15
OʻQITUVCHINING SHAXSLARARO MULOQOTI ETIKASI VA MADANIYATI
Inoyatova Nargiza Nishonboyevna
Urganch Ranch texnologiya universiteti
“Pedagogika va aniq fanlar” kafedrasi 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14377224
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘qituvchining shaxslararo muloqoti etikasi va madaniyatini
shakllantirish masalalari yoritilgan. Pedagogik jarayonlarda o‘qituvchi nutqining madaniyati,
muloqot qoidalariga rioya etishi, shaxslararo muloqot orqali ta’lim-tarbiya jarayonini samarali
tashkil etishdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Shuningdek, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi
muloqotni samarali yo‘lga qo‘yish bo‘yicha tavsiyalar beriladi. Maqolada o‘qituvchining etikasi va
muloqot madaniyati pedagogik mahoratning muhim elementi sifatida qaraladi.
Kalit so‘zlar:
shaxslararo muloqot, etika, muloqot madaniyati, o‘qituvchi nutqi, pedagogik
mahurat, ta’lim-tarbiya, muloqot qoidalari, o‘quvchi-o‘qituvchi munosabatlari.
Kirish:
Har bir o‘qituvchi – bu nafaqat bilim beruvchi, balki yosh avlod uchun namuna, ularning
ongida qadriyatlarni shakllantiruvchi va jamiyatda madaniyat tarbiyalovchi shaxsdir. Shuning
uchun o‘qituvchining shaxslararo muloqoti, uning madaniyati va etikasi zamonaviy ta’limning
markaziy mavzularidan biriga aylanadi. Bugungi kunda ta’lim jarayonida texnologiyalarning
rivojlanishi, ijtimoiy o‘zgarishlar va o‘quvchilar dunyoqarashining o‘ziga xosligi o‘qituvchi oldiga
yangicha vazifalarni qo‘ymoqda. Bu vazifalar faqat bilimni yetkazish emas, balki muloqot orqali
o‘quvchi shaxsini shakllantirish va unga motivatsiya berish bilan bog‘liq.
O‘qituvchining etikasi – bu nafaqat uning shaxsiy fazilatlari, balki kasbiy yondashuvi, o‘ziga
va boshqalarga bo‘lgan hurmatini ifodalaydigan ko‘nikma va qadriyatlar majmuasidir.
Muloqotning mazmuni, ifoda etilish usuli va hissiy ohangi o‘quvchida qiziqish uyg‘otishi, unga
ilhom berishi yoki aksincha, ta’limdan uzoqlashtirishi mumkin. Shu sababli, shaxslararo
muloqotning samarali shakllarini egallash, etik qoidalar va madaniy tamoyillarni chuqur
tushunish bugungi o‘qituvchining eng muhim vazifalaridan biridir.
O‘qituvchi o‘z muloqoti orqali o‘quvchilarning nafaqat bilim olishiga, balki ularning
jamiyatdagi o‘rnini anglashiga ham yo‘l ko‘rsatadi. Shuning uchun bu mavzu ta’lim sohasida
nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. O‘qituvchining etikasi va muloqot
madaniyatini rivojlantirish orqali ta’lim sifatini oshirish – bu barcha pedagoglarning umumiy
vazifasidir.
Metodologiya:
O‘qituvchining shaxslararo muloqoti etikasi va madaniyatini o‘rganish – bu ko‘p qirrali va
murakkab jarayon bo‘lib, turli ilmiy yondashuvlar va usullarni talab qiladi. Mazkur tadqiqotda
pedagogik, psixologik va kommunikativ tahlil usullari birlashtirildi. Bunda asosiy e’tibor
o‘qituvchining muloqot madaniyati va etikasi bilan bog‘liq jarayonlarni tizimli o‘rganishga
qaratildi.
Dastlab, o‘qituvchining shaxslararo muloqotdagi o‘rni va uning ta’lim-tarbiya jarayoniga
ta’sirini aniqlash maqsadida nazariy manbalar tahlil qilindi. Bu bosqichda etika, madaniyat va
muloqot nazariyalari asosida o‘qituvchining nutq madaniyatiga oid zamonaviy tendensiyalar va
yondashuvlar o‘rganildi. Shu bilan birga, pedagogik jarayonlarda muloqotning psixologik
omillari, jumladan, hissiy ta’sir, intonatsiya va kommunikativ sig‘im kabi jihatlar tahlil qilindi.
16
Keyingi bosqichda empirik tadqiqot usullari qo‘llanildi. Bu jarayonda pedagoglar va
o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqotni o‘rganish maqsadida kuzatish, suhbat va so‘rovnomalar tashkil
etildi. So‘rovlar orqali o‘qituvchining nutqi va xulq-atvoridagi etik tamoyillar, o‘quvchilar bilan
muloqot madaniyati qanchalik muvaffaqiyatli ekanligi haqida ma’lumot olindi.
Bundan tashqari, amaliy tajriba asosida o‘qituvchining etikasi va muloqot madaniyatini
rivojlantirish uchun samarali usullar ishlab chiqildi. Masalan, kommunikativ treninglar, rolli
o‘yinlar va muloqotni tahlil qilish mashg‘ulotlari orqali o‘qituvchilarga muloqot ko‘nikmalarini
takomillashtirish yo‘llari o‘rgatildi. Bu jarayonlarda o‘qituvchining shaxsiyati, uning kasbiy
ehtiyojlari va individual xususiyatlari hisobga olindi.
Metodologiya jarayonida sifatli va miqdoriy tahlillar birgalikda qo‘llanildi. Miqdoriy tahlil
orqali pedagogik jarayonda muloqotning samaradorlik darajasi o‘lchandi, sifatli tahlil esa
o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqot mazmunini chuqurroq tushunishga imkon berdi.
Tadqiqot natijalari esa o‘qituvchining shaxslararo muloqot madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha
ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qildi.
Mazkur metodologiya o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqotni nafaqat pedagogik
jarayonning muhim qismi sifatida, balki jamiyatda madaniyat va etika shakllantirish omili
sifatida o‘rganish imkonini berdi.
Muhokama:
O‘qituvchining shaxslararo muloqoti etikasi va madaniyati ta’lim jarayonining eng muhim
jihatlaridan biridir. Bu mavzuni chuqur o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchining muloqot
uslubi va etik tamoyillari o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Shaxslararo muloqotning ijobiy va madaniyatli bo‘lishi ta’lim muhitini qulaylashtiradi,
o‘quvchilarning darslarga qiziqishini oshiradi va ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchi tomonidan muloqotda ko‘rsatilgan hurmat,
sabr-toqat va mehribonlik kabi xususiyatlar o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Bu
esa, o‘z navbatida, ularning ta’lim jarayonida faol ishtirok etishlariga olib keladi. Biroq, ba’zi
holatlarda o‘qituvchilarning etik qoidalarga yetarlicha e’tibor bermasligi yoki muloqotda hissiy
barqarorlikning yetishmasligi o‘quvchilar bilan muloqotni qiyinlashtirishi va o‘qitish
samaradorligini pasaytirishi mumkin.
Muhokama davomida yana bir muhim jihat – o‘qituvchining muloqot madaniyatini
rivojlantirishning zarurligi aniqlangan. Bugungi globallashuv davrida o‘quvchilarning
dunyoqarashi, qadriyatlari va ehtiyojlari turli xilligini hisobga olish zarur. Shu sababli, o‘qituvchi
muloqot jarayonida har bir o‘quvchiga individual yondashish, ularning fikrini tinglash va hurmat
qilish orqali ta’lim jarayonini yanada samarali qilishi mumkin.
Shu bilan birga, muhokama jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarining ahamiyati
alohida ta’kidlandi. Masalan, raqamli platformalar orqali o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida qulay
va samarali muloqot yo‘lga qo‘yilishi mumkin. Ammo bunday texnologiyalardan foydalanishda
ham muloqot etikasi va madaniyati asosiy tamoyil bo‘lib qolishi kerak. Muloqot jarayonida faqat
texnik vositalarga emas, balki insoniy qadriyatlarga e’tibor qaratish muhim.
O‘qituvchining shaxslararo muloqoti etikasi va madaniyati nafaqat ta’lim jarayonining,
balki butun jamiyatning ma’naviy rivojlanishiga hissa qo‘shadi. O‘qituvchi etikasi va muloqot
madaniyatini rivojlantirish borasida olib borilayotgan ishlarni davom ettirish orqali yosh
avlodning nafaqat bilimli, balki madaniyatli va mas’uliyatli shaxslar sifatida shakllanishiga
17
erishish mumkin. Bu esa ta’limning zamonaviy muammolariga yechim topishning eng muhim
vositalaridan biri hisoblanadi.
Xulosa:
O‘qituvchining shaxslararo muloqoti etikasi va madaniyati ta’lim jarayonining
muvaffaqiyatli amalga oshirilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Muloqot jarayonida o‘qituvchi
faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchilarning ma’naviy va ijtimoiy rivojlanishida yo‘l
ko‘rsatuvchi yetakchi hisoblanadi. Ushbu tadqiqot davomida aniqlanganki, muloqotning etik
qoidalari va madaniy me’yorlarini anglab yetgan hamda ularga rioya qiluvchi o‘qituvchilar
nafaqat samarali ta’lim muhitini yaratadi, balki yosh avlodni insoniylik va ma’naviy qadriyatlar
ruhida tarbiyalaydi.
Zamonaviy ta’limning ehtiyojlari va o‘quvchilarning o‘zgaruvchan dunyoqarashi
shaxslararo muloqotni doimiy ravishda takomillashtirishni talab qiladi. Bugungi kunda
o‘qituvchining muloqotdagi yondashuvlari uning kasbiy mahoratining eng muhim jihatlaridan
biri sifatida ko‘riladi. Shuning uchun o‘qituvchining o‘ziga xosligi, nutq madaniyati, hissiy
barqarorlik va o‘quvchilarga bo‘lgan hurmat kabi omillar ta’lim jarayonining muvaffaqiyati
uchun asosiy shartlardan biridir.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotning
samaradorligi nafaqat o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, balki ularning
jamiyatdagi o‘z o‘rnini anglashida ham katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun, ta’lim jarayonida
o‘qituvchilarga muloqot etikasi va madaniyatini rivojlantirish bo‘yicha maxsus trening va amaliy
mashg‘ulotlar tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, o‘qituvchining shaxslararo muloqoti nafaqat ta’limning,
balki jamiyatning ma’naviy asoslarini mustahkamlashning ham eng samarali vositalaridan
biridir. Ta’lim sifati va uning ijtimoiy ahamiyatini oshirish uchun o‘qituvchining etikasi va
muloqot madaniyatiga bo‘lgan talablarni kuchaytirish, bu borada izchil ilmiy va amaliy ishlarni
olib borish zarur. Bu jarayon orqali ta’lim va tarbiya yanada mukammal shaklda amalga
oshirilishi va jamiyatning madaniy yuksalishiga hissa qo‘shilishi mumkin.
References:
1.
Abdullayeva, M. R. (2019). Pedagogik muloqot asoslari. Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi.
2.
Brown, H. D. (2007). Principles of Language Learning and Teaching. White Plains, NY:
Pearson Education.
3.
Gippenreiter, Y. B. (2001). Obshchaytes' s rebenkom. Kak? Moskva: AST.
4.
Sattorov, K. S. (2023). Zamonaviy o‘qituvchining kasbiy kompetensiyalari va etikasi.
Buxoro: Ilm va Amal nashriyoti.
5.
Dewey, J. (1933). How We Think: A Restatement of the Relation of Reflective Thinking to
the Educative Process. Boston: D.C. Heath.
6.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age.
Stanford, CA: Stanford University Press.
7.
UNESCO (2021). Teacher's Role in Developing Ethical Communication Skills. Paris: UNESCO
Publishing.
