ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ
ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИЛМИЙ – ИШЛАБ
ЧИҚАРИШ МАРКАЗИ
ЎЗБЕКИСТОН ПАХТАЧИЛИК ИЛМИЙ – ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ
(ЎзПИТИ)
Қўлёзма хуқуқида
УДК 633.51.631.675/442.6(575.15)
Хофизов Бахриддин Турдиевич
Асосий ва такрорий (анғизга) экилган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов
ғўза навларининг сув-озиқа меъёрлари ва суғориш тартиби
06.01.02 – Мелиорация ва суғорма деҳқончилик
Қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди илмий
даражасини олиш учун ёзилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2010
Иш Ўзбекистон Пахтачилик илмий-тадқиқот институтида 2005-2007
йиллар мобайнида бажарилган.
Илмий раҳбар:
ХИА Академиги, Фан ва техника
соҳасидаги Беруний Давлат мукофоти
лауреати, қишлоқ хўжалиги фанлари
доктори, профессор
Авлиёқулов Аваз Эронқулович
Расмий оппонентлар:
қ.х.ф.доктори, профессор
Хамидов Мухаммадхан Хамидович
қ.х.ф.номзоди, доцент
Бердиқулов Шавкат Абдуллаевич
Етакчи ташкилот:
Ўрта Осиё ирригация илмий-тадқиқот
институти (САНИИРИ)
Ҳимоя Ўзбекистон Пахтачилик илмий-тадқиқот институти ҳузуридаги
қишлоқ хўжалиги фанлари доктори (номзоди) илмий даражасини олиш учун
диссертациялар
ҳимояси
бўйича
Д.020.44.01
рақамли
Бирлашган
ихтисослашган кенгашнинг «___»______________2010 йил соат ____да
ўтадиган мажлисида бўлади.
Манзил:
111202, Тошкент вилояти, Қибрай тумани, Оқ-қовоқ а/б.,
ЎзПИТИ мажлислар зали. Тел.: (+99895) 142-22-35
Диссертация билан Ўзбекистон Пахтачилик илмий-тадқиқот институти
кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат 2010 йил «_____»_____________ да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган
кенгаш илмий котиби,
қишлоқ хўжалиги фанлари доктори
Б.М.Халиков
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги
. Бугунги кунда дунё мамлакатлари молиявий-
иқтисодий инқирозни бошидан кечираётган бир пайтда, Республикамиз
қишлоқ хўжалигини юқори босқичга кўтаришда мавжуд ресурслардан тўғри
фойдаланиш,
экинларни
парваришлашнинг
илмий
асосланган,
такомиллашган агротехнологияларини жорий этиш, кам маблағ сарфлаб,
юқори ва сифатли ҳосил етиштириш шу куннинг долзарб масалаларидандир.
Бу борада Президентимиз И.А. Каримов «Жаҳон молиявий-иқтисодий
инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва
чоралари» асарида қишлоқ хўжалиги махсулотлари ишлаб чиқаришнинг
кўпайиши иқтисодий инқирозни бартараф этишнинг асосий йўлларидан бири
эканлигини таъкидлаганлар.
Ҳозирги кунда етиштирилаётган пахта толасининг ички ва ташқи бозор
талаблари инобатга олинган ҳолда ғўза навлари ҳосилдорлиги ва унинг
сифатини ошириш, минтақалар, ҳудудлар мисолида навлар парваришини
ишлаб чиқиш, ҳамда амалиётга жорий этиш жуда муҳим бўлиб, бу каби
масалаларни ҳал этишда экилаётган янги районлаштирилган ва истиқболли
ғўза навларини биологик хусусиятларига кўра минтақалар-вилоятлар
мисолида маълум тупроқ-иқлим-мелиоратив шароитидан келиб чиқиб
ўрганилиши зарур. Шунингдек, экилаётган ёки экиш учун тавсия этилган
янги ғўза навларининг сув-ўғит (NPK) меъёрлари ва суғориш тартибларини
ўрганган ҳолда уларни қурғоқчиликка, озиқага талабини аниқлаш, айниқса
сув танқислиги кузатилаётган кейинги йилларда долзарб ҳисобланади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, Сурхон-Шеробод воҳаси тоғ олди
ҳудудларида вилоят тупроқларининг маълум бир қисмини эгаллаган оч тусли
бўз тупроқларида районлашган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навларини
асосий экин сифатида ва такрорий (кузги буғдой анғизига) майдонда экилган
Бухоро-8 ва Денов ғўза навларининг озиқа(NPK) меъёрлари ва суғориш
тартибларини ўрганиш ўта муҳим масалалардан биридир.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Ғўзанинг сув ва озиқага
бўлган талабини ўрганиш бўйича Қ.М.Мирзажонов (2001), Г.И.Юлдашев
(2001), Н.Э.Авлиёқулов (2001, 2003), И.М.Раҳматов (2001), Б.И.Ниязалиев
(2003), М.М.Саримсоқов (2003), Ш.Ч.Ботиров, М.Хасанов (2007) лар
томонидан изланишлар олиб борилган.
Бироқ, Сурхондарё вилояти ер ости сувлари 3 м. ва ундан чуқур
жойлашган, суғориладиган оч тусли бўз тупроқлари шароитида ғўзанинг
районлашган Бухоро-6 ҳамда истиқболли Бухоро-8, Денов навларини асосий
ҳамда такрорий анғизга Бухоро-8, Денов навлари экилганда парваришлаш
агротадбирлари тизими мажмуаси етарлича ўрганилмаган.
Диссертация ишининг илмий тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Диссертация
Республика
Фан
ва
технологияларни
ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитасининг ГНТП-11. П 11.1.29.
шартнома
лойиҳаси
ва
Ўзбекистон
Пахтачилик
илмий-тадқиқот
институтининг мавзу режаси асосида 2005-2007 йиллари олиб борилган.
Диссертация мавзуси ЎзПИТИ Услубий кенгашида (Қарор №4, 2006 йил)
муҳокама қилинган ва тасдиқланган.
Тадқиқотнинг мақсади:
Сурхон-Шеробод воҳаси Қизириқдара
массиви суғориладиган оч тусли бўз тупроқларида асосий экинда ўрта толали
Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари ҳамда такрорий анғизга Бухоро-8,
Денов навлари экилганда суғориш тартиблари ва озиқа (NPK) меъёрларининг
ғўзани ўсиши, ривожланиши, ҳосил ва қуруқ масса тўплаши, пахта толаси
сифат кўрсаткичларига таъсирини ўрганиш ҳамда фермер хўжаликларига
тавсиялар беришдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари:
-тупроқнинг мелиоратив ҳолати, тупроқдаги гумус, NPK нинг ялпи ва
ҳаракатчан шаклларини аниқлаш ҳамда даланинг сув мувозанати ва сарфини
умумлаштирилган ҳолда ўрганиш;
-пахта даласининг суғориш тартиби, суғоришни ғўзанинг ўсиш
фазалари бўйича тақсимланиши, мавсумий суғориш меъёрларини ўрганиш;
-ҳар хил суғориш тартиби ва маъдан ўғит (NPK)лар меъёрларини
ғўзанинг ўсиши, ривожланиши, ҳосил-тўплаши ҳамда қуруқ масса оғирлиги,
тола сифати кўрсатгичлариги таъсирини
ўрганиш;
-ҳар хил суғориш тартиби ва маъдан ўғит (NPK)лар меъёрларининг
ғўза навларини бир дона кўсакдаги пахта вазни ва пахта ҳосилига тасирини
аниқлаш;
-тупроқнинг туз
режимига ғўзани суғориш тартибининг таъсирини
аниқлаш;
-ўрганилаётган ғўза навларини тоғ олди ҳудудлари оч тусли бўз
тупроқлари механик таркиби ўртача тупроқлар шароитида етиштирилганда
иқтисодий самарадорлигини аниқлаш;
-тадқиқотлар олиб бориш давомида ижобий баҳоланган вариантларни
суғориш тартиби, ўғитлаш (NРК) меъёрларини ишлаб чиқаришга жорий
этиш ва тавсиялар беришдан иборатдир.
Тадқиқот объекти ва предмети:
оч тусли бўз тупроқ, ўрта толали
Бухоро-6, Бухоро-8, Денов ғўза навларини асосий ва такрорий майдонда
Бухоро-8, Денов навлари экилганда, сув сарфи, сув истеъмоли, суғориш
тартиби, ўғит меъёрлари.
Тадқиқот услублари.
Дала тажрибаларини ўтказишда биологик
ўлчовлар, тупроқ намуналари “Методика полевых опытов”, (Доспехов,
1985.), “Методика Государственного сортоиспытания сельхозкультур”,
(1964), “Методика полевых опытов с хлопчатником в условиях орошение”
(СоюзНИХИ, 1981) қўлланмалари асосида ўтказилди. Тупроқ намуналари
агрофизик ва агрокимёвий таҳлиллари “Методы агрохимических анализов
почвы растений Средней Азии” (1977), “Дала тажрибаларини ўтказиш
услублари” (2007) услубномалари асосида, иқтисодий самарадорлик
Н.А.Баронов усулида аниқланди (1981).
Тадқиқот гипотезаси
. Суғориш сони, сув сарфи, суғориш схемаси ва
озиқлантириш тартиблари мақбул меъёр ва муддатларда олиб борилганда
асосий майдонда экилган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари ва
такрорий-анғизга экилган Бухоро-8, Денов навларининг ривожланиш
фаъзалари жадаллиги, ўсимлик танасининг ўсиши, кўчат қалинлиги, қуруқ
масса тўплаши мақбуллашиб, ҳосилни пишиб етилиши тезлашади ва
ҳосилдорликни 3-4 ц/га га оширади.
Химояга олиб чиқилган асосий холатлар:
Асосий майдонда экилган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ҳамда
такрорий-анғизга экилган Бухоро-8, Денов ғўза навларини суғориш ва
озиқлантириш тартиблари ўрганилиб ҳимояга:
-тажриба даласининг сув сарфи;
-тупроқнинг агрофизик хоссалари;
-тупроқнинг туз режими;
-ғўзанинг ривожланиш фазаларини ўтиш жадаллиги;
-навларнинг кўчат қалинлиги;
-ўрганилган навларнинг қуруқ масса тўплаши;
-пахта ҳосилининг пишиб етилиши, ҳосилдорлиги ва тола сифати;
-ўрганилган суғориш ва озиқлантириш тартибларининг иқтисодий
самарадорлиги олиб чиқилади.
Илмий янгилиги
: Сурхондарё вилояти оч тусли бўз тупроқлари
шароитида илк бор асосий майдонда районлашган ўрта толали Бухоро-6 ва
истиқболли Бухоро-8, Денов ҳамда такрорий-анғизга экилган Бухоро-8,
Денов ғўза навларининг мақбул суғориш тартиблари ва NPK меъёрлари
аниқланди ҳамда ҳосилдорликни оширишнинг илмий-амалий асослари
яратилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Олинган уч
(2005-2007) йиллик маълумотлар асосида илмий асосланган хулосалар ва
амалий тавсиялар ишлаб чиқилди. Бунга кўра: асосий экин сифатида экилган
Бухоро-6 ва Бухоро-8 ғўза навлари учун мақбул суғориш олди тупроқ
намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60% тартибида бўлиб: Бухоро-6 ва Бухоро-
8 ғўза навларидан тегишлича уч йилда ўртача 40.0-39.6 ц/га пахта ҳосили
олинди ва 1 центнер пахта ҳосили учун 121,2 - 122,5 м
3
сув сарфланди. Денов
ғўза навида эса бу кўрсаткичлар суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га
нисбатан 60-60-60% тартибида бўлганда, 40.4 ц/га ҳосил олиниб, 105,5 м
3
сув
сарфланди.
Уччала нав учун ҳам маъдан ўғитлар меъёри N-250, P-175, K-125 кг/га
қўлланилганда ҳосилдорлик юқори бўлганлиги кузатилди.
Такрорий экин сифатида экилган Бухоро-8 ғўза нави учун мақбул
суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60% бўлиб, маъдан
ўғитлар меъёри N-200, P-140, K-100 кг/га қўлланилганда ҳосилдорлик 26,3
ц/га етди ва 1 центнер пахта ҳосили учун 190,4 м
3
сув сарфланди. Денов нави
учун эса бу кўрсаткич суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 60-
60-60% бўлиб, маъдан ўғитлар меъёри N-150, P-105, K-75 кг/га
қўлланилганда ҳосилдорлик 26,4 ц/га ва 1 центнер пахта ҳосили учун сув
сарфи 166,7 м
3
га тенг бўлди.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Сурхондарё вилояти Бандихон
тумани “Ойбек” фермер хўжаликлари уюшмаси далаларида (2007-2008 йй.)
асосий майдонда истиқболли Денов ғўза навини ЧДНС дан 60-60-60% да, 0-
2-1 схемада 4320 м
3
/га мавсумий суғориш меъёри билан суғорилиб, маъдан
ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га меъёрда қўлланилиб 50,0 гектарга, Бухоро-
6 ва Бухоро-8 ғўза навларини худди шу ўғит меъёри ва тупроқ намлиги
ЧДНС дан 65-65-60% да, 1-2-1 схемада 4890 м
3
/га мавсумий суғориш меъёри
билан суғориб тегишлича 200,0 ва 50,0 гектар майдонда жорий қилинди.
Такрорий экилган ғўзанинг Денов навини ЧДНС дан 60-60-60% да, 1-2-
1 тизимда 4380 м
3
/га мавсумий суғориш меъёри билан суғорилиб, ўғит
меъёрлари N-150; P-105; K-75 кг/га қўлланилиб 50,0 га, Бухоро-8 ғўза навини
ЧДНС га нисбатан тупроқ намлиги 65-65-60% да, 1-3-1 тизимда 5060 м
3
/га
мавсумий суғориш меъёри билан суғориб, ўғит меъёрлари N-200; P-140; K-
100 кг/га қўлланилган 50,0 га, жами 400,0 гектар майдонга жорий қилинди.
Ишнинг синовдан ўтиши
. Ўтказилган дала тажрибалари ҳар йили
ЎзҚХИИЧМ ҳамда ЎзПИТИ нинг махсус апробация комиссияси томонидан
текширилиб ижобий баҳоланган. Илмий изланиш натижалари бўйича ёзилган
ҳисоботлар ЎзПИТИ Услубий кенгашида муҳокамадан ўтган. Шунингдек,
диссертация мавзуси бўйича «Тупроқ унмдорлигини оширишнинг илмий ва
амалий асослари» (Тошкент, 2007), «Ёш олимлар-қишлоқ хўжалиги фани ва
амалиётини юксалтиришда етакчи куч» (Тошкент, 2008) Халқаро ва
Республика миқёсидаги илмий анжуманларда маърузалар қилинган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация мавзуси бўйича
журналларда 5 та, халқаро ва республика миқёсидаги илмий-амалий
конференция маърузалари тўпламларида 3 та, жами 8 та мақола чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация иши 133 бетдан
иборат бўлиб, кириш, адабиётлар шарҳи, тупроқ ва иқлим шароитлари,
услубий шароитлари, тадқиқот натижалари, хулосалар, ишлаб чиқаришга
тавсиялар ва иловалардан иборат. Диссертацияда 51 та жадвал ва боб
матнларига тегишли 58 та илова келтирилган бўлиб, фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
155
та, шундан
4 таси хорижий
муаллифларни ишларидир.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Тадқиқот ўтказиш жойи.
Тадқиқот ишлари 2005-2007 йилларда
Сурхон-Шеробод воҳаси оч тусли бўз тупроқлари ер ости сувлари 3
метрдан чуқурда жойлашган Сурхондарё вилояти Бандихон тумани
«Гаджак-Садри-Имконият» фермер хўжалиги далаларида ўтказилди.
Тажриба ўтказиш услуби.
Олдимизга қўйилган вазифаларни ҳал
этишда ягона тизим бўйича дала тажрибалари ўтказилиб, асосий ва такрорий
экин далаларида суғориш режими: 60-60-60%, 65-65-60%, 70-70-60%, 75-75-
60%; маъдан ўғитлар асосий экинда NPK нинг 200;140;100 кг/га ва
250;175;125 кг/га, такрорий экинда 150;105;75 кг/га ва 200;140;100 кг/га
меъёрларда ўрганилди (1 – 2 - жадваллар).
1-жадвал
Тажриба тизими (асосий экинда)
Суғориш олди тупроқ намлигини аниқлаш учун тупроқнинг ҳисобий
қатлами ғўзани ривожланиш даврлари бўйича: гуллашгача ва пишиш даврида
0-70 см; гуллаш-ҳосил тўплаш даврида 0-100 см ни ташкил қилди.
2-жадвал
Тажриба тизими (такрорий экинда)
Ғўза қатор оралиғи 90 см, вариантлар 8 қатордан иборат бўлиб, шундан
ўртадаги тўрттасида барча ҳисоблаш ишлари олиб борилди, ёнларидаги
иккитаси ҳимоя қаторлардир. Эгат узунлиги 100 метр, эни 7,2 метр, ҳар бир
бўлакча майдони 720 м
2
ни ташкил қилди. Суғориш суви меъёрлари дала
бошига (0-50 см) ва оқавалар чиқиш жойига (0-25 см) ўрнатилган Чиполетти
сув ўлчагичи ёрдамида аниқланди.
Тадқиқотларимизда қуйидаги кузатувлар ва тупроқ таҳлиллари
ўтказилди;
-мавсум бошида ва охирида
тупроқнинг ҳажм оғирлиги;
-экишдан олдин ва мавсум охирида тупроқнинг сув ўтказувчанлиги;
-дала тажрибаларини бошлашдан аввал 0-40 см ва 40-70 см
қатламлардан тупроқ намуналари олиниб, умумий гумус миқдори Тюрин
усулида, азот, фосфор ва калий И.Мальцева ва Л.Гриценко усулларида,
Вариант
тартиби
Ғўза
навлари
Суғориш олди тупроқ
намлиги ЧДНС га
нисбатан, % да
Маъдан ўғитлар
меъёри, кг\га (с.х.)
N
P
K
1
Б
ухоро
-6
Б
ухоро
-8
Де
нов
60-60-60
200
140
100
2
60-60-60
250
175
125
3
65-65-60
200
140
100
4
65-65-60
250
175
125
5
70-70-60
200
140
100
6
70-70-60
250
175
125
7
75-75-60
200
140
100
8
75-75-60
250
175
125
Вариант
тартиби
Ғўза
навлари
Суғориш олди тупроқ
намлиги ЧДНС га нисбатан,
% да
Маъдан ўғитлар
меъёри, кг\га (с.х.)
N
P
K
1
Б
ухоро
-8
Де
нов
60-60-60
150
105
75
2
60-60-60
200
140
100
3
65-65-60
150
105
75
4
65-65-60
200
140
100
5
70-70-60
150
105
75
6
70-70-60
200
140
100
7
75-75-60
150
105
75
8
75-75-60
200
140
100
нитратли азот ионометрик асбобда, ҳаракатчан фосфор Б.П.Мачигин,
алмашинувчи калий П.Протасов усулларида аниқланди.
Ғўзанинг ўсиши, ривожланиши, ҳосил-тўплаши бўйича кузатув ишлари
барча бўлакчалар ва қайтариқларда ҳисоб қаторларининг боши, охири ва
ўртасида (қоғоздан тайёрланган) ёрлиқлар осилган ( жами 50 та: бошидан-17,
ўртасидан-16, охиридан-17) ғўза-ўсимликларда олиб борилди;
-пахта ҳосили вариантлар ва қайтариқлар бўйича аниқланди ва
Б.А.Доспехов (1985) усулида математик ишлов берилди ҳамда иқтисодий
самарадорлиги Баронов усулида аниқланди;
-бир кўсакдаги ўртача пахта вазнини аниқлаш учун ҳар теримдан олдин
ёрлиқлар осилган ўсимликларда очилган барча кўсаклар пахтаси тўлиқ териб
олинди ва вазни аниқланди;
-пахта толасининг технологик хусусиятлари ЎзПИТИ Сурхондарё
филиали пахта толаси лабораториясида таҳлил қилинди.
ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ
Суғориш муддатлари, сони, тизими, давомийлиги ва меъёрлари.
Ўрганилган навларнинг суғориш муддатлари дастурда белгиланган
суғориш олди тупроқ намлиги асосида олиб борилди ва бу суғориш
тартиблари бўйича мавсумий суғориш меъёрининг турлича бўлишига олиб
келди. Ўз навбатида суғориш тартиблари ҳамда меъёрларининг турлича
бўлиши ғўзанинг биологик хусусиятларига ва тезпишарлигига турлича
таъсир кўрсатди.
Асосий экинда изланиш йиллари Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза
навларини суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 60-60-60% тартибида
таъминлаб туриш учун 0-2-1 схемада 3 мартда суғорилди. Ҳар бир суғоришда
1280-1520
м
3
/га, мавсум давомида 4220-4320
м
3
/га меъёрида сув берилди.
Суғориш давомийлиги 17
30
- 35
00
соатни, суғоришлар оралиғи 29-32 кунни
ташкил этди. Худди шу навларни суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан
65-65-60% да сақлаб туриш учун 1-2-1 схемада 4 мартда суғорилди. Ҳар бир
суғоришда 980-1400
м
3
/га, мавсум давомида 4820-4890
м
3
/га меъёрида сув
берилди. Суғориш давомийлиги 15
30
- 34
00
соатни, суғоришлар оралиғи 19-28
кунни ташкил этди. Суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 70-70-60%
тартибида 1-3-1 схемада 5 мартда суғорилди. Ҳар бир суғоришда 870-1300
м
3
/га, мавсум давомида 5700-5800
м
3
/га меъёрида сув берилди. Суғориш
давомийлиги 14
30
- 34
00
соатни, суғоришлар оралиғи 16-28 кунни ташкил
этди. Суғориш олди тупроқ намлиги 75-75-60% бўлган вариантларда 2-3-1
схемада 6 мартда суғорилди. Ҳар бир суғоришда 760-1200
м
3
/га, мавсум
давомида 6250-6365
м
3
/га меъёрида сув берилди. Суғориш давомийлиги 14
30
-
31
00
соатни, суғоришлар оралиғи 29-32 кунни ташкил этди.
Такрорий-анғизга экилган ғўзани суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС
дан 60-60-60% бўлганда Бухоро-8 ва Денов ғўза навларини 1-2-1 схемада 4
мартда суғорилди. Ҳар бир суғоришда 960-1280
м
3
/га, мавсум давомида 4340-
4480
м
3
/га меъёрида сув сарфланди. Тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-60%
бўлганда 1-3-1 схемада 5 мартда суғорилди. Ҳар бир суғоришда 810-1140
м
3
/га, мавсум давомида 4910-5060
м
3
/га меъёрида сув берилди. Суғориш олди
тупроқ намлиги ЧДНС дан 70-70-60% бўлганда 1-2-1 схемада 4 мартда
суғорилди. Ҳар бир суғоришда 800-1150
м
3
/га, мавсум давомида 5880-6030
м
3
/га меъёрда сув берилди. Суғориш давомийлиги 13
30
- 28
00
соатни,
суғоришлар оралиғи 13-22 кунни ташкил этди. ЧДНС дан 75-75-60%
бўлганда 2-4-2 схемада 8 мартда суғорилди. Ҳар бир суғоришда 710-990
м
3
/га, мавсум давомида 6460-6770
м
3
/га меъёрида сув берилди. Суғориш
давомийлиги 13
30
- 26
00
соатни, суғоришлар оралиғи 11-19 кунни ташкил
этди.
Ушбу ўрганилган ғўза навлари тадқиқот йилларида суғориш олди тупроқ
намлиги бўйича суғориш тизимлари бир хиллиги кузатилди. Бу иқлим
шароитининг йиллар бўйича фарқи кам бўлганлиги билан изоҳланди.
Тажриба даласи тупроғининг агрокимёвий хоссалари.
Асосий
экинда тажриба даласи тупроқларининг агрокимёвий таҳлил натижаларига
кўра 0-40 см қатламида 0.683 % ҳайдов ости қатламида 0.491% гумус бўлиб,
ялпи азот 0.064-0.048%, фосфор 0.105-0.078% ни, нитратли азот 15.78-4.32
мг/кг, ҳаракатчан фосфор 26.5-21.9 мг/кг ва алмашинувчи калий миқдори
207.0-187.0 мг/кг ни ташкил этди.
Такрорий майдонда эса бу кўрсаткичлар мутаносиб равишда 0.819-0.643%,
0.081-0.064%, 0.115-0.085 ва 19.88-8.17; 25.1-22.7; 220.0-173.0 мг/кг га тенг
бўлди.
Таъкидлаб ўтамизки, асосий ва такрорий ғўза экилган майдонларда
тупроқнинг ҳайдов қатламида (0-40 см) гумус ва ҳаракатчан фосфор миқдори
кам даражада, алмашинувчи калий миқдори ўрта даражада таъминланган.
Тупроқнинг сув-физик хоссаларини ўзгариши.
Тупроқ сув-физик
кўрсаткичларидан бири бу ҳажм оғирлигидир. 2005 йилда мавсум бошида 0-
10, 10-20 ва 20-30 см ли қатламда мутаносиб равишда 1.28; 1.30 ва 1.32 г/см
3
ни ташкил қилган бўлса, мавсум охирида суғориш режими 60-60-60% бўлган
вариантларда 1.33; 1.35 ва 1.37 г/см
3
ни ташкил қилдик. Бу мавсум бошига
нисбатан таққосланганда 0.05; 0.05 ва 0.05 г/см
3
ортиқдир. Суғориш режими
75-75-60% га томон ортиши билан ҳажм оғирлиги 0.02; 0.02 ва 0.02 г/см
3
га
ортиб борди. Тупроқни паски қатламларида ҳам ушбу қонуният сақланиб
қолганлиги кузатилди. Такрорий экин сифатида ғўза навлари экилган далада
ҳажм оғирлиги бироз яхшиланганлиги кузатилди (1-2 расмлар).
Маълумки тупроқ ғоваклиги унинг ҳажм ва солиштирма оғирлигига
боғлиқдир. 2005 йил шароитида тупроқни 0-10; 10-20 ва 20-30 см ли
қатламларида (мавсум бошида даладан ўртача) солиштирма оғирлиги 2.56;
2.58 ва 2.58 г/см
3
ни, ғоваклиги эса мутаносиб равишда 50.0; 50.4 ва 51.2 %
ни ташкил қилди. Изланиш йилларида тупроқни 0-70 ва 0-100 см ли
қатламларида унинг ғоваклиги мутаносиб равишда 52.1; 52.3 ва 51.5; 51.7
ҳамда 50.9; 51.1% ни ташкил қилдики, бунда йилдан йилга тупроқ ғоваклиги
1-2% га камайиши кузатилди.
Такрорий экин даласида бу фарқланишлар йиллар бўйича камроқ бўлди
ва ушбу 0-70; 0-100 см да 51.3; 51.4 ва 52.1; 52.3 ҳамда 51.9; 51.9% ни ташкил
қилди. Энг мақбул кўрсаткичлар тупроқ намлиги ЧДНС дан 60-60-60% ва 65-
65-60% бўлган вариантларда олинди.
Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги.
Тадқиқотнинг биринчи йилида асосий
майдонда амал ўсув даври бошида кузатув соатлари (1-6) давомида сув
ўтказувчанлиги мутаносиб равишда 307; 161; 132; 42; 21 ва 14 м
3
/га ни
ташкил қилган ҳолда, 3 соатда сингган сув миқдори 600 м
3
гача, 6 соатда эса
677 м
3
/гача ва 6 соатда ўртача 0.188 мм/мин. ни ташкил қилди. Амал-ўсув
даври охирида бу кўрсаткичлар тупроқ намлиги ЧДНС дан 60-60-60%
бўлганда кузатув соатлари давомида 208; 150; 114; 28; 15; 12 м
3
/гача, 3 соатда
472 м
3
/га, 6 соатда 527 м
3
/га ва 6 соатда ўртача 0.146 мм/мин. ни ташкил
этганлиги кузатилди (3-4 расм).
Амал-ўсув даври охирида йиллар бўйича тупроқ намлиги ЧДНС дан
60-60-60% дан 75-75-60% гача ортиб бориши билан тупроқни сув
ўтказувчанлиги бирмунча пасайиши кузатилди. Демак энг мақбул сув
ўтказувчанлик тупроқни суғориш олди намлиги ЧДНС дан 60-60-60% бўлган
вариантларда яъни энг кам суғориш ўтказилган вариантларда кузатилди.
Такрорий майдонда тупроқни сув ўтказувчанлиги мавсум давомида
асосий майдондагига нисбатан юқорироқ бўлганлиги кузатилиб, мавсум
охирида энг мақбул тупроқ намлиги 60-60-60% да 3 соатда сингган сув
1-расм.
Асосий экинда тажриба даласи
тупроғининг ҳажм оғирлиги, г/см
3
да
2-расм.
Такрорий экинда тажриба даласи
тупроғининг ҳажм оғирлиги, г/см
3
да
3-расм. Асосий экинда тупроқнинг
сув ўтказувчанлиги, м
3
/га
4-расм. Такрорий экинда тупроқнинг
сув ўтказувчанлиги, м
3
/га
Такрорий ангизга экилганда (2005)
641
501
496
485
461
730
569
559
546
511
0
100
200
300
400
500
600
700
800
Амал-ўсув
даври бошида
60-60-60
65-65-60
70-70-60
75-75-60
Мав сум охири
3 соатда
сингган сув
миқдори,
м3/га
6 соатда
сингган сув
миқдори,
м3/га
6 соатда
мм/мин
МБ.0,203
1Р.0,158
2Р.0,152
3Р.0,151
4Р.0,142"
Асосий экинда (2005)
600
472
446
454
426
677
527
518
501
462
0
100
200
300
400
500
600
700
800
Амал-ўсув
дав ри
бошида
60-60-60
65-65-60
70-70-60
75-75-60
М авсум охири
3 соатда
сингган сув
миқдори,
м3/га
6 соатда
сингган сув
миқдори,
м3/га
6 соатда
мм/мин
М.Б.0,188
1Р. 0,146
2Р. 0,144
3Р. 0,139
4Р. 0,128
1,34
1,33
1,35
1,35
1,35
1,35
1,37
1,37
1,37
1,37
1,38
1,39
1,38
1,38
1,39
1,4
0-30см.1,29
0-50см.1,31
0-70см.1,33
0-100см.1,34
1,22
1,24
1,26
1,28
1,3
1,32
1,34
1,36
1,38
1,4
1,42
Мавсум бошида,
г/см куб
60-60-60
65-65-60
70-70-60
75-75-60
0-30
0-50
0-70
0-100
1,35
1,35
1,37
1,37
1,37
1,37
1,39
1,39
1,39
1,39
1,4
1,41
1,4
1,4
1,41
1,42
0-30см. 1,30
0-50см. 1,32
0-70см. 1,34
0-100см. 1,35
1,24
1,26
1,28
1,3
1,32
1,34
1,36
1,38
1,4
1,42
1,44
Мавсум бошида,
г/см куб
60-60-60
65-65-60
70-70-60
75-75-60
0-30
0-50
0-70
0-100
миқдори 501 м
3
/га, 6 соатда 569 м
3
/га ни ташкил қилди. Шунингдек 6 соатда
ўртача 0.158 мм/мин. ни ташкил этганлиги кузатилди. Бу кузги буғдойни
анғиз ва илдиз қолдиқларининг таъсиридир.
Ғўза навларининг ўсиши ва ривожланиши.
2005 йил шароитида
Бухоро-6 ғўза навининг амал даври охирида суғориш олди тупроқ намлиги
ЧДНС дан 60-60-60% бўлиб, ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га меъёрида
қўлланилган 2-вариантда ғўзанинг баландлиги 85.1 см, ҳосил шохлари 12.3
донани, кўсаклар 9.7 донани ва шу жумладан очилганлари 3.6 донани ташкил
қилди. Суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-60% бўлганда (4-
вариант) бу кўрсаткичлар мутаносиб равишда 90.5 см, 13.4 дона, 9.9 ва 3.2
донани ташкил қилди. Бунда, 60-60-60% ли тупроқ намлигига нисбатан
ғўзанинг бўйи 5.4 см юқори бўлиб, ҳосил шохи 1.1 донага, кўсак сони 0.2
донага ортиқчалиги, очилган кўсаклар сони эса 0.4 донага кам эканлиги
кузатилди. Кейинги вариантларда тупроқ намлиги 70-70-60% ва 75-75-60% га
ортиши билан, ғўза навлари бош поясининг баландлиги 94.0 ва 97.1 см ни
ташкил қилиб, юқоридагилардан 8.9 ва 5.3 см ҳамда 8.4 ва 3.1 см га
баландроқ бўлганлиги кузатилди. Аммо очилган кўсаклар сони 3.0 ва 2.9
донани ташкил қилиб, 0.6 ва 0.2 ҳамда 0.7 ва 0.3 тага камроқ бўлганлиги
аниқланди. Бухоро-8 нави экилган барча вариантларда худди шу қонуният
такрорланди.
3-жадвал.
Сув-озиқа меъёрининг ўсимлик ўсиши ва ривожланишига таъсири,
(2005 й)
№
ғўза
навлари
Асосий экин, 2-3 сентябр
Такрорий экин, 14-октябр
ғўза
бўйи,
см
ҳосил
шохи,
дона
ҳосил
элементи,
дона
кўсак,
дона
Ш.Ж.
очилгани,
дона
ғўза
бўйи,
см
ҳосил
шохи,
дона
ҳосил
элементи,
дона
кўсак,
дона
Ш.Ж.
очилгани,
дона
1
Бухоро
-6
84,2
12,6
13,5
9,3
3,9
2
85,1
12,3
14,5
9,7
3,6
3
88,7
12,4
16,5
9,5
3,4
4
90,5
13,4
15,7
9,9
3,2
5
92,0
13,4
16,2
9,4
3,2
6
94,0
14,2
17,3
9,7
3,0
7
95,3
14,6
16,1
9,2
3,0
8
97,1
14,6
16,8
9,6
2,9
1
Бухоро
-8
85,3
12,8
14,7
9,0
3,9
85,1
11,2
12,3
7,2
4,3
2
86,7
13,3
16,5
9,4
3,5
87,5
11,9
13,1
7,4
4,5
3
89,1
13,6
15,3
9,2
3,4
88,5
11,3
14,0
7,5
4,3
4
90,5
14,4
16,4
9,6
3,1
90,1
11,7
14,7
7,7
4,4
5
94,1
13,7
16,8
9,1
3,2
91,4
12,5
14,4
7,1
4,1
6
95,3
14,5
17,2
9,4
3,1
92,0
12,8
14,9
7,3
4,2
7
98,1
14,6
16,8
9,1
3,1
94,1
12,0
14,2
6,9
3,8
8
99,2
15,2
17,1
9,3
3,0
95,9
12,9
14,6
7,1
3,9
1
Д
ен
ов
92,3
13,3
16,2
9,5
4,1
86,2
11,4
13,4
7,6
4,5
2
94,1
13,7
16,4
9,9
3,8
88,3
11,8
13,8
7,8
4,1
3
97,8
13,8
16,5
9,3
3,6
88,6
11,5
14,1
7,8
3,4
4
99,5
14,4
16,7
9,7
3,4
90,4
11,9
14,7
8,0
3,5
5
103,1
14,3
16,0
9,1
3,4
92,2
12,3
14,3
7,3
3,0
6
105,5
15,4
16,3
9,5
3,2
93,9
12,9
14,9
7,5
3,1
7
108,8
14,7
16,9
9,0
3,2
95,2
12,2
14,5
7,2
2,9
8
111,1
15,8
17,7
9,4
3,0
97,0
13,0
14,8
7,4
3,0
Энг мақбул суғориш ва озиқлантириш меъёрлари қўлланилган 4-
вариантда Бухоро-6 навига нисбатан кўсаклар сони 0.3 донага, очилган
кўсаклар сони эса 0.1 донага камроқ бўлгани кузатилди.
Денов навини мақбул 2-вариантида бош поя баландлиги 94.1 см ни,
ҳосил шохлари 13.7 донани, кўсаклар 9.9 донани, шу жумладан очилганлари
3.8 донани ташкил қилди. Таъкидлаш жойизки, ўрганилган ғўза навлари
орасида 2-3 сентябр кунлари очилган кўсаклар сони бўйича Денов нави энг
юқори кўрсаткичга эга бўлди. Лекин бу навни 65-65-60%, 70-70-60% ва 75-
75-60% тупроқ намликларида ва оширилган ўғит меъёрлари (N-250; P-175; K-
125 кг/га) қўлланилиб парваришланганда, бош поясининг баландлиги
мутаносиб равишда 99.5; 105.5 ва 111.1 см, ҳосил шохлари 14.4; 15.4; 15.8
донага ошиб борганлиги, кўсаклар сони эса 9.7; 9.5 ва 9.4 донага,
очилганлари эса 3.4; 3.2 ва 3.0 донага камайиб борганлиги кузатилди.
Демак, асосий экин сифатида экилган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза
навларида мақбул суғориш меъёрлари ЧДНС га нисбатан 65-65-60%; 65-65-
60% ва 60-60-60% тартибида бўлиб, барча навлар учун ўғит меъёрлари N-
250; P-175; K-125 кг/га қўлланилганда яхши натижага эришилганлиги
кузатилди. Бу холат тажриба даласи тупроқлари озиқа элементлари билан
кам миқдорда таъминланганлиги билан ифодаланади.
Такрорий экин сифатида ўрганилган Бухоро-8 ғўза навини маъдан
ўғитлар N-200; P-140; 100 кг/га, Денов навини эса N-150; P-105; 75 кг/га
меъёрларида қўлланилиб, тупроқ намлиги Бухоро-8 нави учун ЧДНС дан 65-
65-60%, Денов нави учун 60-60-60% тартибида парваришланганда юқори
натижаларга эришилиб, Бухоро-8 ва Денов навларида (14-октябрда) мақбул
вариантларда тегишлича кўсаклар сони 7.7; 7.8 донани ташкил қилган ҳолда
очилганлари 4.4 ва 4.1 донага тенг бўлди.
Бир дона кўсакдаги пахта вазнининг ўзгариши.
Асосий майдонда
Бухоро-6 нави суғориш тартиби ЧДНС дан 60-60-60% бўлиб, ўғитлар N-200;
P-140; K-100 кг/га қўлланилганда изланиш йилларига мутаносиб равишда
бир кўсак пахтасининг вазни 5.1; 5.1 ва 5.0 г ни ташкил қилди. Ўғитлар
меъёрлари N-250; P-175; K-125 кг/га ошириш билан бу кўрсаткичлар йиллар
бўйича ўртача 5.2 г. га тенг бўлди. Ушбу навни тупроқ намлиги ЧДНС дан
65-65-60% ва ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га қўлланилганда энг мақбул
ҳисобланиб, бир кўсак пахтасини вазни ўртача 5.3 г. ни ташкил қилди. Лекин
кейинги вариантларда тупроқ намликлари ЧДНС дан 70-70-60% дан 75-75-
60% гача ортиши билан бир кўсакдаги пахта вазни камайиб борди. Бухоро-8
навининг мақбул 4-вариантида бир кўсакдаги пахта вазни ўртачаси 5.4 г. ни
ташкил қилган ҳолда, Бухоро-6 навидан 0.1 г. га кўпроқ бўлди.
Денов ғўза навида энг юқори кўрсаткичлар 2-вариантда кузатилиб,
суғориш тартиби ЧДНС дан 60-60-60%, ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га
меъёрда қўлланилганда, 5.3 г. ни тенг бўлди. Бу кўрсаткич Бухоро-6 ва
Бухоро-8 навларига нисбатан катта фарқ қилмаганлигини билдиради.
Демак, ғўза навларининг ўсиши, ривожланиши ҳамда кўсаклар сони, бир
кўсакдаги пахта вазни, бир ўсимликдаги умумий пахта вазни каби
кўрсаткичлар бир-бирига мутаносиб бўлиб, булар пахта ҳосили салмоғида ўз
ифодасини топди.
Такрорий экин сифатида экилган Бухоро-8 ва Денов навларини бир
кўрак пахтасини вазни энг мақбул вариантларда 4.2 ва 4.1 г. ни ташкил
қилди. Бу кўрсаткичлар алббатда асосий экиндагилариникидан камроқдир,
қолаверса бу холат пахта хосилида ҳам намоён бўлдики, биз бу ҳақда
кейинги бўлимда баён қиламиз.
Сув ва озиқа меъёрининг пахта ҳосилдорлигига таъсири.
Асосий
экин сифатида экилган Бухоро-6 ғўза нави тупроқ намлиги ЧДНС га
нисбатан 60-60-60% бўлганда, маъдан ўғитлар N-200; P-140; K-100 кг/га
меъёрида қўлланилганда йиллар бўйича пахта ҳосили 35.2; 35.5 ва 34.1 ц/га
ни, ўртача 34.9 ц/га ни ташкил қилди.
Таъкидлаб ўтамизки, ўғит меъёрлари N-200; P-140; K-100 кг/га дан N-
250; P-175; K-125 кг/га гача ошириш билан суғориш тартибларидан қатъий
назар ҳар учала ғўза навларининг пахта ҳосили ортиб борганлиги аниқланди.
Лекин суғориш тартиблари ЧДНС га нисбатан 60-60-60% (Денов) ва 65-65-
60% (Бухоро-6, Бухоро-8) дан 70-70-60% ва 75-75-60% гача ортиши билан
пахта ҳосили камайиб бориши кузатилди.
4-жадвал
Суғориш тартиблари ва ўғитлар меъёрини ғўза навларининг
хосилдорлигига таъсири, ц/га
№
Асосий экинда
Бухоро-6 нави
ўртача
Бухоро-8 нави
ўртача
Денов нави
ўртача
Йиллар
Йиллар
Йиллар
1
2005 2006 2007
2005 2006 2007
2005 2006 2007
35,2
35,5
34,1
34,9
34,9
36,1
33,9
35,0
38,5
38,9
36,2
37,8
2
37,9
38,1
36,6
37,5
37,4
38,3
36,4
37,4
41,3
41,7
38,1
40,4
3
37,2
36,9
36,4
36,8
36,9
38,1
36,6
37,2
36,7
37,1
35,4
36,4
4
40,6
40,6
38,8
40,0
39,2
40,7
38,9
39,6
38,1
38,8
37,2
38,0
5
35,9
35,1
34,4
35,1
35,2
36,3
34,6
35,3
35,1
35,2
34,1
34,8
6
38,1
37,7
35,8
37,2
36,9
37,9
36,1
37,0
37,4
36,0
36,4
36,6
7
33,7
33,1
32,7
33,2
33,1
34,5
32,8
33,4
32,9
33,1
32,3
32,7
8
35,8
34,7
34,4
35,0
34,6
35,0
34,7
34,8
34,3
34,0
33,7
34,0
НСР ц/га 0,32 0,14 0,98
0,68
0,14
1,06
0,26
0,27
0,98
Такрорий экинда
1
23,8
23,3
23,1
23,4
26,5
27,0
25,8
26,4
2
24,0
24,2
23,3
23,9
26,1
25,1
25,4
25,3
3
25,1
24,7
24,3
24,7
23,4
24,4
22,7
23,5
4
26,7
26,1
26,0
26,3
22,8
23,2
22,1
22,7
5
21,2
22,0
20,4
21,2
20,7
22,5
20,0
21,1
6
21,5
22,3
20,8
21,5
19,8
21,3
19,1
20,1
7
20,1
20,9
19,5
20,2
18,8
21,0
18,0
19,3
8
20,2
21,3
19,6
20,4
18,2
19,6
17,5
18,4
НСР ц/га
0,28
0,26
0,93
1,72
0,17
0,93
Тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60% бўлиб, ўғитлар N-250; P-
175; K-125 кг/га меъёрида қўлланилганда Бухоро-6 навидан энг юқори пахта
хосили олинди ва бу 40.0 ц/га тенг бўлди. Бу кўрсаткич шу тупроқ намлигида
ўғитлар N-200; P-140; K-100 кг/га меъёрида қўлланилган (3) вариантдан 3.2
ц/га, тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 60-60-60% бўлганда ўғитларни
юқори меъёрида (2 вариантда) эса 2.5 ц/га га ортиқчадир.
Тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 70-70-60% дан 75-75-60% гача ортиб
бориши билан ўртача уч йиллик пахта хосили 37.2 ва 35.0 ц/га гача камайди.
Бухоро-8 ғўза навида ҳам Бухоро-6 навидаги каби маълумотлар олинди
ва мақбул (4) вариантда тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60%
бўлганда ва ўғит меъёрлари N-250; P-175; K-125 кг/га қўлланилганда, ўртача
пахта хосили 39.6 ц/га ни ташкил қилди. Бу кўрсаткич Бухоро-6 навидан 0.4
ц/га га камроқдир.
Такрорий экилган Бухоро-8 навида нисбатан юқори пахта ҳосили йиллар
бўйича 26.7; 26.1 ва 26.0 ц/га ни, ўртача 26.3 ц/га ни ташкил қилди.
Айтиш керакки, такрорий ғўзанинг ҳосилдорлиги суғориш ва ўғит
меъёрларидан қатъий назар асосий ғўза ҳосилидан 12-14 ц/га кам бўлди. Бу
чигитни июн ойида экилганлиги, амал даври қисқалиги билан ифодаланади.
Денов нави учун суғориш режими 60-60-60%, ўғитлар эса N-150; P-105; K-75
кг/га қўлланилганда мақбуллиги аниқланди. Бу ўрганилган ғўза навлари
орасида Денов навини бироз эртапишар ва қурғоқчиликка чидамлилигини
намоён этиб, ўртача 26.4 ц/га ни ташкил қилди.
Пахта толаси технологик кўрсаткичларини ўзгариши.
Нафақат
суғориш тартиби қолаверса ўғитлар меъёри ҳам толанинг технологик
хусусиятларини ўзгаришига таъсири борлиги аниқланди. Бухоро-6 ғўза нави
суғориш тартиблари ЧДНС дан 60-60-60% да, ўғитлар N-200; P-140; K-100
кг/га меъёрида қўлланилганда пахта толасини чиқиши 35.1% ни ташкил
қилган холда ўғитлар меъёри N-250; P-175; K-125 кг/га ортиши билан бу
кўрсаткич 35.3% га ортди. Бу навда юқори кўрсаткичлар суғориш тартиблари
ЧДНС дан 65-65-60% бўлиб, ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га меъёрида
қўлланилганда олиниб, тола чиқиши 36.8% ни ташкил қилди. Таъкидлаб
ўтамизки, тола чиқими ортган сари чигит вазни бироз камайиши кўпгина
илмий изланишларда исботланган, бу (4) вариантда 1000 дона чигит вазни
100.1 г. ни ташкил қилди, узилиш кучи 4.5; метрик рақами 579.0; толани
етилганлиги 2.1, нисбий узилиш кучи 26.7 ва чигит мойдорлиги эса 21.2% га
тенг бўлганлиги аниқланди.
Бухоро-8 навида юқоридаги маълумотлар Бухоро-6 нави каби суғориш
олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-60% да ва ўғитлар N-250; P-175; K-125
кг/га меъёрида (4-вариантда) олинди. Бунда тола чиқиши 36.7% ни, чигитни
мойдорлиги эса 21.8% ни ташкил қилди. Бу Бухоро-6 навига нисбатан тола
чиқиши 0.01% га кам ва чигит мойдорлиги эса 0.06% га ортиқдир.
Денов навида толани сифат кўрсаткичлари нисбатан яхшироқлари 2-
вариантда суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 60-60-60% бўлиб, ўғит
меъёрлари N-250; P-175; K-125 кг/га меъёрида қўлланилганда олинди. Бунда
тола чиқиши 36.9% ни, чигитни мойдорлиги 22.0% ни ташкил қилди. Бу
ўрганилган ғўза навлари орасида нисбатан яхшироқ технологик кўрсаткичлар
ҳисобланади.
Тажриба даласининг сув сарфи.
Асосий экинда ўрганилган Бухоро-6,
Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари (2005) суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС
га нисбатан 60-60-60% бўлганда (2 чи) мақбул вариантларда мавсумий
суғориш меъёри 4250 м
3
/га ни ва бу экиш олди суви билан 5800 м
3
/га ни,
умумий сув сарфи эса 7102 м
3
/га ни ташкил қилган ҳолда, 1 ц пахта ҳосили
учун сарфланган мавсумий сув миқдори навлар бўйича тегишлича 112,1 м
3
/ц,
113,6 м
3
/ц ва 102,9 м
3
/ц ни, мавсумий сув ва экиш олди суви билан 153,0 м
3
/ц,
155,1 м
3
/ц ва 140,4 м
3
/ц ни ва сарфланган умумий сув миқдори эса 187,4 м
3
/ц,
189,9 м
3
/ц ва 172,0 м
3
/ц ни ташкил қилди.
Суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60% бўлганда (2
чи) мақбул вариантларда мавсумий суғориш меъёри 4840 м
3
/га ни ва бу экиш
олди суви билан 6390 м
3
/га ни, умумий сув сарфи эса 7631 м
3
/га ни ташкил
қилган ҳолда, 1 ц пахта ҳосили учун сарфланган мавсумий сув миқдори
навлар бўйича тегишлича 119,2 м
3
/ц, 123,5 м
3
/ц ва 127,0 м
3
/ц ни, мавсумий
сув ва экиш олди суви билан 157,4 м
3
/ц, 163,0 м
3
/ц ва 167,7 м
3
/ц ни ва
сарфланган умумий сув миқдори эса 188,0 м
3
/ц, 194,7 м
3
/ц ва 200,3 м
3
/ц ни
ташкил қилди.
2005 йил об-ҳаво шароитида такрорий анғизга экилиб ўрганилган
Бухоро-8, Денов ғўза навлари суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 60-
60-60% да мавсумий суғориш меъёри 4480 м
3
/га ни ва бу экиш олди суви
билан 6180 м
3
/га ни, умумий сув сарфи эса 7281 м
3
/га ни ташкил қилган
ҳолда, 1 ц пахта ҳосили учун сарфланган мавсумий сув миқдори тегишлича
186,7 м
3
/ц ва 172,0 м
3
/ц ни, мавсумий сув ва экиш олди суви билан 257,5 м
3
/ц
ва 237,0 м
3
/ц ни ва сарфланган умумий сув миқдори эса 303,4 м
3
/ц ва 279,0
м
3
/ц ни ташкил қилди. Ушбу суғориш тартибида 1 ц пахта ҳосили учун сув
сарфининг энг ками Денов навида бўлиб, бу ўғит меъёрлари N-150; P-105; K-
75 қўлланилган (1) вариантда мавсумий сув миқдорига нисбатан 169 м
3
/ц ни,
мавсумий сув ва экиш олди суви билан 233,0 м
3
/ц ни ва сарфланган умумий
сув миқдори эса 275 м
3
/ц ни ташкил қилди.
Суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-60% да мавсумий
суғориш меъёри 5050 м
3
/га ни ва бу экиш олди суви билан 6750 м
3
/га ни,
умумий сув сарфи эса 7785 м
3
/га ни ташкил қилган ҳолда, мақбул
вариантларда 1 ц пахта ҳосили учун сарфланган мавсумий сув миқдори
навларда 189,0 м
3
/ц ва 221,0 м
3
/ц ни, мавсумий сув ва экиш олди суви билан
253,0 м
3
/ц ва 296,0 м
3
/ц ни ва сарфланган умумий сув миқдори эса 292,0 м
3
/ц
ва 341 м
3
/ц ни ташкил қилди.
Кўриниб турибдики, Бухоро-8 нави ушбу суғориш тартибида, оширилган
ўғитлар меъёри қўлланилган (2) ваирантда 1 ц пахта ҳосили учун энг кам сув
сарфлаган. Суғориш режимининг ортиши билан, барча вариантларда сув
сарфи ҳам мутаносиб равишда ортиб борганлиги аниқланди.
Ғўза навларининг ишлаб чиқариш шароитидаги синови.
Изланиш
йиллари (2005-2007) ўтказилган дала тажрибалари асосида юқори пахта
хосили олинган вариантлар ишлаб чиқаришга (2007-2008 й.) жорий қилинди.
Сурхондарё вилояти Бандихон тумани “Ишонч қўрғони” фермер хўжалиги
далаларида асосий майдонда Денов навини 0-2-1 схемада (5.0 га) ЧДНС дан
60-60-60% да ва ўғитларни N-250; P-175; K-125 кг/га меъёрларда қўллаб,
парваришланганда ўртача 37.5 ц/га пахта хосили олинди.
20.0 гектар майдонга экилган Бухоро-6 ғўза нави ҳамда 5.0 га майдонга
экилган Бухоро-8 навларини 1-2-1 схемада тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-
60% бўлиб, ўғитлар N-250;P-175;K-125 кг/га қўлланилганда 39.3 ва 38.5 ц/га
хосил олинди. Хўжаликда қўлланилган технологияларга (назоратга) нисбатан
3.5-4.1 ва 3.7-4.2 ц/га қўшимча ҳосил олинди.
Сурхондарё вилояти Бандихон тумани “Ойбек” фермерлар уюшмаси
далаларида такрорий-анғизга экилган Денов нави 5.0 га майдонда ЧДНС дан
60-60-60% намликда 1-2-1 схемада, гектарига 4380 м
3
сув сарфлаб, ўғитлар
N-150;P-105;K-75 кг/га меъёрда қўлланилганда хосилдорлик 24.5 ц/га
(қўшимча 2.3 ц/га) ни ташкил қилди. Бухоро-8 нави 5.2 га майдонга экилиб,
1-3-1 схемада ЧДНС дан 65-65-60% да 5060 м
3
/га сув сарфлаб, ўғитлар N-
200;P-140;K-100 кг/га меъёрда қўлланилганда хосилдорлик 25.6 ц/га
(қўшимча 2.9 ц/га) ни ташкил қилди.
Сурхондарё вилояти Бандихон тумани “Ойбек” фермерлар уюшмаси
далаларида асосий экинда истиқболли Денов ғўза нави ЧДНС га нисбатан 60-
60-60% да, 0-2-1 схемада, 4320 м
3
/га меъёрда суғорилиб, ўғитлар N-250;P-
175;K-125 кг/га меъёрда қўлланилганда пахта хосили 38.1 ц/га ни, қўшимча
3.0-4.0 ц/га ни ташкил қилди.
Бухоро-6 ва Бухоро-8 ғўза навлари ЧДНС дан 65-65-60% да, 1-2-1
схемада 4890 м
3
/га суғорилиб, ўғитлар N-200; P-140; K-100 кг/га меъёрда
қўлланилганда 38.8 ва 38.9 ц/га пахта хосили олиниб, қўшимча 3.5-4.1 ва 3.7-
4.2 ц/га ни ташкил қилди. Рентабеллик 3-4% га ошди.
Ғалладан сўнг (анғизга) экилган Денов нави 50.0 га майдонда ЧДНС
дан 60-60-60% да, 1-2-1 схемада, 4380 м
3
/га суғорилиб, ўғитлар N-150; P-105;
K-75 кг/га меъёрда қўлланилганда пахта хосили 25.8 ц/га ни, қўшимча 2.3-3.1
ц/га ни ташкил этди. Бухоро-8 нави 50.0 га майдонга 1-3-1 схемада, 5060
м
3
/га суғорилганда ҳосилдорлик 26.0 ц/га ни, қўшимча 2.1-2.9 ц/га ни ташкил
қилди. Олиб борилган барча ишлаб чиқариш тажрибалари натижасига кўра,
гектаридан олинган шартли соф фойданинг ортиши ва хўжалик шароитига
нисбатан иқтисодий самарадорлиги юқори бўлганлиги кузатилди.
Хулосалар
1.
Тажриба даласи оч тусли бўз тупроқларининг механик таркиби
зичлашган ўрта қумоқ, ер ости сувлари сатҳи амал даврида 3 м. дан чуқурда
бўлиб, мавсум бошида чекланган дала нам сиғими 0-100 см қатламда асосий
экинда 21.6% ва такрорий экинда 21.8% ни ташкил этди. Ҳажм массаси 0-100
см қатламда асосий ва такрорий экинларда тегишлича 1.35 г/см
3
ва 1.34 г/см
3
ни, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги 677 м
3
/га ва 730 м
3
/га ни ташкил қилиб,
суғориш тартиблари ва ўғит меъёрларидан қатъий назар бахордан кузгача
тупроқни сув ўтказувчанлиги ва ғоваклиги камайиб бориши кузатилди.
2.
Мавсумий суғориш меъёрлари ер ости сувини 10-25 см га кўтарган
бўлсада, тупроқ шўрланишига деярли таъсир кўрсатмади. Такрорий далада
асосий майдонга нисбатан қуруқ қолдиқ ўртача 0.850-0.900 г/л га, хлор-иони
0.15-0.18 г/л га кам бўлди.
3.
Асосий экинда Бухоро-6 ва Бухоро-8 навларини тупроқ намлиги 65-65-
60% да, Денов навини 60-60-60% да, ўғит меъёрлари ўрганилган барча
навлар учун N-250; P-175; K-125 кг/га қўлланилганда, такрорий экинда
Бухоро-8 нави учун мақбул тупроқ намлиги 65-65-60% ва Денов нави учун
эса 60-60-60% бўлиб, Бухоро-8 навига ўғитларни N-200; P-140; K-100 кг/га,
Денов навига N-150; P-105; K-75 кг/га меъёрлари мақбуллиги кузатилди.
4. Асосий экинда ўрганилган ғўза навлари орасида энг юқори қуруқ
масса Бухоро-6 навида олиниб, бир туп ўсимликда 126.9 г ни ва бу такрорий
экинда Бухоро-8 навида 99.4 г ни, шу жумладан барглар 19.7 г, поя 20.9 г,
чаноқлар 19.1 г ва пахта 39.7 г га, Денов навида умумий масса 98.0 г ни, шу
жумладан барглар 19.4 г поя 20.5 г чаноқлар 20.1 г ва пахта 37.6 г га тенг
бўлди. Ўрганилган ғўза навлари қуруқ массасини ўзгариши суғориш олди
тупроқ намлигига ва қўлланилган ўғит меъёрларига боғлиқлиги аниқланди.
5.
Тупроқ намлиги 60-60-60% бўлганда Денов ғўза нави илдизи мақбул
чуқурликда жойлашганлиги, Бухоро навларида эса ён томонга қараб
тарвақайлаб ёйилиб кетганлиги кузатилди. Ушбу Бухоро-6 ва Бухоро-8
навларнинг илдиз тизими суғориш режими 65-65-60% да мақбул чуқурликда
бўлиб икки ёнга (0,45=0,45 м.) ёйилган бўлса, суғориш режими 70-70-60% ва
75-75-60% да ўрганилган барча навларни илдиз тизимини чуқурга ўсиши
ўрнига ён томонга 50-60 см гача тарқалганлиги аниқланди.
6.
Асосий экин даласида энг юқори пахта ҳосили Бухоро-6 ва Бухоро-8
навларида суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-60% да, Денов
навидан 60-60-60% да, ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га меъёрда
қўлланилганда олинди ва йиллар бўйича 40.0; 39.6 ва 40.4 ц/га ни, такрорий-
анғизга экилганда эса Бухоро-8 навидан тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-
60% да, Денов навида 60-60-60% да, маъдан ўғитлар Бухоро-8 навида N-200;
P-140; K-100 кг/га, Денов навида N-150; P-105; K-75 кг/га меъёрларида
қўлланилганда ўртача навлар бўйича 26.3; 26.4 ц/га ни ташкил қилди.
7.
Сув-озиқа меъёрлари ва суғориш тартиблари толанинг технологик
кўрсаткичларига ва чигит мойдорлигига маълум даражада таъсир кўрсатиб,
асосий экинда Бухоро-6 ва Бухоро-8 навларида толанинг юқори чиқими 36.8-
36.7% га, чигитни мойдорлиги 21.2 ва 21.8% га тенг бўлиб, бу тупроқ
намлиги 65-65-60% да, Денов навида 60-60-60% да тегишлича 36.9% ва
22.0% га ва барча ўрганилган навларда ўғитлар N-250; P-175; K-125 кг/га
меъёрларида қўлланилиб парваришланганда эришилди.
Такрорий экилган Бухоро-8 навида тупроқ намлиги 65-65-60% да ва N-
200; P-140; K-100 кг/га қўлланилганда ушбу кўрсаткич бўйича энг юқори
натижаларга эришилиб, тола чиқиши 36.1% га, чигитни мойдорлиги 20.8%
га, Денов навида тупроқ намлиги 60-60-60% да ва ўғитлар N-150; P-105; K-75
кг/га меъёрларда қўлланилганда 36.1% ва 21.2% га тенг бўлди.
8.
Асосий экинда 1 ц. пахта ҳосили учун йиллар бўйича энг кам умумий
сув сарфи суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС дан 60-60-60% бўлганда
Денов навида 105,5 м
3
/ц, Бухоро-6 ва Бухоро-8 навларида 65-65-60% да
тегишлича 121,2 м
3
/ц ва 122,5 м
3
/ц ни, такрорий экилган Бухоро-8 навида
тупроқ намлиги ЧДНС дан 65-65-60% да 190,4 м
3
/ц ва Денов навида бу
кўрсаткич тупроқ намлиги 60-60-60% да бўлганда 166,7 м
3
/ц ни ташкил этди.
9.
Асосий экинда энг юқори шартли соф фойда тупроқ намлиги 65-65-
60% да Бухоро-6 ва Бухоро-8 навларида 287382 ва 253967 сўм/га ни, Денов
навида 60-60-60% да 307986 сўм/га ни ва маъданли ўғитлар N-250;P-175;K-
125 кг/га меъёрда қўлланилганда олинди.
Такрорий экилган Бухоро-8 нави тупроқ намлиги 65-65-60% да, маъдан
ўғитлар N-200;P-140;K-100 кг/га қўлланилганда 81694 сўм/га, Денов нави
тупроқ намлиги 60-60-60% да ва маъдан ўғитлар N-150;P-105;K-75 кг/га
меъёрида қўлланилганда 116478 сўм/га шартли соф фойда олинди.
Ишлаб чиқаришга тавсиялар
Сурхон-Шеробод воҳаси оч тусли бўз тупроқларида Бухоро-6, Бухоро-
8 ва Денов ғўза навларидан юқори ва сифатли пахта хосили олиш учун:
1. Асосий экин сифатида экилган Бухоро-6 ва Бухоро-8 ғўза навларини
суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 65-65-60% бўлганда, 1-2-1
схемада амал даврида 4 марта 990-1390 м
3
/га суғориш ва 4840 м
3
/га мавсумий
суғориш меъёрида суғориш, Денов навини суғориш олди тупроқ намлиги 60-
60-60% бўлганда, 0-2-1 схемада 3 марта амал даврида 1290-1490 м
3
/га
суғориш ва 4250 м
3
/га мавсумий суғориш меъёрида суғориш тавсия этилади.
2. Такрорий экилган Бухоро-8 навини суғориш олди тупроқ намлиги
ЧДНС га нисбатан 65-65-60% бўлганда, 1-3-1 схемада 5 марта 870-1130 м
3
/га
ва 5050 м
3
/га мавсумий суғориш меъёри билан суғориш, Денов навини
суғориш олди тупроқ намлиги 60-60-60% бўлганда, 1-2-1 схемада 4 марта
980-1280 м
3
/га суғориш меъёрларида ва 4480 м
3
/га мавсумий суғориш меъёри
билан суғориш тавсия этилади.
3. Асосий майдонда экилган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари
учун ўғит меъёрлари N-250; P-175; K-125 кг/га, такрорий экилган Бухоро-8
нави учун N-200; P-140; K-100 кг/га, Денов нави учун N-150; P-105; K-75
кг/га бўлиши тавсия этилади.
Диссертация мавзуси бўйича чоп этилган мақолалар рўйхати
1. Авлиёқулов А.Э., Истомин В.М., Хофизов Б.Т. «Денов» // Ўзбекистон
қишлоқ хўжалиги журнали. –Тошкент, 2006. -№10. – Б.8.
2. Авлиёқулов А.Э., Баталов А.М., Хасанов М.М., Хофизов Б.Т. Ғўзанинг
истиқболли ўрта толали «Бухоро-8» навини асосий, такрорий, ғалладан сўнг-
анғизга экилганда парваришлаш агротадбирлари тизими // Тупроқ
унмдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари / Халқаро илмий-
амалий анжуман маърузалари. -Тошкент, 2007. - 1-қисм. – Б. 223-228.
3. Хофизов Б.Т. Ўрта толали «Бухоро-6» ғўза навининг сув-озиқа (NPK)
меъёрлари ва суғориш тартиби // Тупроқ унмдорлигини оширишнинг илмий
ва амалий асослари / Халқаро илмий-амалий анжуман маърузалари.-Тошкент,
2007. - 1-қисм. – Б. 313-315.
4. Хофизов Б.Т. Ўрта толали «Денов» ғўза навининг сув-озиқа (NPK)
меъёрлари ва суғориш тартиби // Тупроқ унмдорлигини оширишнинг илмий
ва амалий асослари / Халқаро илмий-амалий анжуман маърузалари.-Тошкент,
2007. - 1-қисм. Б. 317-320.
5. Хофизов Б.Т. Анғизга экилган Денов ғўза нави ҳосилдорлиги // Ж. Агро
илм. “Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги” журнали илмий иловаси. – Тошкент,
2007. - №3. - Б.3.
6. Хофизов Б.Т. «Бухоро-8» ғўза навининг агротадбирлари тизими // Ж. Агро
илм. “Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги” журнали илмий иловаси. – Тошкент,
2007. - №4. – Б.2.
7. Хофизов Б.Т. Истиқболли «Бухоро-8» нави анғизда парваришланганда
ўсиши, кўсаклар сони ва пахта ҳосилдорлиги // Ж. Агро илм. “Ўзбекистон
қишлоқ хўжалиги” журнали илмий иловаси. – Тошкент, 2008. -№1. – Б.1.
8. Хофизов Б.Т. Истиқболли ўрта толали «Денов» навини парваришлаш
агротадбирлари тизими «Ёш олимлар-қишлоқ хўжалиги фани ва амалиётини
юксалтиришда етакчи куч» / Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув
хўжалиги вазирлиги тизимидаги илмий ва олий таълим муассасалари
магистрлари, аспирантлари, тадқиқотчилари ва докторантларининг илмий-
амалий анжуман маърузалари. – Тошкент, 2008. –I - жилд. – Б.105-108.
Қишлоқ хўжалик фанлари номзоди илмий даражасига талабгор
Хофизов Бахриддин Турдиевичнинг 06.01.02 “Мелиорация ва суғорма
деҳқончилик” ихтисослиги бўйича “Асосий ва такрорий (анғизга)
экилган Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навларининг сув-озиқа
меъёрлари ва суғориш тартиби” мавзусидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
Тупроқнинг суғориш олди намлиги,
мавсумий суғориш меъёрлари, тупроқ шўрланиши, физик хоссалари, сув
сарфи, пахта ҳосили ва сифати, иқтисодий самарадорлик.
Тадқиқот объектлари:
Сурхон-Шеробод воҳаси Қизириқдара массиви
оч тусли бўз тупроқлари, Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари, ўғит ва
суғориш меъёрлари.
Ишнинг мақсади:
Оч тусли бўз тупроқлар шароитида асосий экинда
Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари ҳамда такрорий анғизга Бухоро-8,
Денов навлари экилганда суғориш тартиблари ва озиқланиш меъёрларини
ўрганиш ва фермер хўжаликларига тавсиялар беришдан иборат.
Тадқиқот услуби:
Илмий изланишлар ЎзПИТИ нинг “Дала
тажрибаларини ўтказиш услублари” (2007 й), «Методы агрофизических и
агрохимических исследований почвы» (Т.1973 г.), «Методика полевого
опыта с хлопчатникам» (1981 г.) асосида ўтказилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
Сурхондарё вилояти оч
тусли бўз тупроқларида илк бор асосий экинда Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов
ҳамда такрорий экилган Бухоро-8, Денов ғўза навларининг мақбул суғориш
тартиблари ва NPK меъёрлари аниқланди ҳамда ҳосилдорликни оширишнинг
илмий-амалий асослари яратилди.
Амалий аҳамияти:
Сурхондарё вилояти оч тусли бўз тупроқларида
Бухоро-6, Бухоро-8 ғўза навларида суғориш олди тупроқ намлиги ЧДНС га
нисбатан 65-65-60% да, Денов навида 60-60-60% бўлганда ва ўғит меъёрлари
N-250,P-175,K-125 кг/га қўлланилганда юқори ҳосил олинганлиги кузатилди.
Такрорий экилган Бухоро-8 ғўза навида суғориш олди тупроқ намлиги
65-65-60% да, маъдан ўғитлар N-200,P-140,K-100 кг/га қўлланилганда, Денов
навида эса 60-60-60% тупроқ намлигида, маъдан ўғитлар N-150,P-105,K-75
кг/га қўлланилганда энг яхши натижаларга эришилди.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
Сурхон-
Шеробод воҳаси Қизириқдара массиви оч тусли бўз тупроқларида асосий
экинда Бухоро-6, Бухоро-8 ва Денов ғўза навлари ҳамда такрорий анғизга
Бухоро-8, Денов навлари экилганда мақбул суғориш ва озиқлантириш
тартиблари ўрганилиб, иқтисодий самарадорлиги юқори бўлган вариантлар
тавсияга берилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
Сурхондарё вилояти оч тусли бўз
тупроқларида пахтачиликка ихтисослашган фермер хўжаликларида қўллашга
мўлжалланган.
Р Е З Ю М Е
Диссертации Хофизова Бахриддина Турдиевича на тему «Водно-
питательные нормы и режим орошения сортов хлопчатника Бухара-6,
Бухара-8 и Денов при возделывании на основные и повторные культуры» на
соискание ученной степени кандидата сельскохозяйственных наук по
специальности 06.01.02 «Мелиорация и орошаемое земледелие».
Ключевые слова:
Предполивная влажность почвы, поливная и
оросительная норма, засоление почвы, физические свойства, расход воды,
урожай хлопка сырца и качества волокна, экономическая эффективность.
Объекты исследования:
Слабозасоленая светло сероземная почва
массива Кизирикдара Сурхан- Шерабадской долины, водно-питательные
нормых сорта хлопчатника Бухара-6, Бухара-8 и Денов.
Цель работы
: Изучение режима орошения и нормы питания для
сортов хлопчатника Бухара-6, Бухара-8 и Денов при возделивани в качестве
основного и сортов Бухара-8 и Денов повторного посева в условиях светло
сероземных почв массива Кизирикдара Сурхан Шерабадской долины.
Методы исследования:
Научные исследования проводились по
методике
УзНИИХ
«Методы
агрофизических
и
агрохимических
исследований почвы»
(Т.1973 г.),
«Методика полевого опыта с хлопчатникам»
(1981 г.)
, “Дала тажрибаларини ўтказиш услублари”
(2007 й.)
.
Полученные результаты и их новизна:
Впервые установлены
оптимальный режим орошения и питания для районированного сорта
хлопчатника Бухара-6 и переспективных сортов Бухара-8 и Денов при
возделивании в качестве основной культуры и для сортов Бухара-8 и Денов
на повторных посевах в условиях светло сероземных почв Сурхандарынского
вилоята а также разработаны научные основы повышения урожайности
хлопчатника.
Практическая значимость:
Для светлых сероземных почв
Сурхандарьинского вилоята оптимальным режимом орошения для сортов
хлопчатника Бухара-6 и Бухара-8, на основных посевах является 65-65-60%
от НВ и норм минеральных удобрений N-250,P-175,K-125кг/га.
На повторных посевах для сорт хлопчатника Бухара-8 65-65-60%, от
НВ при норме удобрении N-200, P-140 и K-100 кг/га и для сорта Денов 60-60-
60% с применением N-150,P-105,K-75 кг/га.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
Дана
рекомендации производству по оптимальным режимам орошения и питания
сортов хлопчатника Бухара-6, Бухара-8 и Денов при возделывания как
основная культура и для сортов Бухара-8 и Денов на повторных посевах.
Полученные данные использованы при составлении системы земледелия
Сурхандаринского вилоята (2008г).
Область применения:
Специализированные фермерские хозяйства по
воздельваннию
хлопчатника
на
светло
сероземных
почвах
Сурхандарынского вилоята.
RЕSUME
Thesis of Khafizov Bakhriddin Turdievich on the scientific degree competition
of candidate in agriculture.
Speciality: 06.01.02-“Melioration and irrigation agriculture”
Subject: “Water-nutrient rates and irrigation regimes for the Bukhara-6,
Bukhara-8 and Denov cotton varieties in the basic and double cropping
Key words:
Antecedent moisture, seasonal irrigation rate, soil salinity, physical
features, water expenditure, cotton yield and quality, economic efficiency.
Subject of research:
Light sierozem soils of the Kizrikdara massif in Surkhan-
Sherabad oasis, Bukhara-6, Bukhara-8 and Denov cotton varieties, fertilizer rates.
Purpose of work:
To study nutritive rates and irrigation regimes of the Bukhara-
6, Bukhara-8 and Denov middle-fibrous varieties grown as the basic and Bukhara-
8 and Denov cotton varieties as a double crops in irrigated light sierozems of the
Kizrikdara massif in Surkhan- Sherabad oasis, to give recommendations/
Method of research
Scientific researches were conducted on irrigation-nutritive
regimes for the Bukhara-6, Bukhara -8 and Denov varieties by “Field experiment
methods” (2007) of Uzbek Scientific Research Institute for Cotton Growing
(UzSRICG).
The results achieved and their novelty:
New regionalized middle-fibrous variety
of Bukhara-6 and the perspective middle-fibrous varieties of Bukhara-8 and Denov
were grown first as basic and double crops on different irrigation regimes in the
light sierozems of Surkhandarya region and their optimal irrigation regimes,
timings and the NPK rates were determined, also created the basis of scientific-
practical values of yield increase.
Practical value:
The optimal antecedent moisture was 65-65-60% of less field
holding moisture capacity (LFHMC) where, Bukhara-6 and Bukhara-8 varieties
grown as basic; and its regular yield formed 40.0-39.6 centner (100kg) / ha by
three years; also water expenditure rate formed 121.2-122.5 m
3 .
In the Denov
variety, those indications were 40.4 centner /ha and 105.5 m
3
when LFHMC was
60-60-60%.
There were determined that highest results were achieved when optimal
NPK rates formed 250, 175 and 125 kg per hectare (kg/ha) for those cotton
varieties, and determined that optimal antecedent moisture in Bukhara-8 variety
was 65-65-60% LFHMC and NPK rates were 200, 140 and 100 kg/ha in double
cropping, as well as, in Denov variety, those determinations were accordingly N-
150, P-105 and K-75 kg/ha with the 60-60-60% of LFHMC.
Degree of embed and economic efficiency:
Recommendations were given by
optimal irrigation and nutritive regimes for Bukhara-6, Bukhara-8 and Denov
varieties, and entered in Surkhandarya farming system.
Field of application:
farming economies specialized in cotton growing.
