99
SAN’ATSHUNOSLIK TARIXI VA KELAJAK AVLOD UCHUN MADANIY MEROS
Abdullayeva Xusnida
Pedagogika - psixologiya va san’atshunoslik fakulteti 2 – bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14666841
Annotatsiya.
Ushbu maqolada san’at tarixi va madaniy merosning o‘zaro bog‘liqligi
o‘rganilib, ularning saqlanishi va kontekstual tushunilishining ahamiyati ta’kidlanadi. Maqolada
madaniy yodgorliklarni asrashda texnologik yutuqlarning roli, asosiy muammolar va barqaror
konservatsiya strategiyalari yoritib beriladi. Tarixiy, sotsiologik va texnologik nuqtai nazarlarni
birlashtirgan holda, tadqiqot samarali saqlash usullarini aniqlab, mavjud adabiyotlardagi
bo‘shliqlarni to‘ldirishga qaratilgan. Xususan, o‘zbek madaniy merosining jahon san’ati tarixiga
qo‘shgan hissasi alohida ko‘rib chiqilib, konservatsiya amaliyotlaridagi mintaqaviy va xalqaro
dinamikalarni oydinlashtirishga intilmoqda.
Kalit so‘zlar:
San’at tarixi, madaniy meros, saqlash, konservatsiya, texnologik yutuqlar,
barqarorlik, o‘zbek merosi, Ipak yo‘li.
ИСТОРИЯ ИСКУССТВА И КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ ДЛЯ БУДУЩЕГО
ПОКОЛЕНИЯ
Аннотация.
В данной статье рассматривается взаимосвязь между историей искусства
и культурным наследием и подчеркивается важность их сохранения и контекстуального
понимания. В статье освещается роль технологических достижений в сохранении
памятников культуры, основные проблемы и стратегии устойчивого сохранения.
Объединив исторические, социологические и технологические аспекты, исследование
направлено на выявление эффективных методов сохранения и восполнение пробелов в
существующей литературе. В частности, отдельно рассматривается вклад узбекского
культурного наследия в историю мирового искусства, а также выясняется региональная и
международная динамика в практике консервации.
Ключевые слова:
История искусства, культурное наследие, сохранение,
консервация, технологические достижения, стабильность, узбекское наследие, Шелковый
путь.
ART HISTORY AND CULTURAL HERITAGE FOR THE FUTURE GENERATION
Abstract
. This paper examines the relationship between art history and cultural heritage,
highlighting the importance of their conservation and contextual understanding. The paper
highlights the role of technological advances in the conservation of cultural monuments, the main
challenges and strategies for sustainable conservation. By combining historical, sociological and
technological aspects, the study aims to identify effective conservation methods and fill the gaps
in the existing literature. In particular, the contribution of Uzbek cultural heritage to the history of
world art is specifically considered, as well as regional and international dynamics in conservation
practices.
Keywords
: Art history, cultural heritage, conservation, conservation, technological
advances, sustainability, Uzbek heritage, Silk Roads.
KIRISH
100
San’at tarixi va madaniy meros insoniyat sivilizatsiyasini anglash uchun muhim asoslardir,
o‘tmish an’analarini zamonaviy o‘zlik bilan bog‘laydi. Yodgorliklar, me’moriy obidalar va san’at
asarlari madaniy hikoyalarni o‘zida aks ettiradi, ammo ularni beparvolik, ekologik omillar va
ijtimoiy-siyosiy mojarolar xavf ostiga qo‘yadi. Madaniy merosni tadqiq qilish sohasi ushbu
qimmatli resurslarni himoya qilish va talqin etishga qaratilgan bo‘lib, ularning ta’lim, madaniy
diplomatiya va o‘zlikni shakllantirishdagi ahamiyatini ta’kidlaydi. O‘zbekistonning Ipak yo‘li
bo‘ylab joylashuvi uni arxitektura durdonalari, to‘qimachilik va ko‘p asrlik san’at an’analari bilan
boy madaniy chorrahaga aylantirdi. Samarqand va Buxoro kabi joylar YuNESKO ro‘yxatiga
kiritilgan bo‘lib, ularning umumjahon madaniy ahamiyatini aks ettiradi. Ammo, ushbu xazinalar
xavf ostida bo‘lib, global kontekstda ularni asrashga qaratilgan alohida e‘tibor talab etadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Madaniy meros tushunchasi sezilarli darajada rivojlandi, dastlab faqat monumental
arxitektura va yodgorliklarga e‘tibor qaratilgan edi. Louental konservatsiya tushunchasining
mafkuraviy asoslarini ta’kidlab, uning kollektiv xotirani shakllantirishdagi rolini o‘rgangan [6].
Karimov kabi o‘zbek olimlari Ipak yo‘li yodgorliklarini asrash bo‘yicha sa‘y-harakatlarni
hujjatlashtirib, ushbu sohada salmoqli hissa qo‘shishdi [5].
Adabiyotlarda iqlim o‘zgarishi, urbanizatsiya va madaniy yodgorliklarning noqonuniy
savdosi kabi muammolar yoritilgan [8]. Xuddi shunday, O‘zbekistonning cho‘l iqlimi va tezkor
urbanizatsiyasi uning me’moriy mo‘jizalarini asrashda o‘ziga xos muammolarni keltirib chiqaradi.
Holtorf konservatsiya uchun faol yondashuv zarurligini ta’kidlaydi [3]. O‘zbek tadqiqotchilari esa
musiqiy va og‘zaki an’analar kabi nomoddiy merosni saqlashda jamoatchilik ishtirokini
o‘rganishgan. Masalan, Shashmaqom san’atini asrash bo‘yicha amalga oshirilgan harakatlar ushbu
noyob madaniy ifodani himoya qilishda muhim ahamiyat kasb etgan. So‘nggi tadqiqotlar madaniy
merosni asrashda raqamli vositalarning muhim rolini ta’kidlamoqda. 3D skanerlash,
fotogrammetriya va sun’iy intellekt asosidagi tahlillar aniq hujjatlashtirish va tiklash imkonini
beradi [1]. Virtual reallik (VR) esa madaniy joylarga jamoatchilikni jalb qilishning yangi vositasi
sifatida paydo bo‘ldi [2].
MUHOKAMA VA NATIJALAR
San’at tarixi saqlash texnikasi va madaniy ahamiyatni anglash bo‘yicha muhim tajribalarni
taklif etadi. Masalan, Temuriylar davridagi binolarning restavratsiyasi mahalliy me’morchilik
elementlarini jahon merosi talablariga muvofiqlashtirishning yorqin namunasidir. Shu nuqtai
nazardan, Samarqand va Buxorodagi obidalar to‘g‘risidagi tarixiy hujjatlarni o‘rganish hozirgi
restavratsiya loyihalarini boyitmoqda. O‘zbekistonda madaniy merosni saqlash bo‘yicha
muvaffaqiyatli namunalar mavjud. Xususan, Xiva va Shahrisabzdagi yodgorliklar YuNESKO
himoyasiga olingani, xalqaro moliyaviy va texnik yordam olish imkoniyatlarini oshirdi. Bu
jarayonlar nafaqat madaniy obidalarni asrashga, balki turizmni rivojlantirish va iqtisodiy
barqarorlikka ham xizmat qilmoqda. Zamonaviy texnologiyalar madaniy merosni saqlashda yangi
ufqlarni ochmoqda. O‘zbekistonda amalga oshirilgan 3D raqamlashtirish va dron yordamida
kuzatuvlar arxitektura yodgorliklarini aniq hujjatlashtirish imkonini berdi. Bu usullar ayniqsa,
tarixiy joylarning joylashuvi qiyin bo‘lgan hududlarida juda foydali bo‘lib, ularni saqlashda yuqori
aniqlikni ta’minlaydi. O‘zbekistonning ilmiy va madaniy muassasalari raqamli kutubxonalar
tashkil etish orqali noyob qo‘lyozmalarni jahon ilm-fani uchun ochib berdi. Masalan, Toshkentdagi
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti nodir qo‘lyozmalar kolleksiyasini
raqamlashtirishda muhim qadamlarni qo‘ydi. Bu tadbirlar nafaqat merosni asrashga, balki o‘zbek
101
madaniyatining global miqyosda tadqiq qilinishiga ham hissa qo‘shmoqda. O‘zbekistonning
mintaqaviy va xalqaro hamkorligi madaniy merosni saqlashda katta rol o‘ynaydi. Markaziy
Osiyoda Ipak yo‘li loyihalari doirasida qo‘shni davlatlar bilan olib borilgan hamkorlik saqlash
harakatlarini kuchaytirishga yordam berdi. Masalan, Toshkentda o‘tkazilgan "Ipak yo‘li merosi:
umumiy tarix va kelajak" anjumani ushbu yo‘nalishdagi xalqaro hamkorlikni mustahkamlash
uchun maydon yaratdi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, madaniy merosni saqlashda tarixiy
yondashuvlarni zamonaviy texnologiyalar bilan birlashtirish eng samarali usullardan biri ekanligi
aniqlandi. O‘zbekiston tajribasi esa merosni saqlash va tiklashda milliy va xalqaro hamkorlikning
muhimligini tasdiqlaydi. Ushbu tajriba boshqa mamlakatlarga o‘rnak bo‘lishi mumkin.
XULOSA
San’at tarixi va madaniy merosni saqlash insoniyat uchun beqiyos ahamiyatga ega.
O‘zbekistonning madaniy merosi, xususan, Ipak yo‘li tarixiy obidalari, nafaqat milliy o‘zlikni
anglashning, balki global madaniy almashinuvning ajralmas qismi hisoblanadi. Tadqiqot
davomida zamonaviy texnologiyalar va xalqaro hamkorlikning madaniy merosni himoya
qilishdagi roliga urg‘u berildi. Kelajakda O‘zbekistonda madaniy merosni saqlash bo‘yicha
quyidagi yo‘nalishlarda tadqiqot va amaliy ishlarni davom ettirish muhim:
Raqamli texnologiyalardan kengroq foydalanish.
Xalqaro hamkorlik doiralarini kengaytirish.
Nomoddiy madaniy merosni saqlash va targ‘ib qilish.
Bu sa’y-harakatlar nafaqat o‘zbek madaniy merosining boyligini himoya qilishga, balki jahon
hamjamiyatiga bu boylikni taqdim etishga xizmat qiladi. Muhokama natijasida zamonaviy
texnologiyalar va innovatsion yondashuvlarning madaniy merosni saqlashda katta ahamiyatga
ega ekanligi aniqlandi. O‘zbekistonda amalga oshirilgan 3D skanerlash, dron yordamida kuzatuv,
va qo‘lyozmalarni raqamlashtirish kabi loyihalar mahalliy va xalqaro miqyosda merosni saqlashda
yetakchi tajribalarni yaratmoqda.
References:
1.
Brülle J. "Digital Preservation of Architectural Heritage." Journal of Cultural Heritage, 45(3),
2020, B- 12–24.
2.
Goslar T., & Turner E. "Virtual Reality Applications in Heritage Conservation." Digital Culture
& Society, 7(1), 2021, B- 56–78.
3.
Holtorf C. Cultural Heritage in the Anthropocene. Routledge, 2018.
4.
Ipak Yo‘li Xalqaro Anjumani. "Markaziy Osiyoda Madaniy Hamkorlik." Toshkent: O‘zbekiston
Matbuot Agentligi, 2020.
5.
Karimov A. O‘zbekiston madaniy yodgorliklari. Toshkent: Sharq NMAK, 1999.
6.
Lowenthal D. The Past is a Foreign Country. Cambridge University Press, 1985.
7.
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik Instituti Nodir Qo‘lyozmalar Raqamli
Katalogi. Toshkent, 2021.
8.
UNESCO. World Heritage Report. UNESCO Publishing, 2022.
