ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
119
O’SPIRINLIK DAVRIDA IJTIMOIY MUHITNING RUHIYATGA IJOBIY
VA SALBIY TA’SIRLARI
Toshpo’latova O’g’iloy Baxtiyor qizi
Termiz davlat universiteti talabasi
Choriyeva Sarvinoz
Ilmiy rahbari:
https://doi.org/10.5281/zenodo.16791581
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o‘spirinlik davridagi shaxsiy rivojlanish
jarayoniga ijtimoiy muhitning (oila, maktab, tengdoshlar, ommaviy axborot
vositalari va internet) ta’siri tahlil qilinadi. Ruhiy holatdagi o‘zgarishlar,
shaxsiylik shakllanishi va emotsional barqarorlik bilan ijtimoiy omillar
o‘rtasidagi bog‘liqlik yoritiladi. Shuningdek, salbiy ijtimoiy muhitning oqibatlari
va uni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar keltiriladi.
Kalit so‘zlar:
O‘spirinlik, ijtimoiy muhit, ruhiy rivojlanish, tengdoshlar,
oila, maktab, ommaviy axborot vositalari, psixologik muvozanat, shaxsiylik.
O‘spirinlik — inson hayotidagi o‘ta muhim va o‘ziga xos bosqich bo‘lib, bu
davrda jismoniy o‘sish, psixologik o‘zgarish va ijtimoiy o‘rin egallash istagi
kuchayadi. Ayniqsa, ruhiy rivojlanish bu bosqichda keskin o‘zgarishlarga duchor
bo‘ladi. O‘spirin o‘zini anglash, o‘z fikriga ega bo‘lish, mustaqil harakat qilish va
jamiyatda o‘z o‘rnini topishga intiladi. Bu jarayonda u atrofidagi ijtimoiy
muhitdan (oila, maktab, do‘stlar, OAV) kuchli ta’sir oladi.
Ijtimoiy muhit o‘spirinning ruhiy holatiga ikki yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi:
ijobiy (motivatsiya, qo‘llab-quvvatlash, o‘ziga ishonchni oshirish) va salbiy
(tushkunlik, yolg‘izlik, tajovuzkorlik, depressiya). Shu bois, o‘spirinning ruhiy
salomatligi va shaxsiy taraqqiyoti uchun ijtimoiy omillarni chuqur o‘rganish
zarurdir.
1. Oila — birinchi ijtimoiy muhit:
Oila o‘spirin shaxsiyati shakllanishida asosiy omildir. Ota-onaning e’tibori, mehr-
muhabbati, psixologik qo‘llab-quvvatlashi ruhiy barqarorlikning negizidir.
Aksincha, oiladagi nizolar, e’tiborsizlik, haddan ziyod tanqid yoki zo‘ravonlik
o‘spirinda o‘ziga ishonchsizlik, tajovuzkorlik, ichki norozilik va stress holatlarini
keltirib chiqaradi.
Misol: Ota-onasi bilan ochiq muloqoti yo‘q o‘spirinlar ko‘pincha tengdoshlariga
yoki virtual do‘stlarga ortiqcha bog‘lanib qoladi, bu esa noto‘g‘ri qarorlar qabul
qilish xavfini oshiradi.
2. Maktab va pedagogik muhit: Maktab o‘spirinning ijtimoiylashuvi va ruhiy
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchilarning yondashuvi, baholash tizimi,
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
120
sinfdoshlar orasidagi munosabatlar — bularning barchasi o‘spirinning o‘z-o‘zini
idrok etishiga bevosita ta’sir qiladi.
Ijobiy muhit: Raqobat muhitida emas, o‘zaro yordam va sog‘lom aloqalarga
asoslangan maktab muhiti o‘spirinda ishonch va motivatsiyani kuchaytiradi.
Salbiy muhit: Sinfdagi tahqir, tengdoshlar tomonidan rad etilish yoki
o‘qituvchining kamsituvchi munosabati — bu kabi omillar o‘spirinda psixologik
iztirob, uyatchanlik yoki ichki norozilik uyg‘otadi.
3. Tengdoshlar guruhi: O‘spirinlik davrida tengdoshlarning fikri ota-onanikidan
ham muhimroq bo‘lib qoladi. Ijtimoiy maqomga ega bo‘lish, o‘xshash bo‘lishga
urinish, tasdiqlanishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Agar o‘spirin ijobiy, faol,
bilimga intiluvchi do‘stlar bilan muomala qilsa — bu uning ruhiy salomatligiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, nosog‘lom guruhlar (chekish, ichkilik,
tajovuzkorlikka moyil do‘stlar) salbiy ruhiy o‘zgarishlarga olib keladi.
4. Ommaviy axborot vositalari va internet muhiti: Zamonaviy texnologiyalar
o‘spirin hayotining ajralmas qismiga aylangan. Ko‘pgina o‘spirinlar emotsional
ehtiyojlarini ijtimoiy tarmoqlar orqali qondirishga intiladi. Ammo bu virtual
muhit ularni ko‘pincha yolg‘izlik, o‘zini past baholash, real hayotdan uzilish kabi
holatlarga olib keladi.
Ta’sirlar:
1.
Virtual muvaffaqiyat bilan haqiqiy hayotdagi muvaffaqiyatsizlik o‘rtasidagi
ziddiyatlar psixologik disbalans keltirib chiqaradi;
2.
“Mukammal hayot” tasvirlari o‘spirinda o‘zidan norozilik va tushkunlik
holatlarini kuchaytiradi;
3.
Hejtlar, tahqirli izohlar (kiberbulling) ruhiy jarohatlarga olib keladi.
O‘spirinlik davri inson hayotidagi eng murakkab va o‘zgaruvchan
bosqichlardan biridir. Ayniqsa, bu bosqichda o‘g‘il bolalar jismoniy o‘sish,
mustaqillikka intilish, o‘z “men”ini izlash, hissiy barqarorlikni saqlash va
jamiyatda o‘z o‘rnini topishga harakat qiladi. Ularning ruhiy rivojiga bevosita
yoki bilvosita ta’sir qiluvchi asosiy omil bu — ijtimoiy muhit hisoblanadi. Oila,
maktab, do‘stlar, internet va jamiyatdagi qarashlar o‘g‘il bolalarning ruhiy
shakllanishi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi, agressivlik darajasi va emotsional
barqarorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
1. Oila — ruhiy barqarorlikning asosiy manbai: O‘g‘il bolalarning ruhiy
rivojlanishida otaning va onaning roli alohida ahamiyatga ega. Ota namuna
bo‘lishi, mehr va e’tibor ko‘rsatishi, mas’uliyatni o‘rgatishi kerak. Aks holda:
otasiz o‘sgan yoki emotsional befarq oila sharoitida o‘g‘il bolalarda
tajovuzkorlik, o‘zini qadrsiz his qilish, ishonchsizlik kabi holatlar paydo bo‘ladi;
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
121
ortiqcha qattiqqo‘llik esa qo‘rquv, passivlik va ikkiyuzlamachilikni
shakllantiradi; mehr, qo‘llab-quvvatlash va ishonch asosida qurilgan oila esa
bolada ruhiy barqarorlik, ishonch va irodani kuchaytiradi.
2. Maktab muhitining ta’siri: ustoz va do‘stlar orasidagi o‘rni: O‘g‘il bolalar
maktabda shunchaki bilim emas, balki ijtimoiy rolni o‘rganadi. Ularning ruhiy
holatiga quyidagi holatlar kuchli ta’sir qiladi:
1. Maktabdagi adolatsizlik, past baholar, ustozning tanqidga asoslangan
yondashuvi o‘spirinni ruhiy jihatdan tushkunlikka olib keladi.
2. Maktabdagi erkak rol modellari – kuchli, adolatli, sabrli va madaniyatli
ustozlar o‘spirinda sog‘lom idealni shakllantiradi.
3. Do‘stlar bilan ijobiy munosabat esa o‘zaro ishonch, ijtimoiy faollik va ruhiy
sog‘lomlikni ta’minlaydi.
3. Tengdoshlar bosimi va ijtimoiy qabul qilinish ehtiyoji: O‘g‘il bolalar o‘z
tengdoshlar orasida "kuchli", "jasur", "shijoatli" ko‘rinishga harakat qilishadi.
Shuning uchun ular ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini yashirishadi, bu esa
emotsional ichki bosimga olib keladi; "erkak yig‘lamas", "hissiyot ko‘rsatma"
kabi ijtimoiy stereotiplar ruhiy sog‘lomlikka salbiy ta’sir qiladi; tengdoshlar
tomonidan rad etilish yoki kamsitilish o‘spirinlarda depressiya, tajovuzkorlik,
o‘zini izolyatsiya qilish kabi muammolarni keltirib chiqaradi.
4. Ommaviy axborot vositalari va internet: ideal erkak obrazining bosimi:
Bugungi kunda o‘g‘il bolalar ijtimoiy tarmoqlar, filmlar va bloglar orqali “ideal
erkak” obrazini ko‘radi. Ular ko‘pincha mushakdor, boy, sovuqqon va hissiz
obrazlarga qarab ruhiy inqirozga uchrashadi bu kabi bosimlar o‘zini o‘zgalar
bilan solishtirish, o‘z qadrini past baholashga olib keladi ijobiy kontentlar
(masalan, bilimli va mulohazali erkak obrazlari) esa ruhiy o‘sishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
5. Gender stereotiplari va ruhiy salomatlik: O‘g‘il bolalardan jamiyat tomonidan
doim kuchli bo‘lish, muammolarni yakkalab hal qilish, yengilmas bo‘lish kutiladi.
Bu esa ularni o‘z hissiyotlarini tahlil qilish va ifodalashdan cheklaydi ruhiy
bosim ostida qolib, tashqi tomondan bardoshli, ammo ichkaridan siniq shaxsiyat
paydo bo‘ladi.
o‘z vaqtida tushunish va psixologik yordam bo‘lsa — sog‘lom va irodali shaxs
rivojlanadi.
O‘g‘il bolalarning o‘spirinlik davridagi ruhiy salomatligi — ijtimoiy muhit,
ayniqsa oila, maktab, do‘stlar va internet makonidagi omillar bilan chambarchas
bog‘liq. Ular o‘zlarini qadrlangan, eshitilgan va qo‘llab-quvvatlangan his qilgan
muhitda sog‘lom, mas’uliyatli va ishonchli shaxs bo‘lib yetishadi. Jamiyat, ota
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
122
onalar, pedagoglar va axborot maydoni o‘g‘il bolalarni sog‘lom erkak shaxs
bo‘lish sari yetaklovchi ijobiy ruhiy sharoitni yaratishga xizmat qilishi lozim. Eng
muhimi, o‘g‘il bolalar ham his-tuyg‘ulari, ruhiy holati va yordamga ehtiyoji bor
inson ekanligini unutmaslik kerak.
XULOSA
Oʻspirinlik davri — inson shaxsiyati shakllanishining eng muhim va sezgir
bosqichlaridan biri boʻlib, bu davrda ijtimoiy muhitning ruhiy taʼsiri o‘ta muhim
ahamiyat kasb etadi. Oila, maktab, tengdoshlar, ommaviy axborot vositalari
hamda jamiyatdagi mavjud ijtimoiy stereotiplar o‘spirinning psixologik holati,
o‘ziga bo‘lgan ishonchi, hissiy barqarorligi va hayotga bo‘lgan qarashlarini
shakllantiradi.
Ijobiy ijtimoiy muhit — yaʼni mehrli va qo‘llab-quvvatlovchi oila, adolatli va
eʼtiborli ustozlar, do‘stona va inklyuziv muhitga ega jamoa — o‘spirinlarda
sog‘lom shaxsiy fazilatlarning rivojlanishiga xizmat qiladi. Aksincha, zo‘ravonlik,
befarqlik, kamsitish, ijtimoiy bosim va noto‘g‘ri axborotlar ularning ruhiy
iztirobga tushishiga, xavotir, stress, depressiya, hatto salbiy ijtimoiy xatti-
harakatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois, o‘spirinlar ruhiy holatini
mustahkamlash, ularni ijtimoiy-emosional jihatdan qo‘llab-quvvatlash, sog‘lom
va xavfsiz ijtimoiy muhitni yaratish har bir ota-ona, pedagog, psixolog va
jamiyatning umumiy mas’uliyatidir. Ijtimoiy muhitdagi har bir ijobiy ta’sir yosh
avlodning barkamol, o‘ziga ishongan va ruhan sog‘lom inson sifatida
shakllanishiga zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ergashev A. (2021). Yosh davrlari psixologiyasi. Toshkent: O‘qituvchi
nashriyoti.
2. Karimova M. (2023). Erkaklar ruhiyati va ijtimoiy omillar. Toshkent: Ijtimoiy
psixologiya markazi.
3. Fromm E. (2000). Sog‘lom jamiyat. Moskva: Respublika.
4. Bandura A. (1999). Ijtimoiy o‘rganish nazariyasi. New York: Prentice Hall.
5. Baxtiyorov Sh. (2022). Gender psixologiyasi va o‘spirinlik davri. Samarqand:
SamDU nashriyoti.
6. APA (2021). Boys and Emotional Health: Challenges in Development.
Washington: APA Publications.
