359
«UCHINCHI RENESSANS: TIBBIY VA FARMATSEVTIK TA’LIM
ISLOHOTLARI JARAYONIDA GUMANITAR FANLARNING VAZIFASI VA
ISTIQBOLLARI» MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
www.in-academy.uz
UMUMIY AMALIYOT SHIFOKORLARI FAOLIYATIDA RIVOJLANADIGAN
KASBIY STRESSNING YUZAGA KELISHINING SABABLARIGA PSIXOLOGIK
YONDASHUV
Mamadiyarova Dilfuza Umirzaqovna
Samarqand davlat tibbiyot instituti pedagogika- kafedrasi dosenti, psixologiya fanlari bo’yicha
falsafa doktori(PhD). O’zbekiston Respublikasi, Samarqand sh. Telefon:+99893 344 50 23
https://doi.org/10.5281/zenodo.14473775
Annotasiya:
Ushbu maqolada umumiy amaliyot shifokorlarida kasbiy faoliyatlarida
yuzaga keladigan stress holatlarining sababalariga psixologik yondashuvlar to’g’risida ilmiy
adabiyotlar tahlili yoritilgan bo’lib, uning sababalarini psixologik jihatdan asoslab berilishi
umumiy amaliyot shifokorlarida kasbiy stressni oldini olish yuzasidan kelgusida ilmiy
izlanishlar olib borilishi va olingan natijalar asosida qo’shimcha mezonlar yaratilishiga zamin
yaratishi mumkin.
Kalit suzlar:
umumiy amaliyot shifokori, kasbiy faoliyat, stress, stressor, stressga
chidamlilik.
Ключевые слова:
врач общей практики, профессиональная деятельность, стресс,
стрессор, стрессоустойчивость.
Key words:
general practitioner, professional activity, stress, stressor, stress resistance.
Kirish.
Hozirgi
kunda
Respublikamizda
sog’liqni
saqlash
tizimi
faol
takomillashtirilmoqda, bunda umumiy (oilaviy) amaliyot tamoyillari asosida birlamchi tibbiy-
sanitariya yordamini rivojlantirish alohida o’rin tutadi. Ushbu jarayonning markazida
shifokorlar turadi, ular asosan ushbu yo’nalishning samaradorligiga bog’liqdir. Ushbu
mutaxassislarning kasbiy faoliyatining eng muhim xususiyatlari - bu keskinlik, qabul qilingan
qarorlar uchun mas’uliyatning kuchayishi, ularning oqibatlari, mas’uliyatning keng doirasi
mavjudligi, bemorlar va ularning oila a’zolari bilan turli xil muloqot sharoitlari bilan
to’yinganlik, ularning nomaqbulligi bilan ajralib turadi.
Maqsad:
Umumiy amaliyot shifokorlari faoliyatida rivojlanadigan kasbiy stressning
yuzaga kelishining sabablariga psixologik yondashuvlarni aniqlash.
Adabiyotlarni ko’rib chiqish
: O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy adabiyotlarni
tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, bugungi kunda professional stress atamasi, qoida tariqasida,
tashqi va ichki omillarning salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladigan turli xil holatlarni
tushuntirish uchun faol foydalaniladi. . Shu munosabat bilan, o’rganilayotgan hodisaning
mohiyatini turli nuqtai nazardan tushuntiradigan nisbatan ko’p sonli yondashuvlar mavjud.
Shunday qilib, T.R.Baymuratov, A.N.Vankovskaya, A.B.Leonova, T.L.Shabanova va
boshqalarning fikr-mulohazalariga ko’ra, zamonaviy psixologik adabiyotlarda o’rganilayotgan
tushunchaga yaqin bo’lgan bir nechta atamalar qo’llaniladi: ish stressi, tashkiliy stress va
boshqalar.Mehnat stressi shunday yuzaga keladi. ish muhiti, ya’ni tsivilizatsiya va ilmiy-
texnika taraqqiyoti tomonidan yaratilgan ishlab chiqarish omillari bilan bog’liq
murakkabliklar natijasi [4,6,19]. O’z navbatida, kasbiy stress ko’pincha kasbning o’ziga xos
xususiyatlari va talablaridan kelib chiqadigan salbiy ruhiy holat sifatida tushuniladi [20].
V.A.Bodrov kasbiy stressni ko’rib chiqishda zamonaviy fanda turli maktab va yo’nalishlar
360
«UCHINCHI RENESSANS: TIBBIY VA FARMATSEVTIK TA’LIM
ISLOHOTLARI JARAYONIDA GUMANITAR FANLARNING VAZIFASI VA
ISTIQBOLLARI» MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
www.in-academy.uz
vakillari tomonidan o’rganilayotgan stress muammosi haqida umumiy tushunchani hisobga
olish zarurligini ta’kidlaydi [5].
A.V Pavlovaning ta’kidlashicha, kasbiy stress muammosi alohida yo’nalish sifatida
so’nggi yigirma yil ichida psixologiya fanida ayniqsa jadal rivojlandi. Buning sababi, ushbu
hodisaning mutaxassislarning kasbiy ko’rsatkichlari va sog’lig’i holatiga salbiy ta’siri
aniqlangan [24].
Stressning kasbiy natijalarga ta’siri, V.I. Evdokimovning tadqiqotlari bilan tasdiqlangan,
mutaxassis joylashgan turli kasbiy vaziyatlarga bog’liq. Bu band bo’lgan ish jadvali, ishingizni
yo’qotish qo’rquvi, vazifaning murakkabligi, rahbariyat, hamkasblar bilan munosabatlar va
boshqalar bo’lishi mumkin. Umuman olganda, bu stressorning tabiatini, stress paydo
bo’lishining situatsion omilini belgilaydi[11].
O.N. Polyakova ta’kidlaganidek, bugungi kunda professional stressning yagona ta’rifi
mavjud emas. Shu munosabat bilan ilmiy adabiyotlarda turli yondashuvlarga asoslangan
tushunchalardan foydalaniladi. Shunday qilib, eng mashhur ta’riflar orasida quyidagilar
mavjud: sub’ektning ichki shaxsiy resurslarini hisobga olgan holda muhim intilishlarini
amalga oshira olmaslik vositachiligidagi hissiy holat; ijtimoiy-psixologik stimullarga fiziologik
javob; og’ir yuk ta’siridan kelib chiqqan neyropsik kuchlanish; tashqi va ichki ma’lum bir
vaziyat yoki faoliyatga reaktsiya sifatida yuzaga keladigan dam olishning buzilishi; ijtimoiy-
psixologik stimullarga xulq-atvor reaktsiyasi [26].
N.E.Vodopyanovaning fikricha, kasbiy stressning yuzaga kelishi atrof-muhit va shaxs
talablari o’rtasidagi nomuvofiqlik, muayyan kasbiy vaziyat talab qiladigan va ma’lum darajada
tayyor bo’lgan mutaxassis nima qila olishi o’rtasidagi nomuvofiqlik natijasidir [7]. Kasbiy
stress muammosini nazariy tahlil qilgandan so’ng, SS Kuznetsov o’rganilayotgan hodisa
ko’pincha kasbiy faoliyatning xususiyatlari va talablari bilan bog’liq bo’lgan salbiy ruhiy holat
sifatida tushuniladi degan xulosaga keldi [17]. S.B.Malyxning fikricha, zamonaviy psixologik
adabiyotlarda ko’pincha stressni organizmning ortib borayotgan ekologik talablarga javoban
o’ziga xos bo’lmagan reaktsiyasi sifatida tushunish mavjud [21].
A.S.Kuznetsov va boshqalarning fikricha, hozirgi zamon psixologiya fanida stress
omillari deganda organizmda hayajon yoki taranglikni keltirib chiqaradigan har qanday tashqi
yoki ichki stimullar tushuniladi. Stressor tushunchasi hodisaning ta’sirini normaga nisbatan
o’zgargan fiziologik va ruhiy holat shaklida qayd etilgan oqibatlardan ajratish uchun
ishlatiladi [13,18].
Kundalik qiyinchiliklar (mikrostressorlar) mualliflar tomonidan farovonlikning
buzilishiga olib keladigan kundalik stressli hayot hodisalari deb hisoblanadi. Mikrostresslar
ostida, shuningdek, kundalik stresslar - bu kundalik tajriba va xatti-harakatlarning asoratlarni
keltirib chiqaradigan va g’ayrioddiy moslashishni talab qiladigan epizodlari tushuniladi. Kritik
hayotiy vaziyatlarda mikrostressorlar ta’sirida zarur bo’lganidan ko’ra ko’proq energiya
xarajatlari va moslashish uchun ko’proq vaqt talab etiladi. Surunkali stressor tushunchasining
asosiy mezoni stress omilining vaqtdagi davomiyligi hisoblanadi, ya’ni bular uzoq davom
etadigan, doimiy takrorlanib turadigan va yuqori salbiy ta’sir ko’rsatadigan hodisalardir. Bu
ham oiladagi stress, ham uzoq muddatli kasallik, ham ishdagi surunkali stress va boshqalar
bo’lishi mumkin [13,18].
361
«UCHINCHI RENESSANS: TIBBIY VA FARMATSEVTIK TA’LIM
ISLOHOTLARI JARAYONIDA GUMANITAR FANLARNING VAZIFASI VA
ISTIQBOLLARI» MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
www.in-academy.uz
V.I.Rozov, T.N.Patrahina, AV Pavlova va boshqalar stress bo’yicha zamonaviy
tadqiqotlarni tahlil qilib, stress muammosi faol rivojlanayotgan bir necha yo’nalishlar mavjud
degan xulosaga kelishdi: psixofiziologik; ijtimoiy-psixologik; individual-psixologik; kasbiy.
Tadqiqotchilar stressning zamonaviy tushunchada inson tanasi va psixikasining barcha
darajalarida amalga oshiriladigan murakkab hodisa sifatida kirib borishini va uning individual
ko’rinishlarini o’rganishda ilmiy abstraktsiyani hisobga olmaydilar . qoida tariqasida,
stressning umumiy tasvirining yomonlashishiga olib keladi [25].
L.N.Artamonov, MA Odintsovning fikricha, retseptorlarga ta’sir etuvchi stressorlar
individual tajribaga, individual psixologik xususiyatlarga qarab, ijobiy yoki salbiy omillar
sifatida qabul qilinadigan baholash jarayonlarini o’z ichiga oladi. Kognitiv jarayonlar tufayli
stress rivojlanadi va zararli ta’sir ko’rsatadi yoki stressor bilan uchrashish bosqichida hal
qilinadi va salbiy o’zgarishlarni keltirib chiqarmaydi [3,23].
N.V. Samoukina, turli xil stress omillarini hisobga olgan holda, G. Lazarusning vakiliga
asoslangan eng oddiy va eng izchil tasnifni taqdim etadi. Bu tasnif qo’zg’atuvchilarni haqiqiy
va taxminiy jismoniy va psixologik stresslarga ajratadi.
G.G. Arakelov stressning asosiy sababi sifatida ko’pchilik odamlarda tashvish
uyg’otadigan va bir qator fiziologik, psixologik va xatti-harakatlar reaktsiyalariga olib
keladigan stimullarning ta’sirini aniqlaydi. Bunday holda, vaziyatni stressli deb talqin qilish
asosan shaxsning individual va shaxsiy xususiyatlari bilan belgilanadi. [2]. S.A. Kleshchenogov
insonning stress holatini belgilovchi omillarning ayrim tasnifini ko’rib chiqib, bir nechta
misollar keltiradi. Natijada, muallif bir nechta tasniflar misolida, insonning stress holatini
belgilaydigan omillarni tanlash uchun umumiy mezonlarning yo’qligiga urg’u beradi. Shu bilan
birga, yuqorida aytib o’tilgan omillarning barcha xilma-xilligi va heterojenligi bilan biz, qoida
tariqasida, asosan asab tizimining tipologik xususiyatlarini aks ettiruvchi umumiy
tendentsiyalarni qayd etishimiz mumkin [14].
U.V. Vodopyanov o’zining nazariy tahlillari natijalariga asoslanib, stressga qarshi, hissiy
barqarorlik nevrotizm va tashvish bilan bevosita bog’liqligini ta’kidlaydi [8].
A.B Leonova va boshqalar. stressning insonning jismoniy va psixologik holatiga ta’sirini
hisobga olib, ular bugungi kunda turli tadqiqotchilarning stress muammosi bo’yicha umumiy
fikrga ega emasligini ta’kidlaydilar. Birinchi turdagi javob simpatik avtonom nerv tizimining
inson ohangining ustunligi bilan bog’liq, ikkinchisi - parasempatik asab tizimi. Shunday qilib,
stressga javoblar juda xilma-xildir [19].
N.V. Evdokimov tomonidan olib borilgan tadqiqotlar stressning inson psixik
jarayonlariga ta’sirining noaniqligini ko’rsatadi. Ba’zi odamlarda stress natijasida ma’lumotni
integratsiyalashgan yoki differentsial tushunish kuchayadi. Stressni faollashtirishning ikkala
turi mohiyatan moslashuvchan-himoya reaktsiyalari bo’lib, vaziyatni o’zlashtirishga va
nazoratga erishishga qaratilgan [10]. Biroq, S. Gremling va boshqalarning tadqiqotlariga ko’ra,
stress ruhiy jarayonlarga salbiy ta’sir qiladi. Shunday qilib, mualliflar eshitish qobiliyatining
pasayishi va yo’qolishi, nutqning buzilishi, o’tmishdagi tajribalar xotirasining o’chirilishi yoki
hatto parchalangan amneziyani qayd etadilar [9]. N.N. Ravochkin ta’kidlaydiki, stress - bu
zararli omil ta’sirida organizmning qarshiligiga erishish (sotib olish) usuli. [27].
T.I. Abolina, stressni ijobiy baholashni talqin qilish faqat ruhiy stress bilan aniqlangan
taqdirdagina mumkin deb hisoblaydi. Tadqiqotchilar bu tushunchalarni bir-biridan ajratib,
stressni doimo ma’lum ruhiy anomaliyalarga olib keladigan jarayon sifatida ta’riflaydilar, ya’ni
362
«UCHINCHI RENESSANS: TIBBIY VA FARMATSEVTIK TA’LIM
ISLOHOTLARI JARAYONIDA GUMANITAR FANLARNING VAZIFASI VA
ISTIQBOLLARI» MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
www.in-academy.uz
stress odatda organizmga sezilarli zarar yetkazuvchi zararli hodisa sifatida tavsiflanishi va
turli kasalliklarning asosiy sababi bo’lishi mumkin [1].
I.U. Nasledova tomonidan olib borilgan zamonaviy tadqiqotlar tahlili shuni ko’rsatdiki,
stress T-limfotsitlarni kamaytirish orqali immunitet tizimining samaradorligini pasaytiradi.
Natijada, allergik reaktsiyalar, astma xurujlari va hatto saraton rivojlanishi ehtimoli ko’proq.
Muallifning so’zlariga ko’ra, inson boshidan kechirgan stress haqidagi barcha ma’lumotlar
mushaklarda qoladi. Bundan tashqari, og’irligi tanada mushaklarning kuchlanishi-og’riqli
mushak muhrlari yoki his-tuyg’ularning tana ekvivalentlari ko’rinishida joylashadigan his-
tuyg’ularning kunlik muzlashi mushak karapasining asta-sekin shakllanishiga olib keladi [22].
T.V. Zaychikova stress haqiqatan ham juda ko’p turli xil salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkinligiga ishonadi. Shu bilan birga, muallifning fikriga ko’ra, ko’plab olimlar stress
reaktsiyalarining xarakterini belgilovchi turli xil holatlar tufayli stressni inson hayotidagi
salbiy yoki ijobiy hodisaga aniq bog’lamaydilar. Ushbu yondashuvga ko’ra, stress turli xil
reaktsiyalarning organizm uchun ham ijobiy, ham salbiy deb hisoblanishi mumkin. [12].
I.O.Kotenevning fikricha, stressni tasniflashning muhim parametri vaqt omilidir.
Stressga uzoq vaqt ta’sir qilish ayniqsa xavflidir. Tadqiqotchining fikriga ko’ra, stress turlarini
aniqlashning yana bir omili - bu yosh mezoni. Shunga ko’ra, kattalar va bolalar stressi ajralib
turadi. Bundan tashqari, kattalar va qarilik davrida stressni idrok etish va javob berish
o’rtasida farq bor. Yosh stress reaktsiyasini aniqlashning asosiy omillaridan biri bo’lishiga
qaramay, bu borada u hali etarlicha o’rganilmagan [15].
L.V.Kulikov stressning davomiyligining o’ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratadi. Agar
qisqa muddatli stress organizmga ijobiy ta’sir ko’rsatsa, uni safarbar qilsa, uzoq muddatli
stress salbiy tarzda aks etadi, uni yo’q qiladi. Stress turi, shuningdek, stress reaktsiyasining
tabiatiga va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy oqibatlarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. [16].
Xulosa.
Shunday qilib, yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, bugungi kunda
o’rganilayotgan tushunchaning yagona ta’rifi yo’qligiga qaramay , turli tadqiqotlarda undan
faol foydalanilmoqda, degan xulosaga kelish o’rinli. Ushbu tadqiqot doirasida kasbiy stress,
yuzaga kelgan kasbiy vaziyatga moslashish jarayonida individual mehnat sub’ektining ancha
keskin holatini, kasbiy faoliyatni amalga oshirishdagi qiyinchiliklarni aks ettiruvchi murakkab
va ko’p qirrali individual hodisani tushunish uchun mos deb hisoblanadi. Asosan salbiy hissiy
tajribalar, tashvishlar bilan bog’liq bo’lib, hozirgi kasbiy talablar va tegishli mutaxassisning
mavjud shaxsiy imkoniyatlari o’rtasidagi nomuvofiqlik tufayli. Kasbiy stressning asosiy sababi
sub’ektiv baholashni o’z ichiga oladi professional to’siqlarni engib o’tish qiyin, ularning talqini
ish mavzusining individual psixologik xususiyatlari bilan belgilanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abolina TI Psixologik stress muammosiga // Sport faoliyati psixologiyasi. - Qozon
universiteti nashriyoti. - 2001. - B. 123-129.
2.
Arakelov GG Stress va uning mexanizmlari // Vestnik MDU. Ser. Psixologiya. - 2001. -
yo’q. 3. - bet. 71-78.
3.
Artamonova LN Bank xodimlaridagi tashkiliy stress / LN Artamonova, AB Leonova //
MDU axborotnomasi. Seriya 14. Psixologiya-2009. - № 1. Pp. 28-42.
363
«UCHINCHI RENESSANS: TIBBIY VA FARMATSEVTIK TA’LIM
ISLOHOTLARI JARAYONIDA GUMANITAR FANLARNING VAZIFASI VA
ISTIQBOLLARI» MAVZUSIDA RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI
www.in-academy.uz
4.
Baymuratov T.R., Enikeeva am, Kutdusova E.D., Nasretdinova LM, Xusayenova AA.
Tibbiyot xodimlari va insultga uchragan bemorlarning muloqot xususiyatlari // Yosh olim. -
2019. - №7. - B. 129-131.
5.
Bodrov VA Professional stress: yuzaga kelishi, rivojlanishi va engish / VA Bodrov. -
Moskva: Nauka, 2010. - 162 p.
6.
Vankovskiy AN Professional stress va funktsional holatlar. / Ed. Dikaya LG, Zankovskiy
AN-M.: Nauka, 2012. - 159 b.
7.
Vodopyanova NE Kasbiy stress: mohiyati, paydo bo’lishining asosiy sabablari, oqibatlari.
- M., 2009. - 98 b.
8.
Zamonaviy sharoitda Vodopyanov UV stress. - Moskva: Nauka, 2010. - 140 p.
9.
Gremling S., Auerbach S. Stressni boshqarish bo’yicha amaliyot. Sankt-Peterburg: Piter,
2002. 240 b.
10.
Evdokimov NV. Stressning inson psixik jarayonlariga ta’siri. // Ijtimoiy psixologiya va
jamiyat, 2011, №. 7, bet. 123-130.
11.
Evdokimov VI Stress va kasbiy faoliyat, Moskva, 2011, 123 b.
12.
Zaichikova TV Kasbiy faoliyatdagi stress // Psixologiyaning dolzarb muammolari, 1-jild:
Ijtimoiy psixologiya. Boshqaruv psixologiyasi. Tashkiliy psixologiya. - Kiev: Ukraina S. Kostyuk
APN nomidagi psixologiya instituti, 2007. - 5-qism. - Pp. 160-165.
13.
Zakatova AN sekin harakat qiluvchi stress // Yangi xodimlar. -2010. - No 6. - 34-38 b. 46
14.
A. Kleshchenogov S. Erkakning stress holatini belgilovchi omillar. // Zamonaviy
psixologiya. - 2008. - №6. - 67-75-betlar. 55
15.
Kotenev IO Kasbiy faoliyatdagi stress.- Moskva: AU MVD Rossiya, 2004. - 67 p.
16.
Kulikov LV Mehnat stressining turlari // Davlatlar psixologiyasi. O’quvchi / Ed.
Proxorova AV-M.: Rech, 2004. - Pp. 128-144.
17.
Kuznetsov SS Kasbiy stress psixologiyasi-Moskva: Eksmo, 2006. - 104 p.
18.
Kuznetsov AS Inson xatti-harakatlaridagi stress belgilari // Yosh olim. - 2019. - No 51. -
B. 462-464.
19.
Leonova AB Stressni tahlil qilishning kompleks strategiyasi: diagnostikadan profilaktika
va tuzatishgacha. Psixologik jurnal, 2004, jild. 25, bet. 75-85.
20.
Leonova AB Kasbiy stressni o’rganishning asosiy yondashuvlari // Psixososyal va
korreksiyaviy reabilitatsiya ishlari byulleteni. - 2001. - № 11. - B. 2-16.
21.
Malyx S.B. Stress psixologiyasi-M., 2009. - 93 b.
22.
Nasledova IU. Stressning organizmning hayotiy ko’rsatkichlariga ta’siri. Kiev, 2008. - 104
p.
23.
Odintsovo MA stress psixologiyasi: Akademik bakalavriat uchun darslik va amaliyot /
MA Odintsovo, NL Zaxarova. - Moskva: yurayt nashriyoti, 2016. - 299 p.
24.
Pavlova AV Kasbiy stress muammosi // Xodimlarni boshqarish psixologiyasi. - 2013. -
№ 8. - B. 97-105.
25.
Patrakhina TN, Pavlova AV Stressni boshqarish: kontseptsiya va jarayonning mohiyati //
Yosh olim. - 2015. - yo’q. 3. - bet. 480-484.
26.
Polyakova ON Professional stress: sabablari, oqibatlari, engish / ON Polyakova. - Sankt-
Peterburg: Rech, 2005. - 137 b.
27.
Ravochkin NN Stress erishish yo’li sifatida. // Ruhiy holatlar psixologiyasi. - 2012. - №5.
- 53-60-betlar.
