38
LEKSIK ANTONIMLAR VA ULARNI ANIQLASH MEZONLARI
X. Mamatkulova
CAMU Xalqaro Tibbiyot Universiteti, Tillar kafedrasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16885143
Anotatsiya
Mazkur tezisda leksik antonimlarning til tizimidagi o‘rni, ularning semantik va grammatik
xususiyatlari, hamda aniqlash mezonlari yoritiladi. Antonymiya hodisasiga oid turli olimlarning
nazariy qarashlari tahlil qilinib, ilmiy yondashuvlar qiyosiy tarzda ko‘rib chiqiladi. Leksik
antonimlarni aniqlashda semantik, grammatik, paradigmatik, kontekstual va lingvokulturologik
mezonlarning uyg‘unligi asosiy talab sifatida ko‘rsatib o‘tiladi.
Kalit so‘zlar:
leksik antonimlar, antonimiya, semantik oppozitsiya, grammatik kategoriya,
paradigmatik munosabat, lingvokulturologik mezonlar, kontekstual almashinish.
Til tizimida leksik antonimlar lug‘aviy birliklar o‘rtasidagi ma’no qarama-qarshiligini
ifodalash orqali muloqotning mazmuniy aniqligi va ifodaviy boyligini ta’minlaydi. Sh.
Rahmatullayevning fikricha, antonimlar tilning semantik tizimida qarama-qarshi ma’nolarni
ifodalovchi asosiy vosita bo‘lib, ular “tizimning paradigmatik munosabatlarini shakllantirishda
muhim ahamiyatga ega” (Rahmatullayev,
O‘zbek tilida frazeologik birliklarning izohli lug‘ati
, 1992,
17-bet).
L.A. Novikov antonimiyani “semantik oppozitsiya” tushunchasi orqali izohlaydi va uni “bir
xil semantik maydon ichida joylashgan, ammo ma’nosi qutblangan birliklarning munosabati”
sifatida talqin etadi (Novikov,
Semantika. Antonimiya
, 1973, ). Bu ta’rif antonimlarni aniqlashda
ularning umumiy semantik maydonga mansubligini asosiy mezon sifatida belgilaydi.
E.N. Miller o‘z tadqiqotida ingliz va o‘zbek tillarida antonimlarning o‘xshash va farqli
jihatlarini tahlil qilib, “antonymiya tilning o‘ziga xos milliy-madaniy xususiyatlarini aks ettiradi”
deya ta’kidlaydi (Miller,
Antonymy in English and Uzbek
, 1981). Bu esa lingvokulturologik
mezonning ahamiyatini ko‘rsatadi.
D.A. Cruse esa antonimlarni aniqlashda
kontekstual almashinish
mezoniga urg‘u beradi.
Uning fikricha, “ikki so‘z bir xil sintagmatik o‘rinda qo‘llanib, bir-birini qarama-qarshi ma’noda
almashtira olsa, ular haqiqiy antonim hisoblanadi” (Cruse,
Lexical Semantics
, 1986).
M.L. Murphy esa antonimlarni faqat semantik jihatdan emas, balki
pragmatik
jihatdan ham
baholash kerakligini qayd etadi. Unga ko‘ra, “qarama-qarshilik nutq sharoitida mantiqiy va
madaniy jihatdan idrok etilishi lozim” (Murphy,
Semantic Relations and the Lexicon: Antonymy,
Synonymy and other Paradigms
, 2003).
Leksik antonimlarni aniqlash mezonlari
:
1.
Semantik qarama-qarshilik
– so‘zlarning ma’nosi bir-biriga zid bo‘lishi (
katta – kichik
,
issiq
– sovuq
).
2.
Bir xil grammatik kategoriya
– antonimlar bir xil so‘z turkumiga mansub bo‘lishi (sifat–
sifat, fe’l–fe’l, ot–ot).
3.
Umumiy paradigmatik maydon
– antonimlar bir tematik guruhga kirishi kerak.
4.
Ma’no qutblanish darajasi
– to‘liq (kontrar) yoki nisbiy (gradual) qarama-qarshilik.
5.
Kontekstual almashinish imkoniyati
– antonimlar bir xil kontekstda o‘zaro almashganda
qarama-qarshilik saqlanishi.
6.
Lingvokulturologik moslik
– qarama-qarshilik til va madaniyatda tabiiy shakllangan
bo‘lishi lozim.
39
Xulosa
: Leksik antonimlarni aniqlash jarayonida faqat lug‘aviy qarama-qarshilik mezoniga
tayanish yetarli emas. Grammatik, paradigmatik, kontekstual va lingvokulturologik mezonlarning
uyg‘unligi zarur. Turli olimlarning nazariy yondashuvlari qiyosiy tahlili antonimiyani o‘rganishda
ilmiy asoslarni boyitadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Rahmatullayev Sh.
O‘zbek tilida frazeologik birliklarning izohli lug‘ati
. – Toshkent: Fan, 1992.
2.
Novikov L.A.
Semantika. Antonimiya
. – Moskva: Nauka, 1973.
3.
Miller E.N.
Antonymy in English and Uzbek
. – Toshkent: O‘qituvchi, 1981.
4.
Cruse D.A.
Lexical Semantics
. – Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
5.
Murphy M.L.
Semantic Relations and the Lexicon: Antonymy, Synonymy and other Paradigms
.
– Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
