‘ladi. Bu xavfsizlik tizimiga zaiflik
manbasini aniqlash va buzilishni bartaraf etish uchun yetarli vaqt beradi (Worrall, 2018).
Blokcheyn texnologiyasini qo‘llash jarayonida juda katta hajmdagi ma’lumotlar
to‘planadi. Ushbu ma’lumotlar hajmi blokcheynga xos bo‘lgan bir nechta asosiy tamoyillarga
asoslanadi.
Avvalambor, har bir tranzaksiya, xoh u raqamli aktivlarni uzatish yoki aqlli (smart)
shartnomani bajarish bo‘lsin, zanjirdagi blokning ajralmas qismiga aylanadi. Bloklarni
shakllantiris
hning bu uzluksiz jarayoni blokcheyndagi ma’lumotlar hajmining doimiy o‘sishiga
olib keladi.
Shuningdek, blokcheynning nomarkazlashtirilgan tabiati tarmoqning har bir ishtirokchisi
tugun sifatida barcha tranzaktsiyalarning to‘iq tarixini o‘z ichiga olishin
i anglatadi.
Ishtirokchilar soni ortib borayotganligi sababli, ushbu nomarkazlashtirilgan yondashuv barcha
tarmoq tugunlarida ma’lumotlarning to‘planishiga olib keladi.
Bundan tashqari, aqlli (smart) shartnomalardan foydalanish ma’lumotlar hajmini
kengaytirishga yordam beradi. Shartnomalarda dasturiy kodni bajarish va hisob-kitoblar
natijalarini
saqlash ham blokcheynga ma’lumot qo‘shadi.
Va nihoyat, ma’lumotlar xavfsizligi va yaxlitligini ta’minlash uchun xeshlash kabi
kriptografik usullardan foydalanish ha
r bir blokda turli miqdordagi ma’lumotni yaratadi.
Bundan kelib chiqadiki, blokcheyn tranzaksiyalar va bajarilgan shartnomalarning butun
tarixini saqlaydigan doimiy o‘sib borish xususiyatiga ega, nomarkazlashtirilgan reestr sifatida
ishlaydi. Blokcheyn tam
oyillari bilan qo‘llab
-
quvvatlanadigan ushbu umumiy ma’lumotlar
hajmi uning ishlashi va imkoniyatlarining muhim jihatiga aylanadi.
Katta hajmdagi ma’lumotlar deganda, tashkilotlarga ijobiy biznes qarorlarini qabul
qilishda yordam berish uchun asosiy dastur
iy vositalar orqali oqilona vaqt ichida to‘plash,
boshqarish, qayta ishlash
va tartibga solish imkoni bo‘lmaydigan darajada katta hajmda bo‘lgan
ma’lumotlar tushuniladi (Wang, 2023).
Ma’lumotlarni to‘plash (data mining) orqali katta hajmdagi ma’lumotlardan
foydali va
kerakli axborot olinadi. U ma’lum darajada erta ogohlantirish f
unksiyasiga ega xisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
66
Umumiy ishlov berish jarayonini 2-
rasmda ko‘rsatilganidek bosqichlarga bo‘lish mumkin.
Ma’lumotlarda yashiringan qonunlar va bilimlarni o‘rganishga qara
tilgan har qanday faoliyatni
ma’lumotlarni to‘plash (data mining) deb atash
mumkin. Ma’lumotlarni to‘plash axborotlarga,
shuningdek, kerakli kontentni olish uchun tegishli ma’lumotlar markaziga asoslanadi hamda
tahlil va qaror qabul qilishda yordam beradi.
Moliyaviy xavf haqida ogohlantiruvchi ma’lumotlari moliyaviy monitoringdan
olinadi.
Odatda birinchi navbatda moliyaviy monitoring to‘g‘risida katta hajmdagi ma’lumotlar yig‘iladi,
so‘ngra miqdoriy tahlil qilinadi. Tahlil va prognoz modellashtirish orqali
amalga oshiriladi.
Ushbu tegishli ma’lumotlar xususida izoh olgandan so‘ng,
tegishli ma’lumotlar qayta ishlanadi
va saralanadi, so‘ngra tegishli ma’lumotlar olinadi (Li va boshqalar, 2020). Nihoyat, xavf paydo
bo‘lganda erta ogohlantirish funksiyasini amalga oshirishi mumkin bo‘ladi.
2-
rasm. Ma’lumotlarni to‘plashning asosiy jarayoni
Albatta blokcheyn texnologiyasini o‘rganish mobaynida moliyaviy mavzulardan tashqari
texnik masalalarga ham e’tibor qaratish kerak. Blokcheyn
texnologiyasi va moliya sohasini
uyg‘unlashtirish moliya sohasini axborotni oshkor qilish nuqtai nazaridan juda istiqbolli qiladi
(Zhang va boshqalar, 2017). Moliya sohasiga blokcheyn texnologiyasini joriy etish uni yorqin
qiladi, ammo bu texnologiyani sinovdan
o‘tkazishda hali ham ba’zi kamchiliklar mavjud bo‘lib,
ularni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Blokcheyn texnologiyasining eng katta xususiyati
nomarkazlashtirishdir, lekin u moliyaviy ma’murlar uchun katta qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Nomarkazlashtirilganligi sababli, yakuniy ontologiyani kuzatish juda qiyin va
tartibga solish darajasidagi tegishli choralar aniq emas. Bundan tashqari, blokcheyn
texnologiyasi turli texnologiyalar bilan hamkorlikni kuchaytirishi kerak. Shuning uchun moliya
sohasiga blokcheyn texnologiyasini joriy etish barqaror rivojlanishga muhtoj.
Ma’lumot ta’rifi
Ma’lumotlarni
qayta ishlash
Qayta ishlanmagan
ma’lumot
Ma’lumot to‘plash
bo‘yicha qo‘llanma
Ma’lumot to‘plash
yadrosi
To‘g‘ri va ishonchli
ma’lumotlar to‘plash
Ma’lumot to‘plash
algortimi
Namunani ifodalash
va talqin qilish
Foydalanuvchilar
Bilimlar
Rejim tanlash
Namunalar to‘plami
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
67
Xulosa va ta
klif
lar
.
Samarali moliyaviy nazorat boshqaruv faoliyati sifati ko‘rsatkichi bo‘lsa, raqamlashtirish
moliyaviy nazorat sohasidagi munosabatlarni
o‘zgartirishning muhim omili hisob
lanadi. Shu
munosabat bilan moliyaviy nazorat tamoyillarining yagona va izchil tizimini davlat darajasida
birlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Soliq, byudjet, bank va hisob-kitob faoliyatini raqamlashtirish davlat xaridlarini nazorat
qilish, moliyalashtiris
h va soliq ma’muriyatchiligi, shuningdek, xususiy subyektlarga
subsidiyalar va davlat investitsiyalarini taqdim etish sohasida IT vositalarini joriy etishni
rag‘batlantirmoqda. Innovatsion texnologiyalar byudjetni rejalash
tirish va davlat xarajatlarini
naz
orat qilishda fuqarolik jamiyatini jalb qilish jarayonida keng qo‘llaniladi. Moliyaviy nazorat
uchun raqamli texnologiyalardan foydalanish xususiy va davlat manfaatlari muvozanatini
ta‘minlashi kerak.
Raqamli texnologiyalardan, jumladan blokcheyn, katta ha
jmdagi maʼlumotlar tahlili,
sunʼiy intellekt va boshqalardan foydalanish moliyaviy nazoratda samarali qarorlar qabul
qilishga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Shuningdek, ushbu texnologiyalar samaraliroq, aniq va
innovatsion qarorlar qabul qilish jarayoniga yo
rdam beradi, bu esa o‘z navbatida moliyaviy
barqarorlikni yaxshilashga olib keladi.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Allen J. (2019) How Blockchain Could Help Fight Cybercrime // URL: https://techacute.com/
how-blockchain-couldhelp-fight-cybercrime/
Bochkareva E., Kurdyuk P., Voronenko E., Farikova E.
(2023)
Impact of Digital Tools and
Technologies on The Effectiveness of Financial Control // Nexo Revista Sertifica. Volume 36, Issue
2, p. 199-207. DOI: 10.5377
Bondarenko S., Ivanchenkova L., Okhrimenko O., Zybareva O., Karpitskaya M., Huz M. (2020)
Risk management of enterprise restructuring strategy. International Journal of Advanced
Research in Engineering and Technology, 11(5), p. 14
–
25
Catherine
Luff.
(2018)
“
Cybersecurity
and
the
future
of
blockchain
technology”,
http://www.gingermaypr.com/cybersecurity-blockchain-technology.htm
Goretzki L., Lukka K., & Messner M. (2017) Contro
llers’ use of informational tactics.
Accounting and Business Research, 48(6), p. 700
–
726.
Gupta S., Keen M., Shah A., Verdier G. (2017) Digital revolutions in public finance.
International Monetary Fund. Retrieved from:
http://pinguet.free.fr/digitalrevo.pdf
http://www.auditfin.com/fin/2003/4/fin_2003_41_rus_01_01.pdf
Korauš A., Simionescu M., Bilan Y., & Schönfeld J. (2017) The impact of monetary variables
on the economic growth and sustainable development: Case of selected countries. Journal of
Security and Sustainability Issues, 6(3), p. 383-390.
Li W., He M. (2020) Imp raft: a consensus algorithm based on raft and storage compression
consensus for IoT scenario. J China Univ Posts Telecommun. 27(3): p. 57-65.
Nazarova K.O., Moyseyenko O.M. (2020) The COVID crisis as a driver of the digitalization
of accounting procedures. Business Inform, 6, p. 227
–
234.
Panasiuk, B., Burdeniuk, T., & Muzhevych, H. (2021). Features of the digital transformation
of accounting. Galician Economik Journal, 1(68), p. 53
–
58.
Paul
Worrall.
(2018)
“Blockchain:
the
solution
to
the
cybercrime
epidemic?”
https://www.ibtimes.co.uk/blockchain-solution-cybercrime-epidemic-1660702
Wang L. (2023)
Financial risk analysis system and supervision based on big data and
blockchain technology
. Security and Privacy. 6(2):e224. DOI:
Zhang Y., Wen J. (2017) The IoT electric business model: using blockchain technology for the
internet of things. Peer-to-Peer Netw Appl. 10(4): p. 983-994.
Zhyvets A. (2018) Evolution of professional competencies of accountants of small
enterprises in the digital economy of Ukraine. Baltic Journal of Economic Studies, 4(5), p. 87
–
93.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, dekabr
www.e-itt.uz
68
Болотнова Е.А., Храмченко А.А., Анопкин А.В., Никитина К.Р. (2021) Цифровизация
государственного финансового контроля в РФ. Вестник Академии знаний, (4 (45)), 306
-
310. DOI: 10.24412/2304-6139-2021-11380
Бурцев В.В. (2018) Построение современной системы государственного финансового
контроля в свете необходимости укрепления Российской государственности.
-
М.:
Корпоративный менеджмент.
-
С. 55.
Гварлиани Т.Е. Черемшанов С.В. Исследование методологии финансового контроля
[Электронный ресурс]. –
Режим доступа:
Морозов А.Е. (2019) Изменение модели финансового контроля в условиях цифровой
трансформации. Вестник Университета имени О.Е.Кутафина, (7 (59)),
c. 22-26.
Смирнов Д.А., Боташева Л.Е., Леонов А.Н. (2019) Трансформация финансово
-
правовых
отношений в условиях цифровой экономики // Гуманитарные и юридические
исследования, №
2, 152-156.
Храмченко А.А., Вакуленко А.А., Салова А.А. (2020) Анализ бюджетного
инвестирования / //Вестник Академии знаний. №5 (40). С. 447
-454.
