Development of technologies for manufacture of drug substances based on alkaloids and flavonoids at complex processing of Thermopsis alterniflora

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида доривор ўсимликлардан биологик фаол моддаларни ажратиб олиш ва ишлаб чиқишда янги технологиялардан фойдаланиш ҳамда уларни амалиётга тадбиқ этиш бўйича кўплаб тадқиқотлар амалга оширилмокда. Чунки, ўсимлик хом ашёсидан олинган биологик фаол моддалар синтетик дори воситаларига нисбатан инсон организмига зарарли таъсири камлиги, аллергия чақирмаслиги ва энг муҳими табиийлиги учуй халк табобатида ва тиббиётда турли касалликларни даволашда кенг фойдаланилмокда.
Ҳозирги кунда жаҳонда доривор ўсимликлардан биологик фаол моддаларни индивидуал холда ажратиш, дори воситалари субстанцияларини олиш, олинган субстанцияларни технологик жараёнларини боскичли назоратини амалга ошириш, биологик фаоллигини аниклаш ва технологияларини ишлаб чикиш долзарбдир. Алкалоидлар ва флавоноидлар саклаган маҳаллий ўсимлик манбалари асосида субстанцияларни ажратиб олишни саноат технологиясини ишлаб чикиш хамда стандартлаш долзарб мавзулардан хисобланади.
Узбекистан мустақилликка эришгандан сўнг мамлакат аҳолисини маҳаллий доривор ўсимликлар асосида ишлаб чикилган, сифатли дори-дармон билан таъминлаш мақсадида кенг камровли чора тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижалар амалга оширилди, жумладан, маҳаллий доривор ўсимликлар асосида юқори самарадор, импорт ўрнини босувчи препаратларни олиш ва уларни ишлаб чиқаришга жорий қилишга эришилди. Таъкидлаш керакки, Thermopsis alterniflora ўсимлигининг етарлича заҳирага эга бўлишига карамай, чекишга карши ва гиполипидемик ҳамда антиатеросклеротик таъсирга дори воситаларини ҳориждан олиб келиниши бугунги кун талабига етарлича жавоб бермайди. Узбекистан Республикасини ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг 4 йўналишида «фармацевтика саноатини янада ривожлантириш, аҳоли ва тиббиёт муассасаларининг арзон, сифатли дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминлашни яхшилаш» юзасидан муҳим вазифалар белгилаб берилган. Бу борада Thermopsis alterniflora ўсимлигидан олинган тамаки чекишга карши «Никотинабс» препаратини аналоги «Табекс» ўрнига ҳамда гиполипидемик ва антиатеросклеротик таъсирга эга «Флатерон» препаратини аналоги «Симгал» дори воситаларининг хориждан келтирилишини инобатга олиб, ушбу препратларни олиш ва ишлаб чикишдаги чикиндиларидан самарали фойдаланиш, фармацевтика бозорини янги дори турлари билан тўлдиришда муҳим ахамият касб этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «GMP талабларига жавоб берадиган ўсимлик хом ашёларидан оргинал дори воситалари субстанциялари ва ниҳоятда зарур бўлган генерик дори воситалари субстанцияларини яратиш, ишлаб чикиш ва ишлаб чикиш учун акад. С.Ю.Юнусов номидаги Усимлик моддалари кимёси института Тажриба ишлаб чикариш корхонасини модернизация ва реконструкция килиш» тўғрисидаги ҳамда 2016 йил 16 сентябрдаги ПҚ-2595 сон «2016-2020 йилларда республикада фармацевтика саноатини янада ривожлантиришни чора тадбирлари дастури тўғрисида» ги Қарорлари ва 2017 йил 7 февралда ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» тўғрисидаги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқот мақсади Thermopsis alterniflora ўсимлигини ер устки қисмидан цитизин, N-метилцитизин, термопсин алкалоидлари ва флатерон, формононетин флавоноидларини кетма-кетликда ажратиб олишнинг рационал технологиясни яратиш ҳамда Thermopsis alterniflora ўсимлигини стандартлаш ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини қайта ишлашдан иборат.
Диссертация тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
Thermopsis alterniflora ўсимлигининг ер устки қисми стандартланган хамда фармацевтика саноатида доривор ўсимлик хом ашёси сифатида фойдаланиш мумкинлиги асосланган;
Thermopsis alterniflora алкалоидларини муҳити pH ни ўзгариши ҳисобига ажратиб олиш усули ишлаб чиқилган, бунда pH 5 гача термопсин, pH 5-7 да N-метилцитизин, pH 10-12 да эса цитизин алкалоидлари ажралиб чиқиши аниқланган ва алкалоидлар йигиндисидан цитизин олиш технологияси такомиллаштирилган;
цитизин ва флатерон субстанцияларини олишда босқичли назоратни амалга ошириш имконини берадиган юқори самарадор суюқлик хроматография хамда спектрофотометрия услублари ишлаб чиқилган;
Thermopsis alterniflora флавоноидлари йиғиндисидан формононетин стандарти ажратиб олиш технологияси ишлаб чиқилган ва флатерон препаратини ушбу стандарт асосида стандартланган;
Thermopsis alterniflora ер устки қисмидан ягона технологик тизимда термопсин, N-метилцитизин, цитизин ва флатерон субстанцияларини олишни рационал технологияси ишлаб чикилган хамда жараён чиқиндиси шротдан пектин моддалари ва ферментли гидролиз махсулоти (биоёқилғи) олинган.
Хулосалар
1. Thermopsis alterniflora алкалоидларини pH муҳитни ўзгариши ҳисобига ажратиб олиш усули ишлаб чиқилди, бунда pH 5 гача термопсин, pH 5-7 да N-метилцитизин, pH 10-12 да эса цитизин ажралиб чиқиши аниқланди хамда алкалоидлар йиғиндисидан цитизин алкалоидини ажратиб олиш жараёни такомиллаштирилди ва технология ишлаб чиқаришга тадбиқ килинди.
2. Thermopsis alterniflora ўсимлигидан алкалоидларни ва флавоноидларни ажратиб олиш учун таъсир қилувчи мўътадил кўрсаткичлар аниқланди, ушбу натижаларидан хом ашёни экстракция жараёнида фойдаланилди.
3. Цитизин ва флатерон субстанцияларини олиш технологияларининг назоратини амалга ошириш имконини берадиган юкори самарали суюклик хроматографияси ва спектрофотометрик стандартлаш усуллари ишлаб чиқилди ва ушбу препаратлар субстанцияларини ишлаб чиқаришни боскичли назоратида тавсия қилинди.
4. Thermopsis alterniflora ўсимлигининг флавоноидларини йиғиндисидан формононетин стандарти ажратиб олиш технологияси ишлаб чиқилди ва янги гиполипидемик ва антиатеросклеротик фаоликка эга флатерон препаратини стандартизациясида фойдаланишга тавсия килинди.
5. Илк бор Thermopsis alterniflora ўсимлигининг ер устки қисмини комплекс қайта ишлаб, ягона технологик тизимда термопсин, N-метилцитизин, цитизин ва флатерон субстанцияларини олишни рационал технологияси ишлаб чиқилди хамда жараён чикиндиси шротдан пектин моддалари ва биоёкилги олиш усуллари тавсия килинди.
6. Ишлаб чиқилган технологияга мувофик тегишли меъёрий техник хужжатлар асосида цитизин ва флатерон субстанцияларини серияли ишлаб чиқаришга тадбик этилди.
7. Thermopsis alterniflora ўсимлигидан олинган цитизин субстанцияси асосида тамаки чекишга карши «Никотинабс» дори воситасини тиббиёт амалиётига жорий килинди.
8. Ўсимлик моддалари кимёси институтнинг Тажриба ишлаб чиқариш корхонасида цитизин ва флатерон субстанцияларини ишлаб чикариш учун технологик тизими ташкиллаштирилди ва ушбу тизимда 16 кг цитизин ва 1 кг флатерон ишлаб чикарилиб истемолчиларга етказиб берилди.