54
KOLLABORATIV YONDASHUV O’QUVCHILARNING ADABIY-NUTQIY
KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHDA SAMARALI VOSITA SIFATIDA
Temirova Iqbol Sadriddinovna
Buxoro davlat pedagogika instituti tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14511668
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ta'lim jarayonida kollaborativ yondashuvning ahamiyati va
uning o'quvchilarning adabiy va nutqiy kompetentsiyalarini rivojlantirishdagi roli tahlil qilingan.
Maqolada kollaborativ yondashuvning nazariy asoslari, uning ijtimoiy-madaniy, kognitiv
rivojlanish va tajriba asosidagi o'rganish nazariyalariga tayanib tushuntirilgan. Lev Vygotsky,
Jean Piaget va John Deweyning ta'limdagi yondashuvlari orqali bu metodning samarali ekanligi
isbotlangan. Shuningdek, kollaborativ yondashuvning o'quvchilarning ijodiy, tanqidiy fikrlash,
hamkorlikda ishlash va nutq kompetentsiyalarini rivojlantirishdagi o'rni ko'rsatilgan. Maqola
shuningdek, kollaborativ yondashuvning pedagogik va psixologik imkoniyatlarini, ta'lim
jarayonida muvaffaqiyatli qo'llanilishi uchun amaliy tavsiyalarni ham o'z ichiga oladi.
Kalit so’zlar:
Kollaborativ yondashuv, adabiy kompetentsiya, nutqiy kompetentsiyasiya,
ijtimoiy-madaniy nazariya, kognitiv rivojlanish,pedagogik imkoniyatlar, psixologik imkoniyatlar.
Hozirgi kunda ta'lim tizimida o'quvchilarning ijodiy va mukammal nutq qobiliyatlarini
rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonning asosida ularning fanga oid bilimlari va
nutqiy kompetentsiyalarini oshirish maqsad qilib qo'yilgan. Kollaborativ yondashuvning ta'lim
jarayonida qo'llanilishi o'quvchilarning o'zaro hamkorlik, birgalikda muhokama qilish va bir-
biridan o'rganish imkoniyatlarini kengaytiradi. Ko'plab ilmiy tadqiqotlar va amaliy tajribalar
shuni ko'rsatadiki, kollaborativ yondashuv asosida ishlash bu maqsadlarga erishishda muhim rol
o'ynaydi. Bugungi ta'lim tizimi o'zining eng asosiy vazifasi sifatida ijodiy fikrlash(creativity),
muammolarni hal qilish(problem solving) va tanqidiy fikrlash(critical thinking) va hamkorlikda
ishlash(colloboration) ko'nikmalarini shakllantirishni belgilab bergan. Shu bilan birga,
zamonaviy ta'lim jarayonida o'quvchilarni mustaqil va mas'uliyatli shaxs sifatida tarbiyalashga
ham katta e'tibor qaratilmoqda. Bunda kollaborativ yondashuvning afzalliklari muhim ahamiyat
kasb etadi. Kollaborativ yondashuvning asosi shundaki, o'quvchilar birgalikda ishlash orqali
bilimlarni egallash jarayonida bir-birlariga yordam beradilar, o'zaro fikr almashadilar va yangi
bilimlarni o'zlashtiradilar.
Kollaborativ yondashuv (cooperative learning) ta'lim jarayonida muhim o'rin tutadi va
ko'plab tadqiqotchilar tomonidan o'rganilgan. Ushbu yondashuvning nazariy asoslari Lev
Vygotsky, Jean Piaget va John Dewey kabi olimlarning fikrlari va tadqiqotlariga tayanadi.
Vygotsky va ijtimoiy-madaniy nazariya. Lev Vygotsky ijtimoiy-madaniy nazariyasida ta'lim
jarayonida ijtimoiy o'zaro aloqalar va madaniy omillarni muhim deb biladi. Unga ko'ra, inson
bilimlari va qobiliyatlari ijtimoiy muhitda shakllanadi va rivojlanadi. Kollaborativ yondashuv
Vygotskyning zonal yaqin rivojlanish (zone of proximal development - ZPD) nazariyasiga
asoslanadi. ZPD ta'lim jarayonida o'quvchining o'zi bajara olmaydigan, lekin yordam va ko'mak
bilan bajara oladigan vazifalarni ifodalaydi. Kollaborativ yondashuvda o'quvchilar bir-biriga
yordam berish orqali bilimlarini kengaytiradilar va rivojlantiradilar. Piaget va kognitiv
rivojlanish nazariyasi. Jean Piaget kognitiv rivojlanish nazariyasida bolalarning fikrlash va bilim
olish jarayonlari qanday rivojlanishini o'rganadi. Unga ko'ra, bolalar tajriba va muammolarni hal
qilish orqali bilimlarni o'zlashtiradilar. Kollaborativ yondashuvda o'quvchilar birgalikda
55
muammolarni hal qilish va bir-biridan o'rganish orqali bilimlarini kengaytiradilar va
chuqurlashtiradilar. Piagetning fikricha, bolalar birgalikda ishlash orqali o'zlarining bilimlarini
kengaytiradilar va yangi bilimlarni o'zlashtiradilar. Dewey va tajriba asosida o'rganish. John
Dewey tajriba asosida o'rganish nazariyasini ilgari suradi. Unga ko'ra, ta'lim jarayonida
o'quvchilarning faol ishtiroki va tajribaga asoslangan o'rganish muhimdir. Deweyning fikricha,
ta'lim jarayoni o'quvchilarning hayotiy tajribalariga asoslanishi va ularning faol ishtirokini
ta'minlashi kerak. Kollaborativ yondashuv Deweyning nazariyasiga mos keladi, chunki bu
yondashuv o'quvchilarning faol ishtirokini va tajribaga asoslangan o'rganishni ta'minlaydi.
Kollaborativ yondashuvning nazariy asoslari shuni ko'rsatadiki, bu yondashuv o'quvchilarning
bilimlarini kengaytirish va rivojlantirishda samarali bo'lishi mumkin. Ushbu yondashuvning
ta'lim jarayonida qo'llanilishi o'quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini
oshirishga yordam beradi.
Kollaborativ yondashuvning adabiy va nutqiy kompetentsiyalariga ta'sirini aniqlash uchun
bir qator tadqiqotlar va tajribalar o'tkazildi. Ushbu tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kollaborativ
yondashuv asosida ishlash o'quvchilarning adabiy bilimlari va nutq qobiliyatlarini sezilarli
darajada yaxshiladi.
Kollaborativ yondashuv adabiy bilimlarni rivojlantirishda samarali ekanligi ko'plab
tadqiqotlar tomonidan tasdiqlangan. Masalan, o'quvchilar birgalikda asarlar muhokama
qilganda, ular o'z bilimlarini kengaytiradilar va bir-birlaridan yangi narsalarni o'rganadilar. Bu
jarayonda o'quvchilar o'z fikrlarini erkin ifoda eta oladilar va boshqa ishtirokchilarning fikrlarini
tinglash va tushunish qobiliyatlarini oshiradilar. Birgalikda asarlarni tahlil qilish va muhokama
qilish orqali o'quvchilar o'zlarining adabiy bilimlarini chuqurlashtiradilar va yangi bilimlarni
o'zlashtiradilar. Nutq kompetentsiyalarining rivojlanishi. Kollaborativ yondashuv nutq
kompetentsiyalarini rivojlantirishda ham samarali ekanligi aniqlangan. O'quvchilar birgalikda
ishlash jarayonida o'z fikrlarini erkin ifoda eta oladilar va boshqa ishtirokchilarning fikrlarini
tinglash va tushunish qobiliyatlarini oshiradilar. Kollaborativ yondashuv asosida ishlash
o'quvchilarning o'z fikrlarini aniq va ravon ifoda eta olish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu
jarayonda o'quvchilar bir-birlariga yordam beradilar, yangi so'z va iboralarni o'rganadilar va
nutq qobiliyatlarini mustahkamlaydilar. Tajriba asosidagi natijalar. Tadqiqotlar va tajribalar
shuni ko'rsatadiki, kollaborativ yondashuv asosida ishlash o'quvchilarning adabiy va nutq
kompetentsiyalarini sezilarli darajada yaxshilaydi. Masalan, o'quvchilar birgalikda asarlar
muhokama qilganda, ular o'z bilimlarini kengaytiradilar va bir-birlaridan yangi narsalarni
o'rganadilar. Bu jarayonda o'quvchilar o'z fikrlarini erkin ifoda eta oladilar va boshqa
ishtirokchilarning fikrlarini tinglash va tushunish qobiliyatlarini oshiradilar. Birgalikda asarlarni
tahlil qilish va muhokama qilish orqali o'quvchilar o'zlarining adabiy bilimlarini
chuqurlashtiradilar va yangi bilimlarni o'zlashtiradilar.
Ushbu yondashuvning pedagogik va psixologik imkoniyatlarini tahlil qilish. Pedagogik
imkoniyatlar. Kollaborativ yondashuvning pedagogik imkoniyatlari ta'lim jarayonini interaktiv
va qiziqarli qilishga yordam beradi. Ushbu yondashuvning pedagogik afzalliklari quyidagilardan
iborat: Faol ishtirok: Kollaborativ yondashuv o'quvchilarning dars jarayonida faol ishtirok
etishiga yordam beradi. O'quvchilar birgalikda ishlash orqali o'z fikrlarini erkin ifoda etadilar va
bir-birlarining fikrlarini hurmat qilishni o'rganadilar. Bilimlarning kengayishi: Kollaborativ
yondashuv orqali o'quvchilar yangi bilimlarni birgalikda o'rganadilar va o'z bilimlarini
kengaytiradilar. Bu jarayonda o'quvchilar bir-birlariga yordam beradilar va yangi bilimlarni
56
o'zlashtiradilar. Ijodiy fikrlash: Kollaborativ yondashuv o'quvchilarning ijodiy fikrlash
qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. O'quvchilar birgalikda muammolarni hal qilish va
yangi g'oyalarni ishlab chiqish orqali ijodiy fikrlashni rivojlantiradilar. Tanqidiy fikrlash:
Kollaborativ yondashuv tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
O'quvchilar birgalikda ishlash jarayonida o'z fikrlarini asoslash va boshqalar bilan munozara
qilish orqali tanqidiy fikrlashni rivojlantiradilar.
Psixologik imkoniyatlar. Kollaborativ yondashuvning psixologik imkoniyatlari
o'quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ushbu yondashuvning psixologik
afzalliklari quyidagilardan iborat: O'ziga ishonch: Kollaborativ yondashuv o'quvchilarning o'ziga
bo'lgan ishonchini oshiradi. O'quvchilar birgalikda ishlash orqali o'z fikrlarini erkin ifoda etadilar
va yangi bilimlarni o'zlashtirishda o'zini erkin his qiladilar. Ijtimoiy malakalar: Kollaborativ
yondashuv o'quvchilarning ijtimoiy malakalarini rivojlantirishga yordam beradi. O'quvchilar
birgalikda ishlash orqali muloqot qilish, boshqalar bilan hamkorlik qilish va o'z fikrlarini ifoda
etish qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Motivatsiya: Kollaborativ yondashuv o'quvchilarning ta'lim
jarayoniga bo'lgan motivatsiyasini oshiradi. O'quvchilar birgalikda ishlash orqali ta'lim
jarayoniga qiziqish bildiradilar va yangi bilimlarni o'zlashtirishga intiladilar. Stressni
kamaytirish: Kollaborativ yondashuv ta'lim jarayonida o'quvchilarning stressini kamaytirishga
yordam beradi. O'quvchilar birgalikda ishlash orqali o'zlarini qo'llab-quvvatlaydigan muhitda his
qiladilar va ta'lim jarayonida stressni kamaytiradilar.
Kollaborativ yondashuvning ta'lim jarayonida muvaffaqiyatli qo'llanilishi uchun quyidagi
amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish mumkin: Ta'lim dasturlariga kiritish: Kollaborativ
yondashuvni ta'lim dasturlariga kengroq tatbiq qilish. Bu o'quvchilarning ta'lim jarayonida faol
ishtirok etishini va yangi bilimlarni o'zlashtirishini ta'minlaydi. O'qituvchilarni tayyorlash:
O'qituvchilarni kollaborativ yondashuv usullari bo'yicha o'qitish va malakasini oshirish. Bu
o'qituvchilarning o'quvchilar bilan samarali ishlashini va ta'lim jarayonida kollaborativ
yondashuvni qo'llashni ta'minlaydi. Infratuzilmani yaratish: Kollaborativ yondashuv asosida
ishlash uchun zarur bo'lgan infratuzilmani yaratish. Bu o'quvchilarning birgalikda ishlashini va
ta'lim jarayonida samarali hamkorlik qilishini ta'minlaydi. Interaktiv mashg'ulotlar:
O'quvchilarning kollaborativ yondashuv asosida ishlashga bo'lgan qiziqishini oshirish uchun
turli interaktiv mashg'ulotlar tashkil qilish. Bu o'quvchilarning ta'lim jarayonida qiziqarli va
interaktiv ishtirok etishini ta'minlaydi. Motivatsiya va qo'llab-quvvatlash: O'quvchilarning
kollaborativ yondashuv asosida ishlashga bo'lgan motivatsiyasini oshirish va ularni qo'llab-
quvvatlash. Bu o'quvchilarning ta'lim jarayonida muvaffaqiyatli ishtirok etishini va yangi
bilimlarni o'zlashtirishini ta'minlaydi. Kollaborativ yondashuv asosida adabiy va nutq
kompetentsiyalarini rivojlantirishning pedagogik va psixologik imkoniyatlari shuni ko'rsatadiki,
bu yondashuv ta'lim jarayonida samarali bo'lishi mumkin. Kollaborativ yondashuv
o'quvchilarning bilimlarini kengaytirish, ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini oshirish va
ta'lim jarayonida faol ishtirok etishini ta'minlaydi. Ushbu yondashuvning muvaffaqiyatli
qo'llanilishi uchun ta'lim dasturlariga kiritish, o'qituvchilarni tayyorlash, infratuzilmani yaratish,
interaktiv mashg'ulotlar tashkil qilish va o'quvchilarni qo'llab-quvvatlash muhimdir. Bu esa
o'quvchilarning ta'lim jarayonida muvaffaqiyatli ishtirok etishini va yangi bilimlarni
o'zlashtirishini ta'minlaydi.
57
References:
1.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological
Processes. Harvard University Press.
2.
Johnson, D. W., Johnson, R. T., & Smith, K. A. (1991). Active Learning: Cooperation in the
College Classroom. Interaction Book Company.
3.
Slavin, R. E. (1995). Cooperative Learning: Theory, Research, and Practice. Allyn & Bacon.
4.
Xodjiyev, M. (2005).
Ta'limda zamonaviy texnologiyalar
. Toshkent: O‘qituvchi.
5.
Qosimova, X. (2010).
Ona tili o‘qitish metodikasi
. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti
nashriyoti.
6.
Sattarova, G. (2013).
Nutqiy kompetensiyalarni rivojlantirish metodlari
. Toshkent: Fan.
