ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИ
БАНК
-
МОЛИЯ
АКАДЕМИЯСИ
Қўлёзма
ҳуқуқида
УДК
: 338.436.33(575.152) 334.722(575.152)
ҚУРБОНОВ
АЛИШЕР
БОБОҚУЛОВИЧ
АГРОСАНОАТ
МАЖМУИДА
КИЧИК
ТАДБИРКОРЛИКНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ЙЎНАЛИШЛАРИ
(
Қашқадарё
вилояти
мисолида
)
08.00.04 – «
Агросаноат
мажмуи
иқтисодиёти
»
Иқтисод
фанлари
номзоди
илмий
даражасини
олиш
учун
тақдим
этилган
диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент
-2010
2
Диссертация
иши
Қарши
муҳандислик
-
иқтисодиёт
институтида
бажарилган
.
Илмий
раҳбар
:
иқтисод
фанлари
доктори
,
профессор
Зайнутдинов
Шавкат
Нуритдинович
Расмий
оппонентлар
:
иқтисод
фанлари
доктори
,
профессор
Қодиров
Абдурашид
Мажидович
иқтисод
фанлари
номзоди
Султанов
Баҳодир
Файзуллаевич
Етакчи
ташкилот
:
Ўзбекистон
Республикаси
Қишлоқ
ва
сув
хўжалиги
вазирлиги
Ҳимоя
Ўзбекистон
Республикаси
Банк
-
молия
академияси
ҳузуридаги
иқтисод
фанлари
доктори
илмий
даражасини
олиш
учун
диссертациялар
ҳимояси
бўйича
Д
.005.25.01
рақамли
Бирлашган
ихтисослашган
кенгашнинг
2010
йил
« ___ » ________
соат
_____
да
ўтадиган
мажлисида
бўлади
.
Манзил
: 100000,
Тошкент
шаҳри
,
Х
.
Орипов
кўчаси
, 16.
Диссертация
иши
билан
Ўзбекистон
Республикаси
Банк
-
молия
академияси
кутубхонасида
танишиш
мумкин
.
Автореферат
2010
йил
«____» ______________
да
тарқатилди
.
Бирлашган
ихтисослашган
кенгаш
илмий
котиби
и
.
ф
.
н
.
Ф
.
И
.
Мирзаев
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ
УМУМИЙ
ТАВСИФИ
Мавзунинг
долзарблиги
.
Ўзбекистонда
амалга
оширилаётган
иқтисодий
ислоҳотларнинг
устивор
йўналишларидан
бири
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликни
ривожлантиришни
қўллаб
-
қувватлаш
ва
уни
самарали
ташкил
этишни
таъминлашдан
иборат
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
кичик
бизнеснинг
келажакдаги
салоҳияти
тўғрисида
тўхталиб
: «...
муҳим
устувор
вазифалардан
бири
кичик
бизнес
ва
фермерликни
ривожлантириш
борасидаги
ишларни
чуқурлаштириш
ва
кўламини
кенгайтиришдан
иборат
»
1
деб
таъкидлаган
эдилар
.
Ўзбекистонда
тадбиркорликнинг
ривожланишига
қаратилган
чора
-
тадбирлар
,
уларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
бўйича
самарали
механизми
яратилган
бўлиб
,
хусусий
секторни
янада
ривожлантириш
ва
мустаҳкамлаш
жараёни
давом
этмоқда
.
Мамлакатимизда
2003-2008
йилларда
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
субъектлари
сони
1,9
баробар
ошиб
,
2008
йили
қарийб
400
мингтани
ташкил
этди
.
Тадбиркорликда
иш
билан
банд
бўлганларнинг
76
фоизи
меҳнат
қилмоқда
. 2008
йилда
мамлакатимиз
ялпи
ички
маҳсулотининг
48,2
фоизи
кичик
корхоналар
ҳиссасига
тўғри
келмоқда
.
Фақат
2008
йилнинг
ўзидаёқ
тадбиркорликни
ривожлантириш
асосида
671
мингга
яқин
янги
иш
жойлари
шакллантирилди
.
Кичик
тадбиркорликнинг
истиқболли
ривожлантириш
дастурига
кўра
2010
йил
мамлакатнинг
ялпи
ички
маҳсулотида
кичик
тадбиркорликнинг
улушини
52,5
фоизга
етказиш
белгиланди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
,
алоҳида
эътибор
қаратилиши
лозим
бўлган
навбатдаги
энг
муҳим
устувор
вазифа
сифатида
-...
иқтисодий
ўсишни
таъминлаш
,
янги
иш
ўринларини
ташкил
қилиш
,
бандлик
муаммосини
ҳал
этиш
,
аҳолининг
даромадлари
ва
фаровонлигини
оширишда
тобора
муҳим
ўрин
тутаётган
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликни
жадал
ривожлантириш
,
рағбатлантириш
ва
қўллаб
-
қувватлашга
алоҳида
эътибор
қаратилди
2
.
Мамлакатимизда
кичик
тадбиркорликни
агросаноат
мажмуи
тармоқларида
ривожлантириш
алоҳида
ижтимоий
-
иқтисодий
аҳамият
касб
этади
.
Агросаноат
мажмуида
иккиламчи
ишлаб
чиқариш
ёки
маҳаллий
хом
ашёлардан
кенг
фойдаланиш
давлат
иқтисодий
сиёсатининг
устивор
йўналишларидан
бири
ҳисобланади
.
Шу
билан
бирга
агросаноат
мажмуи
,
ундаги
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
масалаларини
кучайтиришнинг
илмий
-
назарий
жиҳатдан
асосланиши
ҳозирги
куннинг
долзарб
масалаларидан
биридир
.
Ўзбекистоннинг
ялпи
ички
маҳсулотдаги
агросаноат
мажмуи
улуши
деярли
45
фоизни
ташкил
этади
.
Аграр
соҳадаги
кичик
тадбиркорликни
салоҳиятидан
самарали
фойдаланиш
асосида
агросаноат
маҳсулотлари
экспорт
ҳажмини
ошириб
бориш
муҳимдир
.
1
.
Каримов
И
..
А
.
Жаҳон
молиявий
-
иқтисодий
инқирози
,
Ўзбекистон
шароитида
уни
бартараф
этишнинг
йўллари
ва
чоралари
.
Т
.:-
Ўзбекистон
. 2009. 41
бет
2
.
Каримов
И
.
А
“
Асосий
вазифамиз
-
ватанимиз
тараққиёти
фаровонлигини
янада
юксалтиришдир
”
халқ
сўзи
30.01.2010
4
Агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
,
қишлоқ
жойларда
ёшларни
иш
билан
таъминлаш
,
кичик
тадбиркорликни
қўллаб
-
қувватлаш
борасида
қатор
ишларни
амалга
оширишнинг
объектив
зарурлиги
мавзунинг
долзарблигини
белгилайди
.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси
.
Тадбиркорликнинг
ривожланиши
назарий
жиҳатлари
хорижий
иқтисодчи
олимлар
К
.
Бадо
,
М
.
Булауг
,
Д
.
Бусыгин
,
М
.
Вебер
,
И
.
Н
.
Герчикова
,
П
.
Друкер
,
Р
.
Кантилъон
,
Б
.
Карлоф
Дж
.
М
.
Кейнс
,
Д
.
Макелланд
,
А
.
Маршалл
,
Г
.
Пиншо
,
Д
.
Рикардо
,
Ф
.
Русинов
Савченко
В
,
А
.
Смит
,,
Ф
.
Уокер
,
А
.
Шалеро
,
Й
.
Шумпетерларнинг
илмий
ишларида
кенг
тадқиқ
этилган
3
.
Ўзбекистон
иқтисодиётида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантиришнинг
назарий
ва
амалий
жиҳатлари
А
.
Ваҳобов
,
А
.
Пардаев
,
Ш
.
Зайнутдинов
,
Қ
.
Муфтайдинов
,
А
.
Маматов
,
Н
.
Тўхлиев
,
А
.
Улмасов
,
Т
.
Фармонов
,
А
.
Хуррамов
,
Ш
.
Эргашходжаевалар
,
О
.
Орипов
,
Қ
.
Тоирбеков
,
Н
.
Қосимовалар
томонидан
ўрганилган
4
.
Юқорида
қайд
этилган
олимларнинг
илмий
ишларида
иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
аграр
соҳадаги
кичик
тадбиркорликни
ривожлантиришнинг
концептуал
асослари
ва
ривожланиш
қонуниятлари
,
тамойиллари
комплекс
тадқиқ
этилмаган
.
Агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
муаммосининг
илмий
-
амалий
аҳамиятга
эга
эканлиги
мавзунинг
долзарблигидан
далолат
беради
ва
мавзу
сифатида
танлашга
асос
бўлади
.
Диссертациянинг
илмий
-
тадқиқот
ишлари
режалари
билан
боғлиқлиги
.
Тадқиқот
иши
Қарши
муҳандислик
-
иқтисодиёт
институти
илмий
-
тадқиқот
ишлари
дастури
доирасида
бажарилган
.
Тадқиқот
мақсади
.
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
барқарор
ривожлантириш
ва
ижтимоий
-
иқтисодий
самарадорлигини
оширишга
қаратилган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
ишлаб
чиқишдан
иборат
.
3
Булауг
.
М
Экономическая
мысль
в
переспективе
Пер
.
сангл
. 4-
е
изд
-
М
.:
Дело
ЛТД
,1994.- 424
с
;
Савченко
В
.
Феномены
предпринемательство
//
Рос
.
экон
,
журнал
. –
м
: 1995.-
№
9- 46.
с
;
Маршалл
А
.
Принципы
экономической
науки
.
Пер
.
с
англ
.
–
М
:1993-377
с
;
Шумпетер
.
Й
.
Теория
экономеческая
развития
.
Пер
.
англ
.-
М
.:1992.-169-170
с
;
Вебер
.
М
.
Протестанская
этика
и
дух
капитализма
.
М
.:1990.-85
с
;.
Друкер
П
.:
Рынок
:
Как
выйти
в
лидеры
.
Практика
и
принципы
-
М
:2005.-191
с
;
Карлоф
.
Б
.
Деловая
стратегия
:
концепция
,
содержание
,
символ
.
Пер
.
с
англ
.
М
.:1992.-176
с
;
Санто
Б
.
Философия
предпринимательства
.
Проблемы
теории
,
практики
управления
.
М
.:1999-
№
3-101
с
.;
Бусыгин
Д
.
В
Предпринимательство
:
начальный
курс
М
.: 1992.7
с
;
Русинов
.
Ф
.
М
.
Возраждения
предпринимательство
в
России
.
М
:1999-
28
с
.
4
Қодиров
А
.
Экономеческая
теаория
.-
ТГТУ
,1999.87
с
;
Зайнутдинов
Ш
.
Тураев
Ж
.
Таваккалчиликни
бошқариш
.-
Т
.: 2005
6.
б
;
Улмасов
.
А
.
Ваҳобов
А
.
Иқтисодиёт
назарияси
. –
Т
.: 2006. 141-144
б
;
Муфтайдинов
.
Қ
.
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
тадбиркорликни
ривожлантириш
муаммолари
.,
и
.
ф
.
д
.
илмий
даражасини
олиш
тақдим
этилган
диссертация
автореферати
.-
Т
.:2004.-10
б
;
Арипов
О
..
Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликни
давлат
томонидан
тартибга
солиш
муаммолари
,
и
.
ф
.
н
.
илмий
даражасини
олиш
учун
тақдим
этилган
диссертация
автореферати
.-
Т
.:2006-15
б
;
Қосимова
Н
.
Ўзбекистонда
хусусий
тадбиркорликни
ташкил
этиш
масалалри
.-
т
.:
и
.
ф
.
н
.
илмий
даражасини
олиш
учун
тақдим
этилган
диссертация
автореферати
.-
Т
.:2007.-13
б
;
Тоирбеков
Қ
.
Кичик
бизнес
корхонлари
фаолияти
барқарорлигини
оширишининг
асосий
йўналишлари
,
и
.
ф
.
н
.
илмий
даражасини
олиш
учун
тақдим
этилган
диссертация
автореферати
.-
Т
.:2006.-18
б
;
Тухлиев
Н
.
Ўлмасов
А
.
Ишбилармонлар
луғати
.-
Т
:1993.-14
б
;
Хуррамов
А
.
Ф
.,
Маматов
А
.
А
.
Қишлоқ
хўжалигида
мулкий
муносабатлар
ва
уларни
ривожлантириш
йўналишлари
.-
Т
.:2008.59
б
;
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
агросаноат
мажмуни
бошқариш
тизимини
такомиллаштириш
.
Ўзбекистонда
аграр
иқтисодий
ислоҳотлар
:
эришилган
ютуқлар
ва
уларнинг
ечимлари
.
Т
.:2006.-39
б
;
Эргашходжаева
Ш
.
Д
.
Бозор
рақобати
шароитида
қишлоқ
жойларда
кооперацияни
ривожлантиришнинг
маркетинг
стратегияси
.
Иқтисод
фанлари
доктори
илмий
даражасини
олиш
учун
тақдим
этилган
диссертация
автореферати
.
Т
.:2007.-17
б
;
Пардаев
А
.
Х
.
Бошқарув
ҳисоби
.
Т
.:
2002-24 -32
б
.
5
Тадқиқот
вазифалари
:
−
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
тадбиркорликнинг
иқтисодий
моҳияти
очиш
ва
агросаноат
мажмуасидаги
урнини
аниқлаш
;
−
агросаноат
мажмуаси
тизимида
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантиришнинг
хусусиятлари
ва
ривожлантириш
босқичларини
аниқлаш
;
−
агросаноат
мажмуининг
барқарор
ривожланишида
кичик
тадбиркорликнинг
ўрнини
асослаш
;
−
агросаноат
мажмуи
тармоқларида
кичик
тадбиркорликни
ижтимоий
-
иқтисодий
самарадорлигини
баҳолаш
усулларини
ишлаб
чиқиш
ва
уни
самарадорлигини
оширишга
қақратилган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсияларни
ишлаб
чиқиш
.
Тадқиқот
объекти
сифатида
Қашқадарё
вилояти
агросаноат
мажмуи
тармоқларида
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
ҳисобланади
.
Тадқиқот
предмети
:
Агросаноат
мажмуи
тармоқларида
кичик
тадбиркорлик
фаолиятини
ташкил
этиш
ва
бошқариш
жараёнида
содир
бўладиган
ташкилий
-
иқтсодий
муносабатлар
ҳисобланади
.
Тадқиқот
методлари
.
Тадқиқотни
ўтказишда
статистик
,
эмпирик
,
вазиятли
ва
тизимли
таҳлил
,
таққослаш
,
гуруҳлаш
,
математик
моделлаштириш
усулларидан
фойдаланилди
.
Тадқиқот
гипотезаси
.
Агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантиришга
оид
таклиф
этилган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
агросаноат
соҳасида
тадбиркорликни
ривожлантириш
стратегиясини
танлаш
,
маҳаллий
хом
ашё
,
ишлаб
чиқариш
ресурсларидан
фойдаланиб
,
янги
юқори
техналогияларни
қўллашни
тезлаштириш
асосида
рақобатбардош
маҳсулотларни
ишлаб
чиқиш
ҳамда
янги
иш
жойларини
яратиш
имконини
беради
.
Ҳимояга
олиб
чиқилаётган
асосий
ҳолатлар
:
−
2010-2011
йилларда
кичик
тадбиркорлик
субъектлар
сони
2004
йилга
нисбатан
1,5-1,6
фозга
ошиши
агросаноат
мажмуди
тадбиркорликка
мойиллик
даражаси
1,5
баробарга
ошганлиги
аниқланди
.
−
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
учун
меҳнат
ресурсларни
икки
тоифада
малакасини
ошриш
йўналишлари
аниқланди
;
−
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорлик
субъектларининг
биргаликда
ҳаракат
қилиш
механизми
аниқланди
;
−
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликнинг
фойда
гуруҳлари
бўйича
кичик
(10
миллион
сўмгача
),
ўрта
(20,1-30
миллион
сўмгача
),
йирик
(30
миллион
сўмгача
)
гуруҳлари
ажратилиб
,
уларнинг
ривожланиш
йўналишлари
аниқланди
;
−
агросаноат
мажмуи
тармоқлари
ва
корхоналари
самарадорлигини
ошириш
омиллари
аниқланди
ва
гуруҳланди
.
6
Илмий
янгилиги
:
−
2010-2011
йиллардаги
кичик
тадбиркорликнинг
ривожланиш
истиқболлари
ва
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликка
мойиллик
даражаси
ҳисобланди
;
−
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантиришнинг
иқтисодий
воситалари
таҳлил
этилган
ва
кадрлар
малакасини
ошириш
тизимини
такомиллаштиришга
қаратилган
амалий
тавсиялар
ишлаб
чиқилди
;
−
агросаноат
мажмуи
инфратузилмасида
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
кооперациясини
ташкил
этиш
механизми
тавсия
этилди
;
−
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликнинг
ривожланиш
истиқболлари
,
самарадорликни
баҳолаш
усуллари
ва
ошириш
йўллари
ишлаб
чиқилди
.
Тадқиқот
натижаларининг
илмий
ва
амалий
аҳамияти
.
Тадқиқот
натижасида
ишлаб
чиқилган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
Республика
ва
вилоят
савдо
-
саноат
палатаси
,
Қашқадарё
вилояти
ҳудудларида
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантиришда
замонавий
бошқарув
усулларини
жорий
этиш
,
самарали
бошқарув
андозаларига
боғлиқ
чора
-
тадбирларини
ва
кичик
тадбиркорлик
ривожлантириш
стратегиясини
ишлаб
чиқишда
фойдаланиш
мумкин
.
Шу
билан
биргаликда
,
тадқиқот
натижаларидан
олий
ўқув
юртларида
“
Агросаноат
мажмуи
иқтисодиёти
”,
“
Деҳқон
ва
фермер
хўжаликлари
иқтисодиёти
”, ” «
Бизнес
ва
табиркорлик
» ,
«
Кичик
бизнесни
бошқариш
»
махсус
курслари
ўқув
элементларини
такомиллаштириш
ва
ўқитишда
фойдаланиш
мумкин
.
Натижаларнинг
жорий
қилиниши
.
Тадқиқот
натижалари
асосида
тайёрланган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
Қишлоқ
ва
сув
хўжалиги
вазирлиги
(
№
09/13-158. 13.03.2009
й
далолатнома
),
Қашқадарё
вилоят
иқтисодиёт
бош
бошқармаси
(
№
09-14-128. 14.02.09
й
.
далолатнома
)
ва
Қарши
муҳандислик
-
иқтисодиёт
институти
(23.01.09
й
.
маълумотнома
)
тонидан
амалиётга
татбиқ
этиш
учун
қабул
қилинган
.
Ишнинг
синовдан
ўтиши
.
Диссертация
иши
Қарши
мухандислик
-
иқтисодиёт
институти
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Банк
-
молия
академияси
ҳузуридаги
Д
.005.25.01
рақамли
Бирлашган
ихтисослашган
кенгаш
қошидаги
илмий
семинарларда
муҳокама
қилинган
ва
ҳимояга
тавсия
этилган
.
Диссертациянинг
асосий
мазмуни
ва
натижалари
“
Ижтимоий
-
гуманитар
ва
иқтисодий
фанлар
муаммолари
” (
Қарши
,2002), “
Янги
иқтисодий
тизим
шароитида
халқ
хўжалиги
тармоқларининг
иқтисодий
самарадорлигшини
ошириш
муаммолари
” (
Қарши
,2003), “
Семнадцатые
международные
плехановские
чтения
” (
Москва
,2004), “
Социално
экономические
проблемы
переходной
экономике
” (
Санкт
-
Петербург
,2005), “
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
Ўзбекистон
Республикаси
корхоналари
ва
ташкилотларида
маркетинг
тадқиқотларини
ташкил
этиш
масалалари
”
(
Тошкент
,2005), “
Аграр
соҳада
иқтисодий
ислоҳотларнинг
устивор
йўналишлари
” (
Тошкент
, 2006), “
Тармоқларда
ҳисоб
тизимларини
такомиллаштириш
ва
халқаро
андозаларга
мослаштириш
муаммолари
”
7
(
Тошент
,2007)
мавзуларида
ўтказилган
халқаро
ва
республика
илмий
-
амалий
конференцияларида
маъруза
кўринишида
баён
этилган
ва
маъқулланган
.
Натижаларининг
эълон
қилинганлиги
.
Тадқиқот
ишларининг
асосий
ғояси
,
унда
илгари
сурилаган
илмий
фикр
ва
мулоҳазалар
юзасидан
7
та
мақола
ва
10
та
тезис
кўринишида
нашр
этилган
.
Диссертациянинг
тузилиши
ва
ҳажми
.
Диссертация
иши
таркибан
кириш
,
уч
боб
,
хулоса
ва
таклифлар
,
фойдаланилган
адабиётлар
рўйхатидан
иборат
.
Диссертация
ҳажми
143
бетни
ташкил
қилиб
, 22
та
жадвал
ва
8
та
расмдан
.
иборат
.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ
АСОСИЙ
МАЗМУНИ
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
босқичида
хусусий
тадбиркорлик
ва
кичик
бизнесни
изчил
ривожлантириш
учун
кучли
рағбатлантирувчи
омилларни
яратилганлиги
туфайли
2003-2008
йилларда
фаолият
юритаётган
кичик
бизнес
субьектлари
сони
1,9
баробар
ошиб
,
иш
билан
банд
бўлган
жами
аҳолининг
76
фоиздан
кўпроғи
ушбу
соҳа
ҳиссасига
тўғри
келмоқда
.
Ваҳоланки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
,- “...
кичик
бизнеснинг
ихчам
ва
ҳаракатчанлиги
,
бозор
коньюнктураси
ўзгаришлари
ва
истеьмолчилар
эҳтиёжларига
нисбатан
тез
мослаша
олиши
уни
жаҳон
иқтисодий
инқирози
даврида
янги
иш
ўринларини
яратиш
ва
аҳоли
даромадини
ошириш
борасида
энг
қулай
ва
мақбул
воситага
айлантиради
.”
5
Шу
нуқтаи
назардан
кичик
бизнесни
ривожлантириш
учун
солиқ
ва
кредит
имтиёзларини
муддатини
узайтириш
,
қулай
бизнес
муҳитини
яратиш
ва
бошқаришни
такомиллаштириш
жараёнларини
давом
эттириш
муҳим
вазифа
ҳисобланади
.
Бу
эса
,
авваламбор
,
тадбиркорлик
фаолиятиниинг
шаклланиши
ва
ривожланиши
ўзига
хос
хусусияларини
назарий
ва
амалий
жиҳатдан
асослашни
тақозо
этади
.
Тадбиркорлик
фойда
олиш
мақсадида
инновация
ва
таваккалчиликка
асосланган
ҳолда
ресурсларни
бирлаштириш
ва
ҳаракатга
келтириш
,
бошқариш
жараёнини
ўз
ичига
олган
ишлаб
чиқариш
,
ҳизмат
кўрсатиш
фаолиятидир
.
Агросаноат
мажмуида
олиб
борилаётган
иқтисодий
ислоҳотлар
натижасида
бозор
иқтисодиётига
хос
турли
мулкчилик
шаклларига
асосланган
тадбиркорлик
субъектлари
шаклланди
.
Айрим
мулк
субъектлари
хусусийлаштирилиб
,
хусусий
–
якка
,
хусусий
-
коорпоратив
тадбиркорлик
шакллларига
айланиб
борди
(1-
расм
).
Хизмат
кўрсатиш
соҳасидаги
маданий
–
маиший
,
савдо
объектлар
хусусийлаштирилиб
,
хусусий
тадбиркорлик
субъектлари
сифатида
фаолият
олиб
борди
,
ишлаб
чиқариш
инфратузилмаси
объектлари
МТП
,
ММТП
,
ўғит
билан
таъминлаш
,
уруғлик
билан
таъминлаш
,
ёқилғи
мойлаш
материаллари
билан
таъминлаш
корхоналари
ҳиссадорлик
жамиятларига
айлантирилди
.
Қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотларини
қайта
ишловчи
корхоналар
ишлаб
чиқариш
ҳажми
технологик
жиҳатидан
йирик
бўлганлиги
туфайли
ҳиссадорлик
жамиятига
айлантирилди
.
Мазкур
соҳада
фақат
мева
-
сабзовот
5
Каримов
И
..
А
.
Жаҳон
молиявий
-
иқтисодий
инқирози
,
Ўзбекистон
шароитида
уни
бартараф
этишнинг
йўллари
ва
чоралари
.
Т
.:-
Ўзбекистон
. 2009
й
. 46
б
.
8
маҳсулотларини
қайта
ишловчи
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
шаклланди
.
Агросаноат
мажмуида
тадбиркорлик
ижтимоий
-
иқтисодий
моҳиятини
ўзгартирмаган
ҳолда
хусусий
иқтисодий
муносабатларни
ўзида
акс
эттиради
.
Биринчидан
,
ишлаб
чиқариш
муносабатлари
марказида
ер
асосий
ресурс
сифатида
қатнашади
.
Иккинчидан
,
агросаноат
мажмуи
корхоналарининг
фаолияти
кишлоқ
хўжалигининг
мавсумийлиги
ва
табиий
иқлим
шароитларига
боғлиқ
.
Учинчидан
,
тармоқ
таркибидаги
тадбиркорлик
субъектлари
бир
бирига
боғлиқ
ҳолда
ривожланади
.
Тадбиркорлик
шакллари
Тадбиркорлик
соҳалари
Тадбиркорлик
субъектлари
Мулкчилик
шакллари
Қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқариш
o
Фемер
хўжаликлари
o
Деҳқон
хўжаликлари
Хусусий
мулк
Ҳизмат
кўрсатиш
o
Маданий
–
маиший
ҳизмат
кўрсатиш
кичик
корхоналари
o
Савдо
корхоналари
o
Пуллик
ҳизмат
кўрсатиш
шахобчалари
Хусусий
мулк
Хусусий
-
якка
Қайта
ишлаш
o
Мева
–
сабзавотларни
қайта
ишловчи
кичик
корхоналар
o
Якка
тартибда
донни
қайта
ишловчи
кичик
корхоналар
Хусусий
мулк
Қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқариш
•
Жамоа
(
Ширкат
)
хўжаликлари
•
Агрофирмалар
Жамоа
мулки
Ҳизмат
кўрсатиш
•
Ёқилғи
мойлаш
материаллари
билан
таъминлаш
корхоналари
•
Машина
трактор
парклари
(
МТП
),
Муқобил
машина
трактор
парклари
(
ММТП
)
•
Уруғлик
билан
таъминловчи
корхоналар
•
Ўғит
билан
таъминловчи
корхоналар
•
Сувдан
фойдаланувчилар
уюшмаси
Жамоа
мулки
Хусусий
коорпоратив
Қайта
ишлаш
•
Дон
кайта
ишловчи
корхоналар
•
Пахта
тозалаш
заводлари
•
Мева
-
сабзавотларни
қайта
ишловчи
корхоналар
•
Агрофирмалар
Жамоа
мулки
1 –
расм
.
Агросаноат
мажмуида
фаолият
кўрсатаётган
тадбиркорлик
субъектлариниг
мулкчилик
шакллари
Агросаноат
мажмуасини
ривожлантириш
иккита
асосий
йўналишни
қамраб
олади
.
Биринчиси
,
қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ҳажмини
ошириб
бориш
,
иккинчидан
,
қайта
ишлаш
саноатини
ривожлантириш
.
Бу
икки
масалани
ижобий
ҳал
қилишнинг
агросаноат
мажмуидаги
кичик
тадбиркорликни
кучайтиришга
боғлиқдир
.
Қашқадарё
вилоятида
2004-2008
йилларда
тадбиркорлик
субъектлари
сони
кескин
ошди
.
Фикримизча
,
муддатли
прогноз
мълумотларига
кўра
тадбиркорлик
субъектлари
сони
2011
йилда
2004
йилга
нисбатан
1,6
марта
ортиши
кутилмоқда
. (1-
жадвал
)
Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликни
қўллаб
-
қувватлаш
борасида
қабул
қилинган
қарорларнинг
амалиётга
кенг
тадбиқ
этилиши
,
текшириш
ишларининг
қисқарганлиги
,
бизнес
юритиш
учун
молия
ва
вақт
харажатларининг
камайганлиги
,
рўйхатга
олишнинг
хабардор
қилиш
тизимининг
жорий
этилиши
натижасида
рўйхатга
олинган
ва
фаолият
юритаётган
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
сони
жадал
суръатларда
ошиб
,
уларнинг
иқтисодий
кўрсаткичларида
ҳам
ижобий
ўзгаришлар
юз
бермоқда
.
Жумладан
,
уларнинг
сони
Қашқадарё
вилоятида
2009
йил
январ
ҳолатига
74865
тагача
етди
ва
2004
йилга
нисбатан
1,7
баробар
ошган
.
Ушбу
кўрсаткични
тармоқлар
таркиби
бўйича
таҳлили
кўрсатишича
кичик
9
тадбиркорлик
субъектларининг
тармоқлар
ўртасида
тақсимланишида
номутаносибликлар
борлигини
кузатишимиз
мумкин
.
1-
жадвал
Қашқадарё
вилояти
тармоқлари
бўйича
фаолият
кўрсатаётган
тадбиркорлик
субъектлари
сонининг
2010-2011
йилларда
ўсиш
прогнози
6
Йиллар
Прогноз
Кўрсаткичлар
2004 2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2011
йилда
2004
йилга
нисбатан
фарқи
(+;-)
Тадбиркорлик
субъектлари
сони
44295 57903
69845
74024
74875 73911 73409
73934 29639
Ўртача
сирғанувчи
коэффициент
- 57347
67257
72912
73805
- -
- -
Ўртача
хатолик
кўрсаткичи
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎡ −
−
100
*
ф
ўр
ф
y
y
y
7,6 23,4 27,7 28,5
∑
87,3
- -
-
Саноат
корхоналири
сони
2008
йилда
2004
йилга
нисбатан
1,2
мартага
ошган
ҳолда
тармоқдаги
улуши
эса
0,2
мартага
камайган
.
Қурилиш
соҳасида
савдо
ва
маиший
ҳизмат
соҳасида
транспорт
ва
алоқа
тармоқларида
ҳам
шундай
ҳолатни
кузатиш
мумкин
.
Таҳлилларимиз
кўрсатишича
кичик
тадбиркорлик
субъектларининг
уй
-
жой
комунал
хўжалиги
(0,7),
соғлиқни
сақлаш
,
спорт
ва
ижтимоий
таъминот
(0,8),
таълим
тармоқлари
(0,7)
нинг
иқтисодиётдаги
улуши
пасайиб
кетганлигини
кўриш
мумкин
.
Вилоятда
фақатгина
қишлоқ
хўжалиги
(1,1)
ва
транспорт
(1,3)
нинг
2004-2008
йилларда
улуши
иқтисодиёт
таркибидаги
улуши
ошган
(2-
жадвал
).
Фикиримизча
,
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
сонининг
тармоқдаги
улушининг
соҳалар
бўйича
ўзгариши
қуйидаги
омилларга
боғлиқ
:
¾
минтақадаги
тармоқлар
бўйича
ихтисослашуви
;
¾
минтақадаги
тармоқлар
бўйича
таклиф
ва
унга
таъсир
қилувчи
омилларга
;
¾
минтақадаги
демографик
ҳолатига
;
¾
минтақадаги
ресурслар
таркибига
;
¾
замонавий
технологияларнинг
жорий
қилиниш
даражасига
;
Кичик
корхоналарни
ривожлантиришнинг
ҳозирги
ҳолатида
озиқ
-
овқат
саноати
фаолиятида
сезиларли
кўзга
ташланади
.
Кичик
тадбиркорлик
субъектлари
пахта
тозалаш
саноати
,
ун
ёрма
саноатида
тарқоқ
ҳолда
,
баъзан
норасмий
ҳолатда
фаолият
кўрсатмоқда
.
Бизнинг
фикримизча
озиқ
–
овқат
саноатида
фаолият
кўрсатаётган
кичик
тадбиркорлик
субъектларини
рағбатлантириш
агросаноат
мажмуининг
бошқа
6
Қашқадарё
вилояти
иқтисодиёт
бош
бошқармаси
маълумотлари
асосида
муаллиф
томонидан
тузилди
10
тармоқларини
ривожлантиришга
асос
бўлади
ва
йирик
қайта
ишловчи
саноат
корхоналар
улушининг
камайишини
тармоқ
бўйича
тўлдириш
имконияти
пайдо
бўлади
.
2-
жадвал
Қашқадарё
вилояти
иқтисодиётида
фаолият
кўрсатаётган
тадбиркорлик
субъектлари
сони
ва
тармоқлар
бўйича
улушининг
ўзгариши
7
.
Тармоқлар
2004
й
.
Т
армоқ
лар
нинг
ул
уш
и
(%)
2005
й
.
Т
армоқ
лар
нинг
ул
уш
и
(%)
2006
й
.
Т
армоқ
лар
нинг
ул
уш
и
(%)
2007
й
.
Т
армоқ
лар
нинг
ул
уш
и
(%)
2008
й
.
Т
армоқ
лар
нинг
ул
уш
и
(%)
2008
йилда
2004
йилга
нисбата
н
ўзгари
ш
(%
)
Т
армоқ
лар
ул
уш
ининг
2008
йилда
2004
йилга
нисбата
н
ўзгари
ш
и
(
марта
)
Саноат
1634 3,7 1705 2,9 1830 2,6 1888 2,6 2117 2,8
129,6 0,8
Қурилиш
1446 3,3 1646 2,8 1839 2,6 1898 2,6 2150 2,9
148,7 0,9
Қишлоқ
хўжалиги
33881 76,5 47036 81,2 58188 83,3 60053 81,1 61153 81,7
180,5 1,1
Транспорт
ва
алоқа
197 0,4 244 0,4 352 0,5 363 0,5 446 0,6
226,4 1,3
Савдо
ва
маиший
ҳизмат
5936 13,4 5946 10,3 6196 8,9 7596 10,3 7685 10,3
129,5 0,8
Уй
комунал
хўжалик
347 0,8 358 0,6 384 0,5 389 0,5 420 0,6
121,0 0,7
Соғлиқни
сақлаш
,
спорт
ва
ижтимоий
таъминот
224 0,5 240 0,4 266 0,4 269 0,4 315 0,4
140,6 0,8
Таълим
соҳаси
59 0,1 62 0,1 66 0,1 68 0,1 69 0,1
116,9 0,7
Бошқалар
571 1,3 666 1,2 724 1,0 1500 2,0 510 0,7
89,3 0,5
Вилоят
агросаноат
мажмуида
қайта
ишловчи
корхоналар
бозор
иқтисодиётининг
субъекти
сифатида
турли
мулкчилик
шаклида
фаолият
кўрсатади
.
Мева
ва
сабзавот
маҳсулотларини
қайта
ишлашда
2
та
очиқ
хиссадорлик
жамияти
, 2
та
маъсулияти
чекланган
жамиятлар
, 2
та
қўшма
корхона
, 9
та
кичик
корхоналар
мавжуд
.
Қолган
тармоқларда
кичик
корхоналарнинг
актив
фаолияти
кузатилмайди
(3-
жадвал
).
Шунингдек
,
қайта
ишлаш
соҳасида
якка
тартибдаги
тадбиркорлик
фаолиятида
яққол
кўзга
ташланади
.
Қашқадарё
вилояти
ва
унинг
туманларида
кичик
ва
хусусий
тадбиркорликда
банд
бўлган
аҳолининг
таҳлили
ўрганилганда
кичик
тадбиркорликда
машғул
бўлганлар
умумий
иқтисодиётда
банд
бўлганлар
сонидан
камлиги
аниқланди
.
Ушбу
кўрсаткич
2008
йилда
Қашқадарё
вилоят
туманларида
75,6
фоизга
тўғри
келган
.
Кичик
тадбиркорликда
очилган
янги
иш
жойларини
очиш
бўйича
кўрсаткичлар
Республика
даражасидан
0,4
фоизга
камлигини
таъкидлаб
ўтишимиз
зарур
.
Бу
кичик
тадбиркорлик
корхоналаринг
иқтисодида
умумий
банд
бўлганлардаги
улуши
ошиб
борган
ҳолда
янги
иш
ўринларини
яратиш
паст
даражада
эканлигини
англатади
.
Тадбиркорликнинг
ривожланиш
даражаси
кўрсаткичларини
ҳисоблашда
ҳудуд
меҳнат
ресурсларининг
тадбиркорликка
мойиллик
даражасини
7
Қашқадарё
вилояти
иқтисодиёт
бош
бошқармаси
маълумотлари
асосида
муаллиф
томонидан
ишлаб
чиқилди
11
аниқлаш
муҳим
.
Чунки
иқтисодий
фаол
аҳоли
иқтисодий
муносабатларда
қатнашиш
жараёнида
жисмоний
ва
ақлий
имкониятларини
ишга
солади
.
3-
жадвал
2005-2008
йилларда
Қашқадарё
вилоятида
қайта
ишловчи
корхоналарнинг
таркибининг
ўзгариши
8
Йиллар
№
Қайта
ишловчи
корхоналарининг
мукчилик
шакллари
2005 2006 2007 2008
2008
йилда
2005
йилга
нисбат
ан
ўзгари
ш
,%
Мева
-
сабзавотни
қайта
ишлашда
1
ОХЖ
2
2
2
2
100
2
МЧЖ
2
2
2
2
100
3
Қўшма
корхоналар
1 2 2 3 300
4
Кичик
корхоналар
4 6 7 9 225
Дон
маҳсулотларини
қайта
ишлашда
1
ОХЖ
3
3
3
3
100
Кичик
корхоналар
1 2 2 4 400
Якка
тартибдаги
корхоналар
3
3
4
6
200
2
Қушма
корхоналар
1 1 1 1 100
Пахтани
қайта
ишлашда
1
ОХЖ
13
13
12
12
92,3
2
Қушма
корхоналар
3 3 3 3 100,0
Қишлоқ
хўжалигида
тадбиркорликка
мойиллик
даражасини
ҳисоблаш
ҳудуднинг
ихтисослашганлик
даражаси
ва
ҳаракатчан
меҳнат
ресурслари
қайси
тармоқда
кўпроқ
фаолият
кўрсатаётганлиги
ва
тармоқда
тадбиркорлар
учун
қайси
самарали
эканлигини
кўрсатади
(
йирик
ва
соф
монопол
корхоналар
бундан
мустасно
).
Тармоқ
бўйича
тадбиркорликка
мойиллак
даражасини
қуйидагича
ҳисоблашимиз
мумкин
:
100
Т
Т
Т
ТМС
ТБС
ТМД
=
Бу
ерда
Т
ТМД
-
Тармоқ
бўйича
ҳудуднинг
тадбиркорликка
мойиллк
даражаси
T
ТБС
-
Тармоқ
бўйича
тадбиркорлик
субъектлари
сони
T
ТМС
-
Тармоқ
бўйича
фаолият
кўрсатаётган
меҳнат
ресурслари
сони
.
Қашқадарё
вилоятида
2008
йил
қишлоқ
жойларда
394700
меҳнат
ресурси
мавжуд
бўлиб
,
тармоқда
фаолият
кўрсатаётган
тадбиркорлик
субъектлари
(
деҳқон
ва
фермер
хўжаликлари
,
агрофирмалар
)
сони
61153
бирликни
ташкил
қилган
.
Вилоятда
тармоқнинг
тадбиркорликка
мойиллик
даражасини
қуйидагича
топишимиз
мумкин
:
100
Т
Т
Т
ТМС
ТБС
ТМД
=
=61153/394700*100=15,4
2008
йил
вилоятда
қишлоқ
хўжалигида
15,4
фоиз
меҳнат
ресурси
тадабиркорликка
мойил
ва
лаёқатли
бўлиб
2004
йилга
нисбатан
1,5
мартага
ортган
.
Тадбиркорликка
мойиллик
даражаси
меҳнат
ресурсларининг
қанча
фоизи
тадбиркорликка
қизиқиши
ва
уни
уддалай
олиши
мумкинлигини
англатади
.
Шу
нуқтаи
назардан
келиб
чиқиб
ҳудуд
ёки
тармоқнинг
ривожланиш
даражасини
аниқлаш
ва
қайси
жойда
қандай
тадбир
ўтказиш
йўналишларини
белгилаш
имконини
яратади
.
8
Қашқадарё
вилояти
иқтисодиёт
бош
бошқармаси
маълумотлари
асосида
тузилди
12
4-
жадвал
Қашқадарё
вилояти
агросаноат
мажмуида
меҳнат
ресурсларининг
тадбиркорлика
мойиллик
даражаси
9
Кўрсаткичлар
2004
й
. 2005
й
. 2006
й
. 2007
й
. 2008
й
.
2007
йилда
2004
йилга
нисбатан
,
марта
.
Тадбиркорлик
субъектлари
сони
,
бирлик
44295 57903 68845 72074
74865 1,7
Жами
меҳнат
ресурслари
сони
,
минг
киши
1199 1233 1296 1343
1365 1,1
АСМда
тадбиркорлик
субъектлари
сони
,
бирлик
33881 47036 58188 60053
61153 1,8
АСМ
да
жами
меҳнат
ресурслари
сони
,
минг
киши
317,7 318,9 329,0 342,5
394.7 1.2
Ҳудуд
меҳнат
ресурсларининг
тадбиркорликка
мойиллик
даражаси
,%
3,5 4,4 5,1 5,4
5,4 1,5
АСМ
да
меҳнат
ресурслари
тадбиркорликка
мойиллик
даражаси
,%
10,6 14,7 17,6 17,5
15,4 1,.5
Тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантириш
даражасини
ҳамда
иш
билан
бандликни
ошириш
учун
вилоят
ҳудудлари
бўйича
қуйидаги
ташкилий
ва
иқтисодий
чора
-
тадбирлар
амалга
оширилиши
зарур
:
¾
иш
билан
бандликнинг
тармоқ
ва
ҳудуд
таркибини
такомиллаштириш
;
¾
меҳнат
бозорида
талаб
ва
таклифнинг
миқдор
ва
сифат
(
касб
-
малака
)
жиҳатдан
мутаносиблигини
таъминлаш
;
¾
ишчи
кучининг
сифатини
,
касбий
ва
ҳудудий
ҳаракатчанлиигни
ошириш
;
¾
ортиқча
ишчи
кучи
мавжуд
бўлган
ҳудудлар
ва
қишлоқ
жойларида
инвестиция
фаоллигини
ва
иш
жойлари
яратишни
рағбатлантиришга
қаратилган
фаол
ҳудудий
саноат
сиёсатини
амалга
ошириш
.
Меҳнат
бозоридаги
вазият
оғирлашган
ҳудудларда
аҳолини
иш
билан
таъминлаш
бўйича
алоҳида
тадбирларни
ишлаб
чиқиш
ва
амалга
ошириш
.
Ушбу
ҳудудлар
меҳнат
бозоридаги
тангликни
бартараф
этиш
учун
қулай
инвестиция
шароитларини
яратиш
зарур
;
¾
касб
-
ҳунар
коллежларида
ўқитиш
уларнинг
мутахассислик
ва
ўқув
йўналишларини
юз
бераётган
таркибий
ўзгаришлар
билан
чамбарчас
боғлиқлигини
таъминлаш
.
Бунда
меҳнат
бозорининг
жорий
эҳтиёжлари
ҳамда
иқтисодиётнинг
янги
тармоқлари
,
қайта
ишлаш
ишлаб
чиқаришлари
,
ижтимоий
ва
бозор
инфратузилмаси
,
хусусий
сектор
ва
кичик
бизнесни
жадал
ривожлантиришни
кўзда
тутиш
лозим
бўлади
.
Авваломбор
тадбиркорлик
асосий
манбаи
ҳисобланган
меҳнат
ресурсларининг
билим
савияси
ва
тажрибасини
ошириш
учун
малакали
кадрлар
тайёрлаш
тизимини
такомиллаштириш
лозим
.
Буни
икки
йўналишда
амалга
ошириш
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Биринчидан
,
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шўғулланувчиларни
,
иккинчи
йўналишда
олий
ўқув
юрти
ва
9
Қашқадарё
вилояти
иқтисодиёт
бош
бошқармаси
маълумотлари
асосида
муаллиф
томондан
ишлаб
чиқилди
13
коллежларда
таҳсил
олиш
имкониятига
эга
бўлмаган
,
иш
жойларининг
қисқариши
,
зарар
кўриб
ишлаётган
корхоналарнинг
тугатилиши
муносабати
билан
ишсиз
бўлиб
қолган
мехнат
ресурсларига
касб
-
ҳунар
ўргатиш
,
малакасини
ошириш
ва
қайта
тайёрлаш
механизмини
ишлаб
чиқиш
лозим
.
Қуйида
биз
томонимиздан
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликнинг
соҳалар
бўйича
малакали
кадрлар
тайёрлаш
тизими
тавсия
этилади
(2-
расм
).
Таълим
олувчилар
Тадбиркорлар
Маълумотга
эга
бўлмаган
ишсизлар
Маълумотга
эга
бўлган
ишсизлар
Таълим
бериш
йўналиши
Малака
ошириш
Тажриба
алмашиш
Касб
–
ҳунар
ўргатиш
Янги
касб
бўйича
йўнал
-
тириш
Таълим
беришнинг
мақсади
-
Бозор
иқтисодиётига
мослаштириш
учун
янги
ахборотлар
билан
таништириш
-
Республика
ва
хорижда
эришилган
илғор
тажрибаларни
оммалаштириш
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
қишлоқ
аҳолисининг
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотларини
ишлаб
чиқариш
соҳасидан
бошқа
соҳаларига
жалб
қилиш
ва
улар
тўғрисида
тушунча
бериш
.
Ушбу
йўналишда
касб
-
ҳунарга
ургатиш
ва
йўналиш
бериш
Таълимни
ташкиллаштирувчи
ташкилот
ва
муассалар
Вилоят
ва
туман
ҳокимликлари
,
Фермерлар
уюшмаси
,
Олий
ва
ўрта
махсус
таълим
вазирлиги
Вилоят
ва
туман
ҳокимликлари
,
меҳнат
биржалари
,
олий
уқув
юртлари
,
касб
ҳунар
колежлари
,
бизнес
инкубаторлар
.
Тингловчи
ва
таълим
берувчи
ўртасидаги
алоқани
ташкил
этиш
ва
унинг
муддати
-
Бевосита
аудитория
-
ларда
ҳар
икки
йилда
бир
ой
-
Интернет
,
факс
,
почта
оқали
ўзлуксиз
-
Бевосита
аудиторияларда
йилнинг
ҳар
ойида
янги
тингловчиларни
қабул
қилиш
-
Интернет
,
факс
,
почта
оқали
узлуксиз
Таълим
олиш
босқичлари
ва
тингловчиларни
рағбатлантириш
Биринчи
босқич
-
бир
ойлик
таълим
,
мамлакат
бўйича
тажриба
алмашиш
Иккинчи
босқич
-
бир
ойлик
таълим
олиш
ва
тажриба
алмашиш
натижасида
тадбиркор
-
ликда
янгилик
яратиш
соҳаларни
кенгайтир
-
ган
тадбиркорлар
хорижда
тажриба
алмашишига
жунатиш
Биринчи
босқич
,
бир
ойлик
таълимда
касб
ҳунар
урганиш
.
Иккинчи
босқич
таълим
олган
йўналиши
бўйича
янги
иш
жойи
очганда
тадбиркрорларни
ўқитиш
тизимига
йулланма
бериш
.
Биринчи
босқич
- ,
бир
ойлик
таълимда
ўзи
қизиққан
соҳани
урганиш
.
Иккинчи
босқич
таълим
олган
йўналиши
бўйича
янги
иш
очганда
тадбиркрорларни
ўқитиш
тизимига
йўлланма
бериш
.
Таълимни
қўллаб
–
қувватлаш
Вилоят
ва
туманларнинг
маҳаллий
бюджети
,
агросаноат
мажмуидаги
йирик
корхоналарининг
махсус
фондлари
,
молиявий
барқарор
тадбиркорлик
субъектлари
ҳисобидан
молиялаштириш
.
2-
расм
Агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорлик
соҳалари
бўйича
малакали
кадрлар
тайёрлаш
тизими
.
Бизнингча
,
агросаноат
мажмуи
тармоқлари
бир
-
бирини
тақозо
қилганлиги
учун
уларнинг
ўзаро
бирлашиб
ҳаракат
қилиш
механизмини
шакллантириш
,
яъни
соҳаларни
ўзида
бирлаштирган
кооперацияни
ташкил
қилиш
ва
ушбу
кооперация
йириклашган
фермер
хўжаликлари
ва
қайта
ишловчи
кичик
корхоналарнинг
моддий
базаси
асосида
инфратузилма
корхоналари
йўналишларида
ташкил
этилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Ушбу
кооперация
агросаноат
мажмуи
корхоналарида
молиявий
бирлашуви
асосида
ташкил
этилиб
,
қишлоқ
хўжалиги
товар
ишлаб
чиқарувчилар
ва
қайта
ишлаш
корхоналарининг
ривожланишига
асос
бўлади
.
Кооперация
аъзолари
агросаноат
мажмуи
кичик
корхоналари
бўлиб
,
улар
ишлаб
чиқаришнинг
функционал
йўналишлари
бўйича
бирлашади
.
Ташкил
этилган
кооперация
кенгаши
қарори
асосида
амалга
оширувчи
тузулма
томонидан
ижро
этилади
.
Масалан
,
қишлоқ
хўжалигида
2500
га
яқин
қишлоқ
хўжалиги
машиналаридан
фойдаланилиб
,
уларнинг
барчасини
бир
кичик
корхона
томонидан
сотиб
олиш
имкониятига
эга
эмас
.
ММТПларнинг
қишлоқ
хўжалиги
машиналарини
сотиб
олишга
имконияти
етмайди
.
Давлат
ҳам
ҳар
бир
ҳудудда
комплекс
қишлоқ
хўжалиги
машиналари
билан
таъминлаш
имконияти
етарли
эмас
.
Давлат
томонидан
фақат
ташкилий
,
хуқуқий
,
иқтисодий
ва
молиявий
имтиёзлар
ёрдамида
рағбатлантирилиб
турилиши
мумкин
.
14
Бундай
вазиятда
кичик
корхоналар
имкониятларини
бирлаштириб
,
кооперация
асосида
ўзини
-
узи
таъминлаш
мумкин
.
Техника
ва
технология
йўналишида
бирлашган
кооперация
аъзолари
ихтиёрий
равишда
қишлоқ
хўжалик
машиналарини
,
қайта
ишлаш
технологияларини
ва
инфратузилма
корхоналарига
керакли
воситаларни
сотиб
олишга
молиявий
маблағларини
бирлаштириладилар
.
3-
расм
.
Агросаноат
мажмуи
кичик
корхоналарида
кооперацияни
ташкил
этиш
механизми
10
Тупланган
молиявий
маблағлар
ҳисобига
олинган
техника
ва
технологиялардан
фойдаланиш
кооперация
кенгаши
қарори
билан
мулк
эгалари
томонидан
тўла
фойдаланилади
,
кооперация
аъзоларига
улар
хизматлари
учун
имтиёзлар
берилади
.
Кооперацияга
аъзо
бўлмаган
кичик
корхоналардан
эса
тўлиқ
хизмат
ҳақи
олинади
.
Ушбу
келиб
тушган
даромаддан
кооперацияни
ташкил
этиш
ва
ижро
этиш
харажатлари
олиб
қолиниб
,
мулк
эгалари
ўртасида
қўшган
улушига
кўра
тақсимланади
.
10
Муаллиф
томонидан
тузилган
1
.
Техника
ва
техналогия
йуналишида
2.
Ишлаб
чиқариш
ресурслари
таъминоти
йўналишида
3.
Қишлоқ
хўжалик
маҳсулотларини
сотиш
йўналишида
Қишлоқ
хўжалик
товарлари
ишлаб
чиқарувчилар
,
кайта
ишловчи
ва
хизмат
кўрсатувчи
кичик
корхоналар
.
4.
Ахборот
таъминоти
ва
консалтинг
хизматлари
йўналишида
Қишлоқ
хўжалик
машиналарини
сотиб
олиш
бўйича
Инфратузулманинг
техника
воситалари
таъминоти
бўйича
Қайта ишлаш
техналогиялари
бўйича
Уруғлик
ва
уғит
таъминоти
бўйича
Меҳнат
ресурслари
ва
мутахассислар
таъминоти
бўйича
Қайта
ишлаш
корхоналари
учун
хом
ашё
таъминоти
бўйича
Қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
сотиш
бўйича
.
Қайта
ишлаш
корхоналари
маҳсулотларини
сотиш
бўйича
Инфратузулма
хизматлариинг
рекламаси
бўйича
АСМ
тармоқлари
махсулотлари
ва
зарур
хом
ашёлар
тўғрисида
ахборот
билан
таъминлаш
бўйича
Аудиторлик
,
юридик
,
реклама
хизматлари
бўйича
Кооперация
аъзолари
Кооперация
кенгашалари
1
2
3
4
Амалга
оширувчи
тузулма
Соҳалар
бўйича
мутахассислар
Кенгаш
раислари
5.
Бошқа
функционал
йўналишлар
бўйича
Маъмурий
тузулма
:
-
иқтисодчи
;
-
бухгалатер
:
-
ходимлар
бўлими
;
-
иш
юритувчи
;
-
таминотчи
;
-
ғазначи
;
-
иш
юритувчи
Ҳудудлардаги
вакилликлар
1,2,3,4,.......n.
5
Ҳудудлар
бўйича
вакилликлар
билан
ишловчи
бўлим
Кооперация
15
Кооперациянинг
бундай
тартиби
бошқа
функционал
бирлашувларда
қўлланилиши
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Ушбу
кооперацияни
ташкил
этиш
асосида
бозор
функциялари
асосида
агросаноат
мажмуи
тармоқлари
мажмуа
тарзида
самарали
фаолият
кўрсатиб
,
комплекс
хизматлар
бозори
шаклланади
.
Шунингдек
,
кооперация
АСМда
кичик
корхоналарнинг
ўз
-
ўзини
бошқариш
,
ривожлантириш
органига
айланади
ва
тармоқ
самарадорлигининг
ошишига
ижобий
таъсир
кўрсатади
.
Бундай
вазиятда
қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқариш
фаолият
кўрсатаётган
фермер
хўжжаликларининг
молиявий
ҳолатини
яхшилаш
лозим
бўлади
.
Ўртача
ер
майдонига
боғлиқ
ҳолда
камида
20-30
миллионгача
, 30
миллиондан
ортиқ
фойда
олувчи
фермер
хўжаликларини
ташкил
қилиш
кишлоқ
хўжалигида
ишлаб
чиқариш
самарадорлигини
оширишга
ёрдам
беради
,
деб
ўйлаймиз
.
Қашқадарё
вилоятида
фермер
хўжаликларида
фойда
гуруҳлар
бўйича
сонининг
ўзгаришига
кўра
, 2008
йилда
2001
йилга
нисбатан
10
миллион
сўмгача
(7,7
мартага
), 10,1-20
миллион
сўмгача
(6,7
мартага
), 20,1-30
миллион
сўмгача
(2,3
мартага
), 30,1
миллион
сўмдан
ортиқ
(2,9
марта
)
фойда
олаётган
фермер
хўжаликлари
сони
ошиб
борган
.
Унга
таъсир
қилувчи
омиллар
сифатида
фермер
хўжаликлари
сони
8,7
мартага
,
фермер
хўжаликларининг
ўртача
ер
майдони
1,3
мартага
ошган
.
Ўртача
ишчилар
сони
эса
0,3
мартага
камайган
.
Агар
ҳудуднинг
мавжуд
ер
заҳираси
фақат
фермер
хўжаликларига
тақсимланса
,
улар
сонининг
ўсишига
умумий
ер
майдони
таъсир
қилмай
қолади
.
Ушбу
даврдан
бошлаб
фермерчилик
ҳаракатининг
янги
босқичи
бошланади
.
Ушбу
босқичда
фермерлар
ҳаракати
қуйидаги
ҳолатларга
боғлиқ
ҳолда
ривожланади
:
−
биринчидан
,
кам
фойда
олувчи
(10
миллион
сўмгача
,
кичик
)
фермер
хўжаликлари
,
ўзининг
такрор
ишлаб
чиқариш
жараёнини
самарали
ташкил
этишга
ҳамда
ишлаб
чиқаришни
интенсивлаштиришга
,
бир
бирлик
маҳсулот
таннархини
камайтириб
эркин
рақобат
шароитида
яшаб
қолишга
ҳаракат
қилади
;
−
иккинчидан
,
ўртача
фойда
олувчи
(20
миллион
сўмгача
,
ўрта
)
фермер
хўжаликлари
ўз
имкониятларини
кенгайтириш
мақсадида
бирлашиб
кооператив
тузишга
ҳаракат
қилади
,
чунки
тенг
имкониятга
эга
корхоналар
табиатига
кўра
бирлашишни
маъқул
кўрадилар
;
−
учинчидан
,
кўп
фойда
олувчи
(20,1-30
миллион
сўмгача
, 30
миллион
сўмдан
ортиқ
,
йирик
)
фермер
хўжаликлари
ўз
имкониятларидан
фойдаланган
ҳолда
ишлаб
чиқаришни
интенсивлаштириш
билан
бирга
ишлаб
чиқариш
ҳажмини
кенгайтиришга
ҳаракат
қиладилар
.
Бунда
бир
неча
йўллардан
фойдаланади
.
Биринчи
йўли
тугатилаётган
фермер
хўжаликлари
ерларини
ўзлаштириш
,
иккинчи
йўли
фаолият
соҳаларини
кенгайтириш
,
учинчи
йўли
саноат
ва
хизмат
кўрсатиш
корхоналарини
жалб
этишдир
.
Бозор
муносабатларига
ўтиш
агросаноат
иқтисодиётининг
самарадорлигини
ошириш
муаммосини
янгича
мулоҳаза
қилишни
тақозо
этади
.
Айниқса
,
кичик
корхоналар
иқтисодиётда
бундай
омиллар
таъсирида
16
иқтисодиётнинг
самарадорлигини
ошириш
ва
уни
бу
жараёндаги
мавжуд
зиддиятларни
ҳал
қилишда
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Агросаноат
тармоқлари
ва
корхоналари
самарадорлигини
ошириш
омилларини
аниқлашда
асосий
тамойиллар
қуйидагилар
бўлиш
мумкин
:
¾
самарадорликнинг
барча
кўрсаткичлари
учун
омиллар
таснифларини
ишлаб
чиқишда
ўзаро
боғлиқликни
таъминлаш
;
¾
ресурс
салоҳиятини
аниқлаш
ва
иқтисодий
самарадорликни
ошириш
резервларидан
фойдаланиш
;
¾
омилларни
гуруҳлаш
асосидаги
самарадорликнинг
ошишини
ҳисоблашнинг
ишончлилиги
ва
асосланганлигини
таъминлаш
.
Омилларнинг
юқорида
таъкидланган
тамойилларини
ҳисобга
олиш
билан
ишлаб
чиқилиши
керак
бўлган
таснифи
хўжалик
фаолиятининг
турли
томонларини
қамраб
олади
.
Бунда
мажбурий
тартибда
бошқарувнинг
таркибий
тузилиши
ва
ишлаб
чиқаришнинг
кўламлигини
ҳисобга
олиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Мулкчилик
шаклларининг
турли
хиллигини
ҳисобга
олиш
билан
ишлаб
чиқиш
зарур
,
чунки
самарадорлик
кўрсаткичлари
кичик
корхоналар
учун
бир
хилда
,
коопорациялар
,
концернлар
,
ассоциациялар
ва
қўшма
корхоналар
учун
бошқача
бўлиши
керак
.
Аммо
ишлаб
чиқаришнинг
барча
шакллари
учун
самарадорликни
аниқлашга
қаратилган
тамойиллар
бир
хил
бўлиши
лозим
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
самарадорлик
кўрсаткичлари
тизимини
тўғри
аниқлаш
муҳимдир
.
Агросаноат
мажмуида
самарадорлик
омиллари
ва
кўрсаткичлари
,
уларнинг
фаолият
йўналишлари
ўртасидаги
ўзаро
яқин
алоқа
мавжуд
,
улар
самарадорликни
баҳолашда
бир
-
бирларини
тўлдирадилар
.
Шунинг
учун
самарадорликка
омиллар
таьсирини
тўғри
белгилаш
зарур
.
Тармоқ
ва
уларда
фаолият
кўрсатаётган
корхоналар
самарадорлигини
оширишнинг
барча
таснифловчи
омиллари
учун
уларнинг
таъсирини
қуйидаги
гуруҳлар
билан
белгилаш
мумкин
:
¾
ишлаб
чиқариш
ва
бошқарувнинг
техник
даражасини
ошириш
.
¾
бошқарувни
,
ишлаб
чиқариш
ва
меҳнатни
ташкил
қилишни
такомиллаштириш
;
¾
тармоқ
ишлаб
чиқаришини
таркибий
ислоҳ
қилиш
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
агросаноат
мажмуи
корхоналарининг
ривожланиш
истиқболи
мажмуа
тарзда
фаолият
кўрсатишни
тақозо
қилади
.
Ушбу
мақсадни
амалга
ошириш
йулларидан
бири
қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқарувчилар
ва
қайта
ишловчи
кичик
корхоналар
имкониятлари
даражасида
инфратузилма
йўналишларида
фукционал
бирлашувини
ташкил
этишдир
.
Шу
орқали
агросаноат
мажмуининг
бозор
функцияларидан
келиб
чиқиб
самарадорликни
ошириш
ва
баҳолаш
,
ўз
-
ўзини
бошқариш
имконияти
кенгаяди
.
Агросаноат
мажмуида
бошқарув
самарадорлигини
баҳолаш
ва
аниқлаш
икки
томонлама
қаралиши
лозим
.
Биринчидан
,
иқтисодий
самарадорлик
-
ишлаб
чиқарилган
маҳсулотлар
,
кўрсатилган
хизматларнинг
натурал
миқдори
ва
қиймати
харажатлар
билан
таққосланади
,
иккинчидан
бошқарув
самарадорлиги
-
эришилган
ташқи
ва
ички
ижтимоий
-
иқтисодий
натижа
17
бошқарув
харажатлари
билан
солиштирилади
.
Бунда
самарадорлик
ишлаб
чиқариш
ва
хўжаликнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
фаолиятини
тўла
қамраб
олиши
,
ички
ва
ташқи
кўрсаткичлар
ҳамда
омилларнинг
ўзаро
боғлиқлигини
таъминлаши
орқали
аниқланиши
лозим
.
Шунингдек
,
самарадорликни
аниқлашда
йиллик
иқтисодий
самарага
,
бошқарувни
такомиллаштириш
учун
кетган
харажатларнинг
қопланишига
,
бошқарув
аппарати
меҳнати
унумдорлигига
эътибор
қаратиш
ҳамда
агросаноат
мажмуининг
самарадорлигини
баҳолашда
тармоқнинг
ва
фаолият
кўрсатаётган
кичик
корхоналарниннг
самарадорлигини
алоҳида
ҳисоблаш
улар
ўртасидаги
боғлиқликни
таъминлаш
лозим
.
ХУЛОСА
Тадқиқотлар
жараёнида
қуйидаги
илмий
хулосалар
олинди
:
1.
Тадбиркорлик
кишилар
ҳаракати
ва
меҳнати
орқали
вужудга
келса
-
да
,
у
меҳнат
ресурсларидан
алоҳида
ажралган
ҳолда
кишилар
гуруҳини
мужассамлаштириб
,
ижтимоий
нуқтаи
назардан
мулкдорлар
синфининг
ҳамда
ижтимоий
соҳада
фаол
қатнашадиган
кишилар
гуруҳининг
шаклланишига
,
иқтисодий
нуқтаи
назардан
мамлакатнинг
иқтисодий
барқарорлигини
таъминлаш
,
ўсиб
келаётган
эҳтиёжларни
ўз
ўрнида
қондиришда
муҳим
аҳамият
касб
этиши
аниқланди
.
2.
Тадқиқотлар
шуни
кўрсатдики
,
қишлоқ
хўжалигига
саноат
корхоналарини
олиб
кириш
,
қолган
тармоқларни
ҳам
ривожлантиришга
асос
бўлади
.
Шунинг
учун
,
саноатда
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
вилоят
иқтисодиётининг
устивор
йўналиши
бўлиши
керак
.
Бу
борада
хорижий
ва
маҳаллий
инвестициялардан
кенг
фойдаланиш
лозим
.
Қашқадарё
вилоятида
хорижий
ва
маҳаллий
инвестицияларни
жалб
этиш
2008
йилда
умумий
жалб
этилган
инвестициялар
2672
млн
.
сўмни
ташкил
этиб
,
шулардан
қишлоқ
хўжалигига
250
млн
.
сўм
ва
саноатда
650,3
млн
.
сўм
киритилган
.
Агросанаот
мажмуида
инвестиция
соҳасини
кенгроқ
ривожлантириш
қишлоқ
хўжалигида
кичик
тадбиркорликнинг
ривожланишига
асос
бўлади
ҳамда
иқтисодиёт
тармоқлари
бўйича
ишлаб
чиқарилган
маҳсулотлар
,
бажарилган
ишлар
ва
кўрсатилган
хизматлар
ҳажмида
тадбиркорлик
улушининг
ошишини
таъминлайди
.
3.
Вилоятда
мева
-
сабзовот
маҳсулотларини
қайта
ишлаш
даражаси
етиштирилган
маҳсулотни
59,4
фоизини
ташкил
этиши
аниқланди
.
Бу
эса
етиштирилаётган
маҳсулотларни
деярли
40
фоизи
қайта
ишлаш
имкониятини
йўқлигини
билдиради
.
4.
Вилоятда
кичик
корхоналар
ва
хусусий
тадбиркорларнинг
ривожланиш
даражаси
уларнинг
1000
кишига
тўғри
келиш
даражаси
2008
йилда
27,7
тани
ташкил
этган
,
кичик
корхоналарни
яратилиш
коэффициенти
4,0
ликвидлик
коэффициенти
2,9
фоизни
ташкил
этган
.
Бошқа
ҳудудлар
билан
таққослаганда
,
жумладан
,
Бухоро
вилоятида
-38,7,
Навои
вилоятида
–
31,2
ва
Самарқанд
вилоятида
– 48,9
тани
ташкил
этиши
,
вилоятда
бу
соҳада
чуқур
ислоҳотлар
олиб
бориш
зарурлигини
билдиради
.
5.
Вилоятда
тармоқлар
бўйича
фаолият
кўрсатаётган
тадбиркорлик
субъектлар
сони
экстраполяциянинг
сирғанувчи
ўрта
усули
орқали
яқин
18
йиллар
учун
прогноз
қилинди
.
Прогноз
натижасига
кўра
вилоятда
2010-2011
йилларда
кичик
тадбиркорлик
субъектлар
сонининг
ортишини
,
яъни
мос
равишда
73469
ва
73934
тани
ташкил
этади
. 2011
йилда
2004
йилга
нисбатан
29639
тага
кўпайиши
кутилмоқда
.
6.
Қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқарилишида
фермер
хўжаликлари
ва
деҳқон
хўжаликлари
асосий
етакчи
ўринга
эга
эканлиги
таҳлил
қилинди
. 2008
йилда
ялпи
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотининг
35,3
фоизини
фермер
хўжаликлари
томонидан
ишлаб
чиқарилиб
, 2004
йилда
ушбу
кўрсаткич
1,1
баробар
ошган
.
Деҳқон
хўжаликларига
2008
йил
ялпи
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотининг
60,1
фоизи
тўғри
келиб
, 2004
йилдагига
нисбатан
1,1
фоизга
ошган
.
Бошқа
турдаги
корхоналарнинг
улуши
2008
йилда
11,7
фозни
ташкил
этган
ҳолда
2004
йилга
нисбатан
0,6
бирликка
камайиб
кетган
.
Таҳлил
натижаларидан
маълум
бўлдики
,
қишлоқ
хўжалигида
чорвачиликка
нисбатан
деҳқончилик
яхши
ривожланмоқда
.
Тармоқлар
ўртасидаги
номутаносибликларни
бартараф
қилиш
ҳамда
тармоқлар
ўртасидаги
мувозанатни
таъминлаш
учун
тармоқлар
бўйича
фаолият
кўрсатаётган
кичик
тадбиркорлик
субъектларига
биринчидан
,
соғлом
рақобат
муҳитини
яратиш
,
иккинчидан
,
иқтисодий
эркинликни
таъминлаш
,
учинчидан
,
янги
технологиялар
кириб
келишини
рағбатлантириш
ва
тадбиркорларнинг
янгиликка
интилувчанлик
қобилиятини
шакиллантиришга
кўмаклашиш
ва
иқтисодий
қўллаб
-
қувватлаш
чора
-
тадбирларини
амалга
ошириш
лозим
.
7.
В
илоятнинг
7
та
туманида
мини
цехлар
ва
11
та
агрофирма
мавжуд
бўлиб
,
фермер
хўжаликлари
билан
1197
та
шартнома
тузиб
, 5638,0
млн
.
сўмлик
маҳсулот
сотиб
олиб
қайта
ишланган
,
шундан
131.6
млн
.
сўмлик
маҳсулот
экспорт
қилинган
.
Экспорт
фақат
Китоб
ва
Шаҳрисабз
туманларида
амалга
оширилган
.
Қолган
туманларда
фаолият
кўрсатаётган
агрофирмаларнинг
экспорт
салоҳиятини
ошириш
қишлоқ
хўжалигининг
саноат
билан
интеграциясини
кучайтиради
ва
инфратузилма
корхоналарининг
ривожланишига
асо
c
бўлади
.
Тадқиқот
ишида
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
барқарор
ривожлантиришга
қаратилган
қуйидаги
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
ишлаб
чиқилди
:
1.
Кичик
тадбиркорлик
тўғрисидаги
назарий
қарашлар
чуқур
таҳлил
қилинди
ва
қуйидагича
таъриф
бериб
ўтилди
:
кичик
тадбиркорлик
фойда
олиш
мақсадида
инновация
ва
таваккалчиликка
асосланган
ҳолда
ресурсларни
бирлаштириш
ва
ҳаракатга
келтириш
,
бошқариш
жараёнини
ўз
ичига
олган
ишлаб
чиқариш
,
ҳизмат
кўрсатиш
фаолиятидир
.
2.
Агросанаот
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
асосан
икки
йўналишда
:
қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқариш
ва
қайта
ишлаш
саноати
ишлаб
чиқариши
кўринишида
бўлиб
,
хизмат
кўрсатиш
соҳаси
уларнинг
ривожланишига
боғлиқ
.
Шу
сабабли
қишлоқ
хўжалиги
товар
ишлаб
чиқарувчилари
ва
қайта
ишловчи
корхоналарнинг
моддий
19
базасида
инфратузилма
йўналишлари
бўйича
кооперацияни
ташкил
этиш
мақсадга
мувофиқ
.
3.
Вилоятда
хорижий
ва
маҳаллий
инвестицияларни
жалб
этишни
кўпайтириш
орқали
,
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотларини
қайта
ишлаш
бўйича
замонавий
техника
технологиялар
билан
жиҳозланган
ихчам
корхоналарни
жалб
этишни
кенг
йўлга
қўйиш
зарур
.
4.
Вилоят
туманларидаги
агрофирмалар
маҳсулотларини
экспорт
имкониятини
ошириш
лозим
.
Бунда
барча
тумандаги
агрофирмаларни
иш
фаолиятини
қайта
ташкил
этиш
ишлаб
чиқарилаётган
маҳсулотларни
сифатини
жаҳон
бозори
талабига
олиб
чиқиш
бўйича
чора
-
тадбирлар
ишлаб
чиқиш
зарур
бўлади
.
5.
Вилоятда
кичик
корхоналар
ва
хусусий
тадбиркорларнинг
ривожланиш
даражаси
1000
кишига
тўғри
келиш
даражасини
босқичма
-
босқич
ошириб
бориш
лозим
бўлади
. 2010-2011
йилларда
ушбу
даражани
100-120
тага
ошириб
бориш
,
вилоятда
аҳолини
иш
билан
таъминлаш
муаммосини
ҳал
этишга
ва
ишсизлар
сонини
деярли
икки
баробарга
камайиш
имконини
беради
.
6.
Вилоятда
тармоқлар
ўртасидаги
номутаносибликларни
бартараф
қилиш
ҳамда
тармоқлар
ўртасидаги
мувозанатни
таъминлаш
зарур
.
Кичик
тадбиркорлик
субъектларнинг
қишлоқ
хўжалигидаги
фаолиятини
умумий
улушини
60
фоиз
атрофида
бўлишини
таъминлаш
орқали
,
қолган
тармоқлардаги
кичик
табиркорлик
фаолиятини
улушини
орттириб
бориш
зарур
.
7.
Агросаноат
мажмуи
тармоқлари
ва
корхоналарининг
самарадорлигини
ошириш
омилларини
таснифлаш
орқали
ташкилий
-
иқтисодий
қарорларнинг
самарадорликка
таъсир
даражасини
ҳар
томонлама
таърифлаши
,
бошқа
томондан
эса
самарадорлик
кўрсаткичларининг
алоқасини
аниқланиши
лозим
.
Ушбу
билан
тармоқ
ва
корхона
самарадорлигини
ошириш
омилларини
ишлаб
чиқишда
асосий
тамойиллар
қуйидагилардан
иборат
бўлиши
лозим
:
самарадорликнинг
барча
кўрсаткичлари
учун
омиллар
таснифларини
ишлаб
чиқишда
ўзаро
боғлиқлик
;
ресурс
салоҳиятини
аниқлаш
ва
иқтисодий
самарадорликни
ошириш
резервларидан
фойдаланиш
;
омилларни
гуруҳлаш
асосидаги
самарадорликнинг
ошишини
ҳисоблашнинг
ишончлилиги
ва
асосланганлигини
таъминлаш
лозим
.
8.
Аргросаноат
мажмуида
асосан
қишлоқ
хўжалик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқарувчи
субъектлар
бўлиб
,
фермер
хўжаликлари
ва
деҳқон
хўжаликлари
фаолият
кўрсатади
.
Деҳқон
хўжаликларида
деҳқончилик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқаришдан
кўра
чорвачилик
маҳсулотларини
ишлаб
чиқариш
салмоғи
юқори
.
Фермер
хўжаликлари
деҳқончилик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқаришда
катта
салмоқини
эгаллайди
,
чорвачилик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқариш
эса
фақат
оилавий
шароитда
норасмий
ҳолда
ривожланмоқда
.
Бу
иккала
хўжалик
юритувчи
субъектларнинг
фаолияти
бир
-
бирига
боғлиқ
ҳолда
ривожланиш
тенденциясига
эга
эканлигини
кўрсатади
ва
бу
қайта
ишлаш
саноати
кириб
келишини
кучайтиради
.
20
Ушбу
фаолиятни
ривожлантиришда
,
биринчидан
,
фермер
хўжаликларида
чорвачилик
маҳсулотлари
ишлаб
чиқаришни
расмий
ҳолатга
ўтказиш
ва
ер
майдонларида
ем
-
хашак
етиштириш
имкониятини
яратиш
.
Шунингдек
,
деҳқончилик
маҳсулотларини
қайта
ишлашдан
ҳосил
бўладиган
ем
-
хашак
ва
бошқа
маҳсулотларни
сотиш
шохобчаларини
ташкил
этиш
лозим
.
Иккинчидан
,
деҳқон
хўжаликларини
норасмий
сектордан
расмий
секторга
ўтказиш
чора
-
тадбирларини
кўриш
ва
уларда
шартномавий
муносабатларни
тартибга
солиш
лозим
.
ЭЪЛОН
ҚИЛИНГАН
ИШЛАР
РЎЙХАТИ
1.
Қурбонов
А
.
Б
.
Қишлоқ
хўжалигида
фан
-
техника
тараққиётини
жорий
қилиш
ва
ходимлар
малакасини
ошириш
//
Ижтимоий
-
гуманитар
ва
иқтисодий
фанлар
муаммолари
:
Республика
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
.-
Қарши
-2002-
Б
.199-202.
2.
Қурбонов
А
.
Б
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
кичик
ва
ўрта
тадбиркорликнинг
ташкилий
иқтисодий
асослари
. //
Янги
иқтисодий
тизим
шароитида
халқ
хўжалиги
тармоқларининг
иқтисодий
самарадорлигшини
ошириш
муаммолари
Республика
илмий
-
амалий
конференция
материалари
.-
Қарши
,2003.-
Б
. 36-38.
3.
Қурбонов
А
.
Б
.
Қишлоқ
хўжалигида
кичик
ва
ўрта
тадбиркорликни
ривожлантиришнинг
аҳамияти
. //
Янги
иқтисодий
тизим
шароитида
халқ
хўжалиги
тармоқларининг
иқтисодий
самарадорлигини
ошириш
муаммолари
Республика
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
.-
Қарши
,2003.-
Б
.198-
199.
4.
Қурбонов
А
.
Б
.
Агросаноат
мажмуида
кичик
ва
ўрта
тадбиркорликни
бошқариш
. //
Ўзбекистон
иқтисодий
ахборотномаси
журнали
.-
Тошкент
,2004.-
№
1-2.-
Б
.59.
5.
Қурбонов
А
.
Б
.
Тадбиркорнинг
бошқариш
санъати
. //
Ўзбекистон
қишлоқ
хўжалиги
-
Тошкент
,2004.-
№
12-
Б
.12.
6.
Курбонов
А
.
Б
.
Перспективы
развития
агропромышленного
комплекса
Узбекистана
на
основе
малого
и
средного
бизнеса
. //
Семнадцатые
международные
плехановские
чтения
.
Российская
Академия
им
.
Г
.
В
.
Плеханова
.-
Москва
,-2004.-
С
.296-298.
7.
Қурбонов
А
.
Б
.
Равшанов
А
.
Д
.
Ресурсларни
бошқариш
. //
Ўзбекистон
қишлоқ
хўжалиги
–
Тошкент
, 2005.-
№
1-2-
Б
.11.
8.
Курбонов
А
.
Б
.
Темирова
Ф
.
Агропромышленность
Узбекистана
проблемы
,
решения
. //
Материалы
международной
научно
-
практической
конференции
Социально
-
экономические
проблемы
переходной
экономики
-
Санкт
-
Петербург
, 2005.-
С
.295-296.
9.
Қурбонов
А
.
Б
.
Қишлоқ
хўжалигида
кичик
ва
ўрта
тадбиркорликни
ривожлантиришда
маркетинг
ўрни
. //
Иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
Ўзбекистон
Республикаси
корхоналари
ва
ташкилотларида
маркетинг
тадқиқотларини
ташкил
этиш
масалалари
.
Республика
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
. -
Тошкент
, 2005.-
Б
.285-286.
21
10.
Қурбонов
А
.
Б
.
Бунёдкорлик
омили
. //
Ўзбекистон
қишлоқ
хўжалиги
-
Тошкент
,2006.-
№
3.-
б
.10.
11.
Қурбонов
А
.
Б
.
Иқтисодий
ислоҳотларни
олиб
боришда
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликнинг
аҳамияти
. //
Аграр
соҳада
иқтисодий
ислоҳотларнинг
устивор
йўналишлари
.
Халқаро
илмий
–
амалий
анжуман
материаллари
. -
Тошкент
, 2006.-
Б
.128-129.
12.
Зайнутдинов
Ш
.
Н
.
Қурбонов
А
.
Б
.
Агросаноат
мажмуаси
ва
унда
фаолият
кўрсатаётган
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
фаолиятини
барқарорлаштириш
. //
Аграр
сохада
иқтисодий
ислохатларнинг
устивор
йўналишлари
.
Халқаро
илмий
–
амалий
анжуман
материаллари
. -
Тошкент
,
2006.-
Б
.124.
13.
Зайнутдинов
Ш
.
Н
.,
Қурбонов
А
.
Б
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
иқтисодиётнинг
самарадорлигини
ошириш
омиллари
. //
Тармоқларда
ҳисоб
тизимларини
такомиллаштириш
ва
халқаро
андозаларга
мослаштириш
муаммолари
Республика
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
-
Тошент
,2007.-
Б
.126-128.
14.
Зайнутдинов
Ш
.
Н
Қурбонов
А
.
Б
.
Тадбиркорлик
назариясининг
эволюцион
ривожланиши
. //
Иқтисодиёт
ва
таълим
–
Тошкент
,2007.-
№
3.-
Б
21-22.
15.
Қурбонов
А
.
Б
.
Агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
харажатларини
бошқариш
. //
Иқтисодиёт
ва
таълим
. -
Тошкент
, 2008.-
№
3.-
Б
.60-62.
16.
Қурбонов
А
.
Б
.
Фермер
хўжаликларининг
ривожланиш
истиқболлари
ва
йўналишлари
. //
Биржа
эксперт
.-
Тошкент
, 2009.-
№
3.-
Б
.13-17.
17.
Курбанов
А
.
Б
.
Совершенствование
оценки
эффективности
управления
в
агропромышленном
секторе
. //
Экономика
и
финансы
.-
Москва
, 2009.-
№
3-
С
.40-41.
22
Иқтисод
фанлари
номзоди
илмий
даражасига
талабгор
Қурбонов
Алишер
Бобоқуловичнинг
08.00.04-
Агросаноат
мажмуи
иқтисодиёти
ихтисослиги
бўйича
«
Агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантириш
йўналишлари
(
Қашқадарё
вилояти
мисолида
)»
мавзусидаги
диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч
сўзлар
:
агросаноат
мажмуи
,
кичик
тадбиркорлик
,
бошқариш
,
иқтисодий
самарадорлик
,
молиялаштириш
.
Тадқиқот
объектлари
:
Қашқадарё
вилояти
АСМ
тармоқларида
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
ҳисобланади
.
Ишнинг
мақсади
:
иқтисодиётни
эркинлаштириш
шароитида
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
барқарор
ривожлантириш
ва
ижтимоий
-
иқтисодий
самарадорлигини
оширишга
қаратилган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
ишлаб
чиқишдан
иборат
.
Тадқиқот
методлари
:
статистик
,
эмпирик
иқтисодий
таҳлил
ва
синтез
,
индукция
ва
дедукция
,
таққослаш
,
монографик
кузатиш
усуллари
.
Олинган
натижалар
ва
уларнинг
янгилиги
:
2010-2011
йиллардаги
кичик
тадбиркорликнинг
ривожланиш
истиқболлари
ва
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликка
мойиллик
даражаси
ҳисобланган
;
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликни
ривожлантиришнинг
иқтисодий
воситалари
таҳлил
этилган
ва
кадрлар
малакасини
ошириш
тизимини
такомиллаштиришга
қаратилган
амалий
тавсиялар
ишлаб
чиқилган
;
агросаноат
мажмуи
инфратузилмасида
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
кооперациясини
ташкил
этиш
механизми
ишлаб
чиқилган
;
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорликнинг
ривожланиш
истиқболлари
,
самарадорликни
баҳолаш
усуллари
ва
ошириш
йўллари
ишлаб
чиқилган
.
Амалий
аҳамияти
:
Тадқиқот
натижасида
ишлаб
чиқилган
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялар
агросаноат
мажмуида
кичик
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантиришда
замонавий
бошқарув
усулларини
жорий
этиш
,
самарали
бошқарув
андозаларига
боғлиқ
чора
-
тадбирлари
ва
кичик
тадбиркорлик
ривожлантириш
стратегиясини
ишлаб
чиқиш
,
уларни
амалиётда
қўллашнинг
ҳуқуқий
ташкилий
ва
иқтисодий
механизмларини
такомиллаштиришда
фойдаланиш
мумкин
.
Татбиқ
этиш
даражаси
ва
иқтисодий
самарадорлиги
:
Диссертация
ишининг
илмий
таклиф
ва
амалий
тавсиялари
Ўзбекистон
Республикаси
қишлоқ
ва
сув
хўжалиги
вазирлиги
,
Қашқадарё
вилояти
иқтисодиёт
бош
бошқармаси
томонидан
амалиётга
жорий
қилиш
учун
қабул
қилинган
.
Тадқиқот
материаллари
Олий
ўқув
юртларида
“
Агросаноат
мажмуи
иқтисодиёти
”, “
Деҳқон
ва
фермер
хўжаликлари
иқтисодиёти
”,
”«
Менежмент
», «
Бизнес
ва
табиркорлик
», «
Кичик
бизнесни
бошқариш
»
каби
махсус
курсларининг
ўқув
дастурларини
такомиллаштириш
ва
ўқитиш
жараёнида
қўллаш
мумкин
.
Қўлланиш
(
фойдаланиш
)
соҳаси
:
Ўзбекистон
Республикаси
Қишлоқ
ва
сув
хўжалиги
вазирлиги
,
олий
ўқув
юртлари
.
23
РЕЗЮМЕ
диссертации
Алишер
Бобокулович
Курбонова
на
тему
: «
Направления
развития
малого
предпринимательства
в
агропромышленном
комплексе
(
на
примере
Кашкадарьинской
области
)»
на
соискание
ученой
степени
кандидата
экономических
наук
по
специальности
08.00.04–«
Экономика
агропромышленного
комплекса
»
Ключевые
слова
:
агропромышленный
комплекс
,
малое
предпринимательство
,
управление
,
экономическая
эффективность
,
финансирование
.
Объекты
исследования
:
субъекты
малых
предприятий
агропромышленного
комплекса
Кашкадарьинской
области
.
Цель
работы
:
разработка
научных
предложений
и
практических
рекомендаций
по
устойчивому
развитию
и
повышению
социально
-
экономической
эффективности
малого
предпринимательства
в
агропромышленном
комплексе
в
условиях
либерализации
экономики
.
Методы
исследования
:
статистический
,
эмпирический
экономический
анализ
и
синтез
,
индукция
и
дедукция
,
сравнение
,
методы
монографического
наблюдения
.
Полученные
результаты
и
их
новизна
:
определены
перспективы
развития
малого
предпринимательства
в
2010-2011
годах
и
степень
расположенность
к
малому
предпринимательству
в
агропромышленном
комплексе
;
проанализирована
экономические
средства
развития
малого
предпринимательства
в
агропромышленном
комплексе
и
разработаны
практические
рекомендации
по
совершенствовонию
системы
повышения
квалификации
кадров
;
разработан
механизм
организации
кооперации
субъектов
малого
предпринимателъства
в
инфраструктуре
агропромышленного
комплекса
;
разработаны
перспективы
развития
,
методы
и
пути
повышения
оценки
эффективности
малого
предпринимателъства
в
агропромышленном
комплексе
.
Практическая
значимость
:
Разработанные
научные
предложения
и
практические
рекомендации
по
итогам
проведенного
исследования
могут
использоваться
при
внедрении
современных
методов
управления
в
развитии
деятельности
малого
предпринимательства
в
агропромышленном
комплексе
,
разработке
мероприятий
,
связанных
со
стандартами
эффективного
управления
и
стратегии
развития
малого
предпринимательства
,
совершенствовании
экономических
правовых
-
организационных
механизмов
практического
применения
.
Степень
внедрения
и
экономическая
эффективность
:
научные
предложения
и
практические
рекомендации
диссертации
приняты
для
внедрения
в
практику
Министерством
сельского
и
водного
хозяйства
Республики
Узбекистани
главным
управлением
экономики
Кашкадарьинской
области
,
материалы
диссертации
могут
быть
использованы
в
высших
учебных
заведениях
в
совершенствовании
учебных
программ
курсов
«
Экономика
агропромышленного
комплекса
»,
«
Экономика
дехканских
и
фермерскихо
хозяйств
», «
Менежмент
», «
Бизнес
и
предпринимательство
, «
Управление
малым
бизнесом
»
и
в
процессе
преподавание
высшых
учебных
заведениях
.
Область
применения
:
Министерство
сельского
и
водного
хозяйства
Республики
Узбекистан
,
высшие
учебные
заведения
.
24
RESUME
thesis of Alisher Bobokulovich Kurbanov on scientific degree of the candidate of
economic sciences , on speciality 08.00.04-"Economy of agro-industrial
complex", subject: “Directions of small business development in agricultural
industrial complex” ( on the example of Kashkadarya region )
Key words:
agricultural industrial complex , small enterprise, management,
cost-performance, financing
Subject of research
: small business entities in agricultural industrial
complex of Kashkadarya region.
Purpose of work:
development of scientific proposals and practical
recommendations on stable development and increasing of social-economic
efficiency of small business in agricultural industrial complex in conditions of
liberalization of economy.
Methods of research:
statistical, empirical economic analysis and
syntheses, induction and deduction, comparison, methods of monographic
observation.
The results obtained and their novelty:
prospects small business
development in 2010-2011, stabilization of economy and the degree of
predisposition to small business in agricultural industrial complex ; the main
economic facilities of small business development in agricultural industrial
complex were analized and practical recommendations on the improvement of
staff advanced training system were worked out; the mechanism of organization
of small business entities cooperation in agricultural industrial complex
infrastucure was worked out; the prospects of small business development in
agricultural industrial complex and methods and ways of improvenet of
efficiency appraisal were developed .
Practical value:
the proposals and recommendations developed in the
research can be applied in introducing modern management methods in
development of small business in agricultural industrial complex, working out
the measures regarding the effective management strategies and improvement of
small enterprise, improvement of their legal organizational and economic
mechanisms .
Degree of embed and economic effectivity:
the results of the scientific
proposals and practical recommendations of the dissertation are accepted for
introducing into practice by the Ministry of Agriculture and Water resources of
the Republic of Uzbekistan and department of economy of Kashkadarya region, as
well as they can be used in higher educational institutions at teaching special
courses of “Economy of agricultural industrial complex”, “Economy of dekhkan
farm entities”, “ Management”, “Business and enterpreneurship”, “Management of
small business”
Sphere of usage:
Ministry of Agriculture and Water resources of the
Republic of Uzbekistan and higher educational institutions.
