1
https://eyib.uz
3-sho‘ba.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobi va biznes-tahlilni rivojlantirish
istiqbollari
Kirish
Optimal soliq solish xususidagi munozaralarning ilmiy yechimida Ramseyning
“Soliq nazariyasiga qo‘shgan hissasi” (“A contribution to the theory of Taxation”)
hamda Diamond va Mirrleesning “Optimal soliqqa tortish va ijtimoiy ishlab chiqarish I:
Ishlab chiqarish samaradorligi” va “Optimal soliqqa tortish va ijtimoiy ishlab chiqarish
II: Soliq qoidalari” (“Optimal Taxation and Public Production I: Production
Efficiency”; Optimal Taxation and Public Production II: Tax Rules) fundamental ilmiy
ishlariga asoslanadi. Shuni ta’kidlash joizki, soliq qonunchiligiga takroran
o‘zgartirishlar kiritilishi, soliq solish tartiblarining turlicha talqin qilish yoki noto‘g‘ri
qo‘llash biznesni samarali boshqarishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. 2023
yilda dunyodagi 223 ta mamlakatlardan faqat 3 ta mamlakatning soliq qonunchiligida
o‘rnatilgan foyda solig‘ining stavkasi 35 foiz va undan yuqoridir. 120 ta mamlakatda 20
foizdan yuqori va undan past yoki 30 foizdan pastroq soliq stavkalari o‘rnatilgan (1-
rasm).
RAQAMLI IQTISODIYOTDA FOYDA SOLIG‘INI
TAKOMILLASHTIRISH
Abdullaev Zafarjon
Alijonovich
Toshkent texnologiya, menejment va kommunikatsiyalar
(TMS) instituti,
“Moliya va buxgalteriya hisobi” kafedrasi professori, DSc.
zafarjon1808@mail.ru. tel.+998(97)726-05-75
A
nno
ta
ts
iy
a
Bugungi kunda dunyoda ro‘y berayotgan axborot texnologiyalarining jadal
rivojlanishi iqtisodiyot va davlat boshqaruvidagi mavjud munosabatlarni
o‘zgartirmoqda. Yangi virtual yoki gibrid biznes modellari paydo bo‘lmoqda,
zamonaviy
texnologik
yechimlar
asosida
startaplar
yaratilmoqda,
iste’molchilar, biznes va davlat organlarining xatti-harakatlari o‘zgarmoqda.
Internet va yangi qiymat yaratish paradigmalari davrida biznesning boshqa
shakllarining rivojlanishi bilan birga soliq tizimlari ham o‘zgarishlarni
boshdan kechirmoqda. Bunday sharoitda ham an’anaviy ham raqamli biznes
modellari uchun teng soliq rejimi va bir xil soliq shartlarini ta’minlash
maqsadida amaldagi soliqqa tortish tizimini raqamli iqtisodiyotning o‘ziga
xos xususiyatlariga moslashtirish nihoyatda muhimdir.
Kalit so‘zlar:
soliq, foyda, iqtisodiyot, biznes, iste’molchi, model, korxona,
axborot, texnologiya, qiymat, shartnoma,
2
https://eyib.uz
3-sho‘ba.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobi va biznes-tahlilni rivojlantirish
istiqbollari
1-rasm Dunyodagi mamlakatlari bo‘yicha korporativ foyda solig‘ining o‘rtacha
maksimal stavkalarini taqsimlanishi
Bugungi kunda dunyoda ro‘y berayotgan axborot texnologiyalarining jadal
rivojlanishi
iqtisodiyot
va
davlat
boshqaruvidagi
mavjud
munosabatlarni
o‘zgartirmoqda. Yangi virtual yoki gibrid biznes modellari paydo bo‘lmoqda,
zamonaviy texnologik yechimlar asosida startaplar yaratilmoqda, iste’molchilar, biznes
va davlat organlarining xatti-harakatlari o‘zgarmoqda. Internet va yangi qiymat yaratish
paradigmalari davrida biznesning boshqa shakllarining rivojlanishi bilan birga soliq
tizimlari ham o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Bunday sharoitda ham an’anaviy
ham raqamli biznes modellari uchun teng soliq rejimi va bir xil soliq shartlarini
ta’minlash maqsadida amaldagi soliqqa tortish tizimini raqamli iqtisodiyotning o‘ziga
xos xususiyatlariga moslashtirish nihoyatda muhimdir. Raqamli transformatsiya global
iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biridir. Raqamli iqtisodiyotning samaradorligini
miqdoriy jihatdan o‘lchash yagona yondashuvning yo‘qligi va asosiy ko‘rsatkichlarni
hisoblashning turli usullaridan foydalanish tufayli juda qiyin hisoblanadi .
Ko‘pgina soliq shartnomalari rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar
o‘rtasidagi soliq munosabatlarini tartibga solish bo‘yicha BMTning namunaviy
konvensiyasi yoki an’anaviy doimiy muassasa tushunchasidan foydalanadigan Iqtisodiy
hamkorlik va taraqqiyot tashkilotining (IHTT) daromad va kapital solig‘i bo‘yicha
namunaviy konvensiyasiga asoslanadi. Xorijiy korxona jismoniy mavjud bo‘lgan
taqdirdagina soliqqa tortiladi, bu keng ma’noda korxona faoliyati to‘liq yoki qisman
amalga oshiriladigan joy sifatida belgilanadi. Davlat xorijiy kompaniyalarga faqat
ma’lum bir yurisdiksiyaga soliq aloqasi (bog‘liq) o‘rnatilgan bo‘lsa, soliq to‘lashi
mumkin. Biroq, raqamlashtirish kompaniyalarga yurisdiksiyada jismoniy ishtirok
etmasdan iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish imkonini beradi. Bu soliqlar biznes
tomonidan yaratilgan qiymat va foydani aks ettirmaydigan vaziyatga olib kelishi
3
https://eyib.uz
3-sho‘ba.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobi va biznes-tahlilni rivojlantirish
istiqbollari
mumkin. Raqamli biznes aktivlari soliqlar yuqori bo‘lgan mamlakatlarda soliqqa
tortilmaslik uchun bir yurisdiksiyadan boshqasiga osongina ko‘chirilishi mumkin. IHTT
raqamlilashtirish bilan bog‘liq soliq muammolari bo‘yicha oraliq hisobotni taqdim
etgan, uning 33-35-bandlarida raqamli kompaniyalarning umumiy xususiyatlari
ko‘rsatilgan:
mamlakat bozorida jismoniy va iqtisodiy ishtirok etish darajasi o‘rtasidagi
nomuvofiqlik (scale without mass);
nomoddiy aktivlarga, xususan, intellektual mulkka bog‘liqlik;
foydalanuvchi ishtiroki, ma’lumotlarining ahamiyati va ularning intellektual mulk
bilan o‘zaro ta’siri.
Shunday qilib, hozirgi kunga qadar taklif qilingan echimlar manba yoki
maqsadning yurisdiksiyasini ko‘rsatadigan soliq choralarini o‘z ichiga oladi. IHTT,
BMT va Yevropa Ittifoqi darajasida muhokama qilingan raqamli kompaniyalarni
soliqqa tortish variantlari, global miqyosda kelishilgan yechimga erishilgunga qadar
mavjud xalqaro soliq tizimini raqamli haqiqatga moslashtirishga qaratilgan qisqa
muddatli yechimlar qamrab olgan.
BMT va IHTT tomonidan raqamli iqtisodiyotning soliq muammolarini hal qilish
bo‘yicha taklif etilayotgan chora-tadbirlarning maqsadi soliqqa tortiladigan aloqani
aniqlash doimiy muassasa konsepsiyasini ko‘rib chiqish va ma’lumotlarni to‘plash va
monetizatsiya transfer bahosi maqsadlarida qiymat yaratishga olib keladimi yoki
yo‘qligini baholash. Shu bilan birga, raqamli korxonalar an’anaviy korxonalardan
ajralib turmasligi kerak. Qayd etilganidek, raqamli iqtisodiyotning asosiy xususiyatlari
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning axborot ochiqligi va shaffofligi hamda davlatlarning
raqamli integratsiyaga intilishidir. Raqamli kompaniyalar uchun yangi soliq qoidalarini
shakllantirishning yakuniy maqsadi global soliq mexanizmi va samarali soliq tizimini
yaratishdir.
IHTT loyihasi pandemiya sharoitlariga tuzatishlar kiritilgan holda ishlab
chiqilgan, ammo 10.08.2021 yilda 137 mamlakat vakillari tomonidan kelishilgan
iqtisodiyotni raqamlashtirish bilan bog‘liq holda yuzaga keladigan soliq muammolarini
ikki komponentli hal etish bo‘yicha bayonot e’lon qilingan. Ishlar ikki yo‘nalishda
amalga oshiriladi:
1.
1-komponent (pillar 1) bu bizga “uzatilgan qo‘l” tamoyilidan qisman
uzoqlashishga imkon beradi va shuningdek, soliq to‘lovchining yurisdiksiyada jismoniy
mavjudligi bilan bog‘liq bo‘lmagan yangi soliq qoidalarini yaratishga yordam beradi;
2.
2-komponent (pillar 2) soliq solinadigan bazaning eroziyasini oldini
olishning yanada zamonaviy mexanizmlarini nazarda tutadi (aslida bu BEPS 2.0
loyihasi) va va yirik xalqaro korporatsiyalar shtab-kvartirasi qaerda joylashganligi va
qaysi yurisdiksiyada faoliyat yuritishidan qat’i nazar, 15% stavkada daromad solig‘ini
to‘lashini ta’minlashga qaratilgan.
Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, pillar 1 xalqaro foyda solig‘i tizimini
mamlakatlar o‘rtasida foyda solig‘ini taqsimlash qoidalariga o‘zgartirishlar kiritish
orqali yangi biznes modellariga moslashtirishga qaratilgan va pillar 2 uchun global
minimal soliqqa tegishlidir.
Amaldagi tartibga solish raqamli kompaniyalarning mahalliy foydalanuvchilari
bilan bog‘liq xizmatlardan olinadigan daromadlardan soliqlarni to‘liq yig‘ishga imkon
4
https://eyib.uz
3-sho‘ba.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobi va biznes-tahlilni rivojlantirish
istiqbollari
bermaydi. Shu bilan birga, shunga o‘xshash faoliyatni amalga oshiruvchi mahalliy
kompaniyalar daromad solig‘i, QQS, boshqa soliqlar va yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha
soliq yukini o‘z zimmalariga oladilar. Bu mahalliy kompaniyalar tomonidan taqdim
etilgan bir xil xizmatlarning rentabelligi bilan solishtirganda, xorijiy kompaniyalar
tomonidan mahalliy foydalanuvchilarga taqdim etilayotgan raqamli xizmatlarning
rentabelligini (qo‘llanilayotgan soliqlar va to‘lovlarni hisobga olmaganda) oshiradi.
Raqamlashtirish sharoitida foydani soliqqa tortishga qaratilgan bir tomonlama chora-
tadbirlar joriy etilgan taqdirda, IHTTning birinchi komponenti mexanizmini ishlab
chiqish doirasida bir qator inovatsiyalarni, ya’ni avtomatlashtirilgan raqamli xizmatlar
va iste’molchiga yo‘naltirilgan biznesni va iqtisodiy faoliyat ko‘lamidan kelib chiqqan
holda soliqqa tortishning chegaraviy qiymatlarini belgilashni hisobga olish maqsadga
muvofiq.
Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish soliq ma’muriyati soliq
tizimini raqamli haqiqatga aylantirishning asosiy vazifalaridan biridir. Soliq
ma’muriyatchiligida raqamli texnologiyalarning joriy etilishi soliq shaffofligi va soliq
to‘lashning muqarrarligini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Corporate Tax Rates around the World, 2023.https://taxfoundation.org.
2.
Kirova, Ye.A. Transformatsiya nalogovoy sistemы Rossii v usloviyax
stanovleniya sifrovoy ekonomiki. Ye.A. Kirova, N.G. Morozova, A.S. Bezverxiy //
Vestnik universitet
3.
Yusupov, N. S. (2024). TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA LOYIXAVIY
BOSHQARUVNI RIVOJLANTIRISH TENDENSIYALARI VA ISTIQBOLLARI.
PEDAGOGS, 59(1), 202-207.
4.
Давидова Д. Т. CУҒУРТАДА АХБОРОТ КОММУНИКATSIЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕЗОНЛАРИ //MODELS
AND METHODS FOR INCREASING THE EFFICIENCY OF INNOVATIVE
RESEARCH. – 2023. – Т. 2. – №. 23. – С. 56-62.
5.
Mamayev B.N. RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANGAN
HOLDA
RAQAMLI
MARKETING
ELEMENTIDAN
BIRI
INTERNET-
REKLAMADAN FOYDALANISHNING TENDENSIYALARI Vol. 1 No. 8 (2022):
O'ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI /
6.
Mamayev
B.N.
O‘ZBEKISTONDA
INVЕSTITSION
MUHIT
JОZIBАDОRLIGINI TA’MINLASHNING O‘ZIGA XOS JIHATLATI International
scientific journal “Interpretation and researches” Volume 1 issue 20 | ISSN: 2181-4163 |
UIF-2023: 8.2
5
https://eyib.uz
3-sho‘ba.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobi va biznes-tahlilni rivojlantirish
istiqbollari
