73
BOSHLANG’ICH SINFLARDA GAPNING BOSH VA IKKINCHI DARAJALI
BO’LAKLARINI O’RGATISH
Rashidova Zarina
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetining
2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14523450
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilariga gapning bosh va ikkinchi darajali
bo’laklari haqidagi tushunchalar ,o’quvchilarning ega kesm haqidagi umumiy ma’lumotlari va
mavzu o’quvchilarning til o’rganish jarayoniga ta’siri mavzu yuzasida metodlar va interaktiv
mashqlarni qo’llash haqida so’z yuritiladi
Kalit so‘zlar:
Gap bo’laklari, ega kesim, boshlang’ich sinflar, metodlar, ikkinchi darajali
bo’laklar
Kirish
Boshlang‘ich sinflarda ona tili ta’limi bolalarning mantiqiy fikrlashi, og‘zaki va yozma
nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, gapning bosh va ikkinchi darajali
bo‘laklarini o‘rgatish bolalarning til strukturasi va grammatik qurilishlarini to‘g‘ri tushunishiga
asos bo‘ladi. Ushbu mavzu o‘quvchilarda tilga bo‘lgan qiziqishni oshirish, mantiqiy
bog‘lanishlarni aniqlash va nutqni mazmunan to‘g‘ri ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish
uchun muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ushbu mavzuni
bolalarning yoshiga mos ravishda, qiziqarli va tushunarli usullar bilan taqdim etishi zarur.
Maqolada gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rgatishning samarali metodlari va
pedagogik yondashuvlari tahlil qilinadi.
ASOSIY QISM
Boshlang‘ich sinflarda gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim darajasi va qiziqishlari hisobga olinishi lozim. Bu
bosqichda o‘quvchilarning tilga bo‘lgan dastlabki tushunchalari shakllanadi va ular gapning
mazmunini to‘g‘ri tushunib, mustaqil ifoda qilishni o‘rganadilar. Boshlang’ich sinflarda gap
bo’laklari mavzusi bosqichma bosqich tushuntiriladi:
Masalan 1_ sinf o’quvchilari gapda “ega” yoki “kesim”tushunchasi borligi haqida
ma’lumotga ega bo’lishmaydi aksincha ularga “kim” ,”nima” so’roqlari egani ta’riflaydi “nima
qildi ?”,”nima qilyapti?”,”nima qilmoqchi kabi so’roqlar esa kesmni ifodalaydi deya tushuntiriladi.
2 –sinf o’quvchilarida esa bu holat murakkablashadi ya’ni , yuqorida ko’rsatilgan so’roqlar
ega va kesm deb atalishi va ularning so’roqlari gapda ishlatilishi haqidagi ma’lumotlarga ega
bo’lishadi 2- sinfning yakunida esa gapning bosh bo’laklari va ularning ega va kesmdan tashkil
topishi haqida o’rganadilar
3-sinf o’quvchilari esa gap bo’laklari haqida tushunchaga ega bo’lishadi va ularning ikkiga
bo’linishi ya’ni:
1) bosh bo‘laklar;
2) ikkinchi darajali bo‘laklar.
Haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lishadi . Bosh bo’laklarning ega va kesmdan tashkil
topganligi ularni belgilash usullari va ikkinchi darajali bo’lakni esa bosh bo’laklar bilan bog’lanib
,gapning mazmunini to’ldiradi va ega kesmdan tashqari qolgan qism deb o’rgatilinadi.
Namuna
,Bugun yomg’ir yog’di
74
Nima?-y
omg’ir
(ega).
Yomgir n
ima qildi ?-
yog’di
(kesim).
Qachon
yog’di
?-
bugun
(ikkinchi darajali bo’lak )
4-sinflarda esa ancha murakkablashadi ,4 sinf ona tili darsligi gap bo’laklari , ikkinchi
darajali gap bo’laklarining tarkibiy qismlari , kelishiklar ularning talqinini qamrab oladi
Gapning bosh bo‘lagi sifatida ega va kesimni aniqlash, ularning o‘zaro bog‘lanishini
tushuntirish birinchi navbatda amalga oshiriladi. Masalan, o‘qituvchi dars davomida sodda
gaplardan foydalanib, egani aniqlash uchun "Kim?", "Nima?" savollari, kesimni aniqlash uchun
esa "Nima qildi?", "Nima qilmoqda?", "Nima qiladi?" savollarini qo‘llaydi. Bu bolalarning
mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Ikkinchi darajali bo‘laklar — to‘ldiruvchi, aniqlovchi va holni o‘rgatishda esa o‘quvchilarga
misollar orqali gapning tuzilishi tushuntiriladi. Ushbu bo‘laklar gapning bosh bo‘laklari bilan
qanday bog‘lanishini ko‘rsatish juda muhimdir. Masalan, “Bola kitob o‘qiyapti” gapida
to‘ldiruvchi sifatida “kitob”, aniqlovchi sifatida esa “bola”ga qaratilgan so‘zlardan
foydalanilganini tushuntirish mumkin.
Dars jarayonini qiziqarli va interaktiv shaklda tashkil etish ham katta ahamiyatga ega. Rolli
o‘yinlar, didaktik materiallar, rasmli ko‘rgazmalar va amaliy topshiriqlar yordamida o‘quvchilar
gap bo‘laklarini aniqlashni osonroq o‘zlashtiradilar. Masalan, o‘quvchilarga rasm ko‘rsatilib, shu
rasm asosida gap tuzish va har bir bo‘lakni ajratib ko‘rsatish vazifasi berilishi mumkin. Bu
nafaqat grammatik ko‘nikmalarni, balki ijodiy fikrlashni ham rivojlantiradi.
Bundan tashqari, darslarda differensial yondashuv qo‘llash orqali o‘quvchilarning
individual qobiliyatlarini hisobga olish muhimdir. Ba’zi bolalar sodda gap bo‘laklarini aniqlashda
qiynalishi mumkin, shuning uchun ularga qo‘shimcha tushuntirishlar va misollar berish tavsiya
etiladi. Kuchli o‘quvchilar esa murakkab gaplarni tahlil qilishga jalb etilishi mumkin.
Shunday qilib, gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rgatish nafaqat nazariy
bilimlarni, balki o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda ham muhim o‘rin tutadi.
To‘g‘ri tanlangan metodlar va o‘qituvchi yondashuvi dars jarayonini samarali va qiziqarli qiladi.
XULOSA
Boshlang‘ich sinflarda gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rgatish
o‘quvchilarning til qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon nafaqat
grammatik bilimlarni o‘zlashtirish, balki bolalarning mantiqiy tafakkuri va og‘zaki hamda yozma
nutqini shakllantirishga yordam beradi. Samarali metodlardan foydalanish va dars jarayonini
qiziqarli tashkil etish orqali o‘quvchilarda tilga bo‘lgan qiziqishni oshirish, ularning mustaqil
fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini
inobatga olgan holda, o‘rgatish usullarini moslashtirishi muhimdir. Shunday qilib, gap
bo‘laklarini o‘rgatishda to‘g‘ri yondashuv ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish va
o‘quvchilarning kelgusi o‘quv faoliyatida muvaffaqiyatli bo‘lishlariga zamin yaratadi.
References:
1.
Rasulova D., Yo‘ldosheva M. "Ona tili ta'limi metodikasi." – Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti,
2018.
2.
Mamatov S. "Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish." – Toshkent: Fan va
texnologiya nashriyoti, 2016.
75
3.
Karimova S., Yoqubov O. "Boshlang‘ich sinflarda grammatikani o‘rgatish metodikasi." –
Toshkent: Sharq, 2017.
4.
Usmonov I. "O‘zbek tilining grammatik qurilishi." – Toshkent: Universitet nashriyoti, 2015.
5.
Jalolova N., Ahmedov A. "Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini rivojlantirish." –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019
6.
Alimov Sh. "Til va nutq madaniyati." – Toshkent: Fan, 2020.
7.
O‘zbekiston Respublikasi umumiy o‘rta ta'lim davlat ta'lim standarti va dasturi. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2020.
8.
Vygotskiy L.S. "Bolalar nutqini rivojlantirish va o‘qitish nazariyasi." – Moskva:
Prosveshchenie, 1986.
