33
BOʻLAJAK PSIXOLOGLARDA PSIXOLOGIK YETUKLIKNING SHAKLLANTIRISH
USLUBLARI
Abdugʻapporova Diyora Fazliddin qizi
Oʻzbekiston-Finlandiya pedagogika instituti
Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti
Psixologiya yoʻnalishi 1-bosqich talabasi
+998-97-914-52-55
abdugapporovadiyora1@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15725798
Annotatsiya:
Ushbu maqolada bo‘lajak psixologlarning professional tayyorgarligida
psixologik yetuklik tushunchasi, uning komponentlari va uni shakllantirishning samarali uslublari
tahlil qilinadi. Amaliy va nazariy tadqiqotlar asosida psixologik yetuklikni rivojlantirishda
o‘qituvchilarning roli, treninglar, interaktiv metodlar va o‘z-o‘zini anglash mexanizmlarining o‘rni
yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
psixologik yetuklik, bo‘lajak psixolog, kasbiy kompetensiya, o‘z-o‘zini
rivojlantirish, trening, refleksiya.
KIRISH
Bugungi kunda psixolog kasbiga bo‘lgan talab ortib borayotgan bir davrda, bo‘lajak
mutaxassislarning faqat nazariy bilimlargagina emas, balki chuqur psixologik yetuklik darajasiga
ega bo‘lishi zarur. Psixologik yetuklik – bu shaxsning o‘z his-tuyg‘ularini, boshqalar bilan
muloqotini, kasbiy faoliyatidagi xulq-atvorini ongli tarzda boshqarish qobiliyatidir. Mazkur
maqola psixologik yetuklikning shakllanish omillari, pedagogik sharoitlari va samarali uslublarini
yoritishga bag‘ishlanadi.
Psixologik yetuklik tushunchasi va uning ahamiyati
1.1. Psixologik yetuklik tushunchasining ilmiy tahlili
Psixologik yetuklik – bu shaxsning intellektual, emotsional, ijtimoiy va axloqiy jihatdan
barkamolligi bilan bog‘liq holatdir (V.S. Merlin, L.S. Vygotskiy). Bo‘lajak psixolog uchun bu
tushuncha o‘z-o‘zini anglash, empatiya, ijobiy o‘zgarishlarga tayyorlik va ijtimoiy munosabatlarni
boshqarish kompetensiyasini bildiradi.
1.2. Psixologik yetuklikning komponentlari
Emotsional barqarorlik
O‘z-o‘zini nazorat qilish qobiliyati
Empatik idrok
Konstruktiv fikrlash
Kasbiy refleksiya
Bo‘lajak psixologlarda psixologik yetuklikni shakllantirishning metodlari
2.1. Ta’lim tizimida yetuklikni rivojlantirish
Pedagogik jarayonda quyidagi yondashuvlar orqali psixologik yetuklikni shakllantirish
mumkin:
Kompetensiyaviy yondashuv
Faoliyatga asoslangan ta’lim
Reflektiv o‘qitish metodikasi
2.2. Psixologik treninglar va rolli o‘yinlar
34
Psixologik treninglar – bu talabalarni turli hayotiy va professional vaziyatlarga tayyorlash,
o‘zini tahlil qilish, muloqot ko‘nikmalarini oshirishda qo‘llaniladigan samarali metoddir:
Shaxslararo muloqotni rivojlantiruvchi treninglar
Stressga bardoshlilikni oshirish mashg‘ulotlari
Emotsional intellekt treninglari
2.3. Refleksiya va o‘z-o‘zini baholash uslublari
“Kunlik” yuritish amaliyoti
Reflektiv suhbatlar
Kasbiy portfel tuzish
2.4. Superviziya va mentorlik dasturlari
Ustoz-shogird tizimi, professional kuzatuv va tahlil asosida psixologik refleksiyani
o‘stirishga xizmat qiladi. Bo‘lajak psixolog murabbiy nazoratida real mijozlar bilan ishlash
tajribasiga ega bo‘ladi.
Psixologlar tomonidan yetuklik davrida shaxsiy taraqqiyot, identifikatsiya va ijtimoiy
moslashuv masalalari chuqur o‘rganilgan. E. Eriksonning psixosotsial rivojlanish nazariyasiga
ko‘ra, aynan yetuklik davrida “yaqinlikka qarshi yakkalanish” (early adulthood) va
“samaradorlikka qarshi befoydalik” (middle adulthood) kabi psixologik muammolar bilan yuzma-
yuz kelinadi. Ya’ni, bu bosqichda inson o‘z hayotini mazmunli tarzda tashkil etishi, jamiyatda
foydali bo‘lishi va o‘zidan iz qoldirishga intilishi muhim ahamiyatga ega. Aks holda, psixologik
inqiroz, befoydalik hissi va depressiv holatlar yuzaga kelishi mumkin. Yetuklik davrida ijtimoiy
rollar kengayadi. Shaxs ota-ona, er-xotin, yetakchi yoki bo‘ysunuvchi, mentor kabi rollarni
bajaradi. Bu rollar orqali u o‘zini jamiyatda mustahkamlab, shaxsiy qoniqish va ijtimoiy
moslashuvga erishadi. Ayniqsa, professional faoliyatda muvaffaqiyatga erishish, martabaga
ko‘tarilish, iqtisodiy mustaqillik shaxsning psixologik barqarorligiga ijobiy ta’sir qiladi. Shu bilan
birga, oilaviy munosabatlar, farzandlar tarbiyasi va oila bilan bog‘liq mas’uliyatlar shaxsiy o‘sishga
katta hissa qo‘shadi. Biroq bu vazifalar ko‘p hollarda psixologik bosim va charchoqlarga ham olib
kelishi mumkin.
AMALIY TAJRIBA VA TAHLILLAR
3.1. Talabalar o‘rtasida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari
Oʻzbekiston-Finlandiya pedagogika instituti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakultetida
3–4-bosqich talabalari orasida o‘tkazilgan so‘rovnoma va kuzatuvlar psixologik yetuklik darajasi
ularning o‘zini anglash darajasi, muloqot qobiliyati va refleksiv faoliyat bilan bevosita bog‘liqligini
ko‘rsatdi.
3.2. Tavsiya etilayotgan metodik kompleks
“O‘zini anglash” kursi
Har hafta reflektiv yozuv topshiriqlari
Muloqot madaniyati bo‘yicha interaktiv seminarlar
Guruhiy psixologik maslahat mashg‘ulotlari
Yetuklik davrida kognitiv qobiliyatlar ham o‘ziga xos tarzda o‘zgaradi. Ilmiy manbalarda
ta’kidlanishicha, bu bosqichda insonda mantiqiy fikrlash, analitik yondashuv, tajribaga asoslangan
qarorlar qabul qilish, muammolarni oldindan ko‘ra olish va strategik rejalashtirish salohiyati
kuchayadi. Aqliy salohiyatning eng yuqori cho‘qqisi aynan ushbu davrga to‘g‘ri keladi. Shu bilan
birga, yodlash va ishlov berish tezligi, yangi ma’lumotlarni qabul qilish qobiliyati yoshga qarab
35
biroz pasayishi mumkin. Ammo tajriba, bilim va moslashuvchanlik buni kompensatsiya qiladi.
Shaxsning emotsional rivojlanishi ham bu davrda sezilarli darajada chuqurlashadi. Inson o‘z his-
tuyg‘ularini boshqarishni, o‘zini tahlil qilishni, boshqalar bilan empatik munosabatda bo‘lishni,
ijtimoiy ziddiyatlarni konstruktiv hal qilishni o‘rganadi. Emotsional yetuklik — bu shaxsning
hayotiy muvaffaqiyati, barqarorligi va ijtimoiy hamkorlikda samaradorligining muhim omilidir.
Emotsional barqarorlik esa psixik sog‘lomlikni ta’minlashda asosiy faktor sifatida ko‘riladi.
Psixologik yetuklik
- bu bo'lajak psixologlar uchun muhim sifat bo'lib, ularning shaxsiy va
professional rivojlanishiga ta'sir qiladi. Psixologik yetuklikni shakllantirish uslublari haqida ilmiy
ma'lumotlarni taqdim etaman:
Psixologik yetuklikning tarkibiy qismlari:
Psixologik yetuklikni shakllantirish uslublarini ko'rib chiqishdan oldin, uning asosiy tarkibiy
qismlarini aniqlab olish muhim:
• O'z-o'zini anglash:
O'zining kuchli va zaif tomonlarini, qadriyatlarini, e'tiqodlarini va
motivatsiyalarini tushunish.
•
O'z-o'zini boshqarish:
His-tuyg'ularni, impulslarni va xatti-harakatlarni boshqarish
qobiliyati. Stressni boshqarish, kechiktirish va maqsadlarga erishish qobiliyati shu jumladan.
•
Empatiya:
Boshqa odamlarning his-tuyg'ularini tushunish va ularga hamdard bo'lish
qobiliyati.
• Ijtimoiy ko'nikmalar:
Samarali muloqot qilish, hamkorlik qilish, nizolarni hal qilish va
sog'lom munosabatlar o'rnatish qobiliyati.
• Axloqiy mas'uliyat:
Kasbiy axloq qoidalariga rioya qilish, halol bo'lish va adolatli qarorlar
qabul qilish.
• Moslashuvchanlik:
O'zgarishlarga moslashish, yangi vaziyatlarda o'zini tuta bilish va
muammolarni hal qilish qobiliyati.
• Ma'naviy rivojlanish:
Hayotning ma'nosi, maqsadlari va qadriyatlari haqida o'ylash.
Psixologik yetuklikni shakllantirish uslublari:
1. Ta'lim va o'qitish:
• Nazariy bilimlar: Psixologiya fanining asosiy nazariyalari, rivojlanish bosqichlari, shaxsiyat
nazariyalari va psixopatologiya haqida chuqur bilim berish.
• Amaliy mashg'ulotlar: Rollik o'yinlar, simulyatsiyalar, klinik ko'riklar va superviziyalar
orqali amaliy ko'nikmalarni rivojlantirish.
• Kritik fikrlash: Talabalarni ma'lumotlarni tahlil qilishga, turli nuqtai nazarlarni ko'rib
chiqishga va asosli xulosalar chiqarishga undash.
2. Shaxsiy rivojlanish:
• O'z-o'zini anglashni oshirish: Talabalarni o'zlarining his-tuyg'ularini, xatti-harakatlarini va
motivatsiyalarini tushunishga yordam beradigan mashqlar, meditatsiya va kundalik yozish kabi
usullar.
• Empatiya mashqlari: Boshqa odamlarning nuqtai nazarini tushunishga yordam beradigan
rolli o'yinlar, guruh muhokamalari va ijtimoiy loyihalar.
• Stressni boshqarish texnikalari: Talabalarni stressni yengish, dam olish va o'zlariga
g'amxo'rlik qilish usullarini o'rgatish.
3. Kasbiy tajriba:
• Amaliyot: Klinikalar, maktablar, tashkilotlar va boshqa muassasalarda amaliyot o'tash
orqali real hayotiy tajriba orttirish.
36
• Superviziya: Tajribali psixologlar tomonidan superviziya olish, xatolardan saboq chiqarish
va kasbiy ko'nikmalarni rivojlantirish.
• Ilmiy tadqiqotlar: Ilmiy tadqiqotlarda ishtirok etish, ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va
ilmiy maqolalar yozish orqali tanqidiy fikrlash va tadqiqot ko'nikmalarini rivojlantirish.
4. Mentorlik:
• Tajribali psixologlar bilan munosabatlar: Talabalarga tajribali psixologlar bilan mentorlik
munosabatlarini o'rnatishga yordam berish, ulardan maslahat olish, yo'l-yo'riqlar olish va kasbiy
rivojlanishda yordam so'rash.
5. Axloqiy ta'lim:
• Kasbiy axloq qoidalari: Talabalarni psixologlarning axloqiy kodeksi bilan tanishtirish va
ularga axloqiy dilemmalarni hal qilishda yordam berish.
• Axloqiy muhokamalar: Talabalarni axloqiy dilemmalar haqida muhokama qilishga undash
va ularning axloqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish.
Ilmiy tadqiqotlar:
Psixologik yetuklikni shakllantirish uslublarining samaradorligini baholash uchun ilmiy
tadqiqotlar o'tkazish muhim. Bunday tadqiqotlar quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
• Kuzatuv tadqiqotlari: Turli ta'lim dasturlarida qatnashayotgan talabalarning psixologik
yetuklik darajasini kuzatish.
• Eksperimental tadqiqotlar: Psixologik yetuklikni shakllantirishga qaratilgan turli xil
aralashuvlarning samaradorligini solishtirish.
• Sifatli tadqiqotlar: Talabalarning psixologik yetuklikni shakllantirish tajribalari haqida
chuqur tushunchaga ega bo'lish uchun intervyular va fokus-guruhlar o'tkazish.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Bo‘lajak psixologlarda psixologik yetuklikni shakllantirish ularning kelajakdagi faoliyat
samaradorligi, mijozlar bilan sog‘lom muloqot olib borish va professional muammolarni hal qilish
qobiliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Yuqoridagi metodlar bu jarayonni tizimli tashkil etishga xizmat
qiladi. Takliflar:
Psixologiya yo‘nalishidagi o‘quv dasturlarini reflektiv mashg‘ulotlar bilan boyitish;
Trening va superviziya tizimini muntazam tashkil qilish;
Ilmiy-tadqiqot ishlarini yetuklik bilan bog‘liq mavzularga yo‘naltirish.
Bo'lajak psixologlarda psixologik yetuklikni shakllantirish - bu kompleks va ko'p qirrali
jarayon. Ta'lim, shaxsiy rivojlanish, kasbiy tajriba, mentorlik va axloqiy ta'lim kabi turli xil
uslublarni qo'llash orqali talabalarga o'z-o'zini anglash, o'z-o'zini boshqarish, empatiya, ijtimoiy
ko'nikmalar, axloqiy mas'uliyat, moslashuvchanlik va ma'naviy rivojlanish kabi muhim sifatlarni
rivojlantirishga yordam berish mumkin. Ilmiy tadqiqotlar ushbu uslublarning samaradorligini
baholash va psixologik ta'limni takomillashtirish uchun muhimdir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Виготский Л.С. Развитие высших психических функций. – М.: Педагогика, 1984.
2.
Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: Смысл, 2005.
3.
Карпов А.В. Психологическая компетентность личности. – М.: Юрайт, 2010.
37
4.
Қурбонов Қ., Абдуллаева Ш. Психология назарияси ва amaliyoti. – Т.: Фан, 2019.
5.
Юлдашева Н.Р. Kasbiy psixologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. – Тошкент: 2021.
6.
Goleman D. Emotional Intelligence. – NY: Bantam Books, 2005.
7.
Shodmonqulova N. Psixologik treninglar asoslari. – Samarqand: 2022.
8.
Fayziyev I. Sh. & Toshpoʻlatov A. (2022) O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
MUSTAQILLIKDAN OLDINGI VA KEYING SIYOSIY HAYOTI. British Journal of Global Ecology and
Sustainable DevelopmentVolume-10, Nov., 2022 31-34b
9.
Toshpo‘latov , A. (2023). SHAXS PSIXODIAGNOSTIKASIDA PROYEKTIV METODIKALARDAN
FOYDALANISH. Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры, 3(5 Part 2),
170–178.
10.
Temirov, J. ., & Toshpo‘latov , A. (2023). TYUTOR PEDAGOGIK FAOLIYATINI TASHKIL
ETISHNING PSIXOLOGIK ASOSLARI. Наука и инновация, 1(28), 29–32.
11.
Umarova , G. ., & Toshpoʻlatov , A. . (2024). Klaster tanqidiy fikrlash texnologiyasi texnikasi
sifatida. Центральноазиатский журнал междисциплинарных исследований и исследований
в области управления, 1(10), 49–55.
12.
Toshpo‘latov Abdulaziz Quvondiq o‘g‘li, Ummatova Zamira Atamuradovna. (2023).
SHAXSLARARO MUNOSABATLARDA SHAXS AGRESSIYA. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF
EDUCATION AND INNOVATION, 2(4), 30–31.
13.
Toshpo‘latov Abdulaziz Quvondiq o‘g‘li, Ummatova Zamira Atamuradovna. (2023). IJTIMOIY
TARMOQLARIDA "OMMAVIY MADANIYATGA" QARSHI KURASHISHNING DIDAKTIK VOSITALARI.
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF EDUCATION AND INNOVATION, 2(4), 27–29.
14.
https://inlibrary.uz/index.php/zdpp/article/download/99372/101013
