STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
75
3.
Dilbar, T. (2023). The power of listening in language learning.
European international journal
of multidisciplinary research and management studies
,
3
(07), 14-17.
4.
Sadullaeva, A., & Tursinbaeva, D. (2023). The importance of discussion skills in teaching
English.
Scholar
,
1
(18), 186-188.
5.
Садуллаева, А. (2022). The problem of the interdependence between language and culture.
Ренессанс в парадигме новаций образования и технологий в XXI веке
, (1), 54–56.
https://doi.org/10.47689/innovations-in-edu-vol-iss1-pp54-56
6.
Sadullaeva, A. (2018). DIFFERENT ASPECTS OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES
AT THE CLUB WORKS.
BRIDGE TO SCIENCE: RESEARCH WORKS
, 79.
7.
Турсинбаева, Д., & Садуллаева, А. (2023). Является ли чтение по-прежнему основным
источником увеличения словарного запаса?
Ренессанс в парадигме новаций образования и
технологий в XXI веке
,
1
(1), 434-436.
8.
Thompson, G. & Liu, J. (2022). The Effectiveness of Authentic Listening Materials in the
Classroom. Language Teaching Research, 26 (1), 84-102.
QARAQALPAQ XALÍQ DÁSTANLARÍNDA TÚS MOTIVINIŃ QOLLANÍLÍW
ÓZGESHELIKLERI
Kulımbetova Aysholpan Kuatbayevna
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
tayanısh doktorantı
Tús haqqında kóp pikirler aytılǵan, jazılǵan, mine usı pikirlerdi bir jerge jıynap jámlew kóp waqıt
hám úlken imkaniyattı talap etedi. Biraq tús arnawlı túrde az úyrenilgen. Sonıń ushın bul temadaǵı
ilimiy ádebiyatlar barmaq penen sanap kórsetetuǵın sıyaqlı. Sonday bolsa da, ol barlıq dáwirlerde
filosoflarda, tariyxshılarda, ádebiyatshılarda júdá úlken qızıǵıwshılıq oyatıp kelgen. Dáwirdiń
rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında túske áhmiyet berilmegen jaǵdaydı kóre almaymız. Erte
dáwirlerden-aq ata-babalarımız túske júdá úlken itibar menen qaraǵan, olardaǵı ramziy belgilerdiń
sırı hám mánisin ańlawǵa háreket qılǵan. Mine usınıń nátiyjesi retinde, tústiń hártúrli jorılıwı kelip
shıqqan. Qaraqalpaq xalıq dástanları xalıq awızeki dóretiwshiliginiń áhmiyetli janrlarınan biri bolıp,
onda xalıqtıń tariyxı, mádeniyatı, dúnyaqarası hám isenimi sáwlelengen. Qaraqalpaq xalıq awızeki
dóretiwshiligi, ásirese, dástanshılıq dástúri, xalıqtıń mádeniy miyrası, estetikalıq dúnya qarası hám
ruwxıy qádiriyatlarınıń ayqın kórinisi ekenligi belgili. Bul dástanlarda tús motivi oraylıq orınlardan
birin iyeleydi hám xalıqtıń arzıw-úmitleri, jeke insanıy isenimleri hám áyyemgi isenimleri menen tıǵız
baylanıslı. Túsler arqalı waqıyalardıń rawajlanıwı, qaharmanlardıń ishki dúnyasınıń ashılıwı, sonday-
aq, joqarı ádep-ikramlılıq ideyalarınıń jámlengeni baqlanadı. Batırdıń tuwılıwı tuwralı xabar kóbinese
onıń ata-anasınıń tús kóriwi, sol túste pirleriniń ayan beriwi arqalı ámelge asadı. Bul aytılǵan tús kóriw
motivi biziń kórkem ádebiyatımızda jaqın arada payda bolǵan termin emes. Onıń túp-tamırı júdá
tereńde, xalıq bolıp qáliplesip, awızeki ádebiyatı payda bolǵan waqıtlarda-aq jırawlar tárepinen onı
dástanlarǵa ásirese qaharmanlıq hám ashıqlıq dástanlarǵa kórkemlew usıl retinde qosıp, ózleriniń
aytar oyların ótkirlestiriw maqsetinde paydalanǵan. Folklorlıq qaharmannıń tús kóriwi burınnan
kiyatırǵan motiv bolıp qaharmannıń batırlıǵın, aqıllılıǵın hám bolajaq islerdiń aldınnan boljanatuǵın
kórsetetuǵın bolǵan.
Bul aytılǵan tús kóriw, tús jorıw jırdıń ekspoziciyasında ushırap, qaharmannıń ózgeshe ekenligi,
onıń hámme menen birdey emesligi ájayıp jaratılısı tús motiviniń bayanlanıwınan kórinedi. Tuwılajaq
batırdıń karamatlı áwliyelerdiń názerlerinen dúnyaǵa keliwi tuwılıw motiviniń quramında járdemshi
wazıypasın atqarıp tur. Usı jerde biz, J.Eshonquldıń mına pikirlerine júginiwdi maqul taptıq. “Folklor
ápiwayı sóz óneriniń úlgisi emes, bálki hárbir millettiń ózligin, onıń ullılıǵın kórsetiwshi, xalıq penen
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
76
birge jasap, birgelikte rawajlanıp kiyatırǵan milliy qádriyat bolıp barlıq kórkem óner tarawlarınıń
aynası bolıp tabıladı.”[1:68] Haqıyqatında da xalıq awızeki ádebiyatında xalqımızdıń ózligi, janına,
qanına sińip ketken milliy úrp-ádet dástúrleri, jasaw sharayatı barlıǵı óz kórinisin tabadı. Tús motivi
de sol xalıqtıń milliy qádiriyatlarına súyengen halda kórkem-estetikalıq talǵam sıpatında orın aladı.
Xalqımız ázelden tústegi waqıyalar aldımızdaǵı bolajaq islerden eskertedi hám islegen isleriniń durıs
yaki nadurıslıǵı haqqında belgi beredi dep júdá isengen. Házirgi kúnimizde de bul isenim tolıǵı menen
xalqımızdıń ishki dúnyasında jasap kelmekte. Usı jerde aytıp ótiw orınlı qaysı bir dástandı alıp
qarasaq ta, álbette, dúnyaǵa sıymaytuǵın kúshke iye batırdıń bolıwı tábiyiy. Olardı qollawsh pirlerdiń
bolıwı, sol pirler batırdıń túsinde bolajaq isti ayan etiwi sıyaqlı epizodlar kóplep ushırasadı. Joqarıdaǵı
ilimpazlardıń aytıp ótken sózlerine súyengen halda qaraqalpaq xalıq dástanlarındaǵı pirler obrazı
áyyemgi grek mifologiyasındaǵı qudaylardıń obrazları menen baylanıslı ekenligin ayqın kóre alamız.
Demek, dástandaǵı waqıyalar da dúnyalıq folklordıń syujetine tayanǵan halda olardıń kompoziciyası
jańasha formada jaratıladı eken. Mısal retinde Qoblan dástanında batırdıń tuwılıwı kúshli bir káramatlı
túrde júz beredi. Batırdıń ákesine tórt túlik mal, tawsılmas baylıq baylıq bergen, biraq perzent
bermegen. Demek, bul jerde de bir áńgime bar bolıwı múmkin. Sebebi, insan tolıǵı menen ideal bola
almaydı, hámmeniń de ózine tán kemshiligi boladı. Hámme nárse tolıq, túwel bolsa, onıń qádiri tez
solıwı itimal. Sonıń ushın da dástanlarda baylardıń biyperzent bolıw jaǵdayları kóplep ushırasadı.
Qaharmanlardıń maqsetine jetistiriw ushın olarǵa hártúrli sınaqlardı berip, pirlerdi jolıqtırǵan. Tús
kóriw, jorıw ádetin usılayınsha dástanlardıń eski syujetindegi qaharmanlarıń ájayıp jaratılısı motivin
ushıratsaq, jáne bir batırǵa túsinde pirleri tárepinen aldındaǵı bolajaq istiń boljap aytıp beriwine guwa
bolamız. Yaǵnıy, dástannıń syujetiniń rawajlanıwı batırdıń jarıqqa shıǵıwına jol ashatuǵın xabar
esitiwinen baslanatuǵınlıǵın bilemiz. Ol jaǵdayda da tús kóriw menen onıń jorılıwı qollanıladı. Bul
jóninde qazaq xalqınıń belgili folklorist alımı Sh.Íbraev bılay deydi: “Syujetlik baylanıs negizinen bas
qaharmannıń bolajaq táǵdiri ushın sheshiwshi máni bar xabardı esitiw menen baylanıslı. Onday xabar
xat, sálemnama, monolog, dialog túrinde bolıp qaharmandı is-háreketke baǵdarlaydı. Xabardıń alınıw
forması da hártúrli: birewden esitiw, tús kóriw, pal ashıw hám. t.b” [2:115] Bul pikirimizdi Alpamıs
dástanı tiykarında dálillep óteyik. Yaǵnıy, dástanda batır tárepinen qandayda bir gúnalı istiń
aqıbetinde pirleri tárepinen jazalanıwı sıyaqlı elementler de ushırasadı. Demek, qaharmannıń túsi
xabar beriw, eskertiw wazıypasın atqarıp dástan kórkemligin bayıtıp baradı eken. Batırdıń túsinde piri
tárepinen aldaǵı bolajaq isler eskertilip atır. Sonday bolǵanı menen de batır túsindegi waqıyalardıń
ońında júz beretuǵınına derlik isenimsizlik kózqarasınan qaraydı. “Alpamıs” dástanında bolsa ekinshi
bir motivlerdiń (mástan mamanıń hiylesine túsip aldanıwı) beriliwi arqalı waqıya júz beredi hám
zindanda jeti jıl qalıp qoyadı. Rasında da túsler dástan qaharmanlarınıń shamshıraǵı bolıp júrer jolın
bildirip te turatuǵınlıǵı anıq.
Tús kóriw motivi basqa da qaharmanlıq dástanlarda da ushırasadı. “Qırq qız” dástanında tús
kóriw motivi shıǵarmanıń tiykarǵı ideyasına qosımsha máni berip mazmunnıń bayıwına sebepshi bola
alǵan. Dástanda Allayar baydıń sársembi kún sáhárde kórgen túsin qızına bayanlap, ishinde bir
kewilsiz waqıyanıń júz beretuǵının sezip turǵan qaharmannıń tilinen bayanlanadı. Allayar bay óz túsin
qızına jorıtıwdı maqul tawıp túsindegi waqıyalardı birim-birim ayta baslaydı.
Negizinde Allayar túsiniń mánisin ish-ishinen ańlap júregine ǵulǵula túsken edi. Bunı biz
tómendegi qatarlardan bile alamız.
Túsinen qattı seskendi,
Yadınan sirá qalmadı.
Biraq, xalqımızda “Tústiń moynı qılday qayda bursań, sonda ketedi” degen ibara biykarǵa
aytılmaǵanday, túsin qızına jorıtıwǵa qarar etedi. Baydıń túsinde dawıl, ot, tal tayaq, ala sher, qara jal,
qara qus, qara mal, qızıl qan, ash jolbarıs sózleri tuwra mánide emes al awıspalı mánide qollanılıp tús
motiviniń kórkemligin bayıtǵan. Bul uqsatıwlar onıń tiykarǵı mánisine júdá jaqın bolıp, júz beretuǵın
halat tolıǵı menen kózimiz aldında gewdelenedi. Dıqqat etip názer salsaq, bul tús jumbaq formasında
bayanlaǵanlıǵın kóre alamız. Jumbaq xalıq awızeki ádebiyatınıń bay janrlarınan biri. Ol dúnyanıń
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
77
barlıq xalıqlarında bar bolǵan xalıqaralıq janr bolıp esaplanadı. Tús penen jumbaqtıń óz-ara uqsaslıǵı
hám ózgesheligi boyınsha belgili alım J.Eshonquldıń pikirinshe: “Ekewiniń de tariyxıy tiykarları
ertedegi ata-babalarımızdıń mifologiyalıq túsinigi menen tıǵız baylanıslı. Sonlıqtan, túslerdiń de,
jumbaqlardıń da payda bolıwında uqsas nızamlıqlar bar. Xosh, bul usaslıq nelerde kórinedi? Biziń
túsinigimizde, ol eki derektiń ertedegi túsinikler hám metaforalarǵa tiykarlanǵanlıǵınan bolıp
tabıladı.”[3:92] Biz bilemiz, jumbaqlarda qandayda bir predmet awıspalı ekinshi bir predmetke,
hádiysege uqsatılıp, “bul ne bolar”? degen soraw qoyıladı hám sońında juwabı beriledi. Bul jumbaq
janrınıń shártlerinen biri, tiykarqı specifik ózgesheligi, ózgertiwge bolmaytuǵın nızamlıqarınan bolıp
esaplanadı. Bul uqsatıwlar tús motivindegi rámziy belgilerdi kóz aldımızǵa keltiriwi sózsiz. Xalıq
dástanlarında jumbaq formasında bayanlanǵan túsler kóplep ushırasadı. Gúlayım atasına aldında
bolajaq islerdi aytıp, aldın boljap, bir qanshasın arnap, atasına qarap tústi jorıy baslaydı.
“...Bilmeymen, jerińde sel bolar xalıqtıń qanı” dep aldaǵı islerdi qayǵılı túrde jorıydı. Sonda da ol
atasına kóp qayǵıra bermeń, “tús túlkiniń boǵı” degen gáp bar túske kóp isenip ózińizge azap bermeń
dep kewlin kótergisi keledi. Túslerdiń jumbaq formasında beriliwi ramziy belgilerdiń mánilerin ele
de tereńnen túsiniwimizge de járdemin beredi. Negizinde, folklorlıq dóretpeler bir-birine tıǵız
baylanıslı ráwishte rawajlanadı, bir-biriniń ornın tolıqtırıp kórkemlik baǵıshlap turadı. Dástanlarda
barlıq folklorlıq janrlardıń elementlerin kóriwimizge boladı. Ásirese, salt dástúr jırları ónimli
qollanılıp sol dáwirdiń alabın kóz aldımızǵa eleslete aladı. Demek, túslerdiń de jumbaqlı túrde beriliwi
de tábiyiy halat sıpatında dep qarawǵa boladı. Tús-dawamlı hádiyse bolıp, al jumbaqlar-tariyxıy
folklorlıq jaǵday nátiyjesinde mifologiyalıq túsinik miywesinen poetik túsinik jemisine aylanǵan,
biraq úlgilerinde eski túsinik elementleri saqlanıp qalǵan folklor janrı bolıp tabıladı. Jumbaqlardıń tús
formasındaǵı kórinisleri xalıq dástanları syujeti quramında kóp ushırasadı hám tiykarǵı kórkem-
estetik wazıypalardı atqarıp keledi. Tús rámziy belgiler álemi bolǵanlıǵı sebepli, jumbaqlardıń
kópshilik úlgileri rámziy belgiler, túrli kóshpeli poetikalıq túrler negizine qurılǵan.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, dástanlardaǵı tús kóriw motivi mifologiyalıq, simbollıq,
psixologiyalıq, filosofiyalıq, xabar beriwshilik t.b kórkemlik xızmet atqaradı. Ásirese qaharmannıń
ishki dúnyasın, tolǵanısın hártúrli jaǵdaydaǵı kewil keshirmelerin, emociyalıq sezimlik qubılısların
sıpatlaytuǵın tús kóriw motivi dástannıń tiykarǵı ideyalıq mazmunın, bayanlanıw ózgesheligin de
bayıtıp baradı. Dástanlardaǵı tús kóriw motiviniń kóbirek ushırasıwı real ómirge degen
qızıǵıwshılıǵınıń jáne de óz aqıl-parasatınıń sırtında ne turǵanın anıqlawǵa degen talpınıslarınıń
artıwınıń nátiyjesin kórsetedi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
J.Eshonqul “Mif va baadiy tafakkur”. Toshkent- Fan 2019 68 s
2.
Ыбыраев Ш. Эпос әлемі.—Алматы: Ғылым, 1993. – 115 б.
3.
J.Eshonqul Folklorda tush talqini. Toshkent: Fan, 2011-92 s
4.
Maqsetov Q, Dástanlar, jırawlar, baqsılar. Nókis.: Qaraqalpaqstan, 1992.
5.
Saǵiytov I.T. Qaraqalpaq xalqınıń qaharmanlıq eposı. Nókis: «Qaraqalpaqstan», 1985.
6.
Бердiбай Р. “Манас” жане казак эпикалык дастури. Алматы:Рауан, 1995.-165-214-б
7.
3. Фрейд 3. Введение в психоанализ, – М. Наука, 1989. – 455 с.
