17
ADABIYOTNING PAYDO BO'LISHI, UNGA ASOS SOLGANLAR VA OLIMLARNING
QARASHLARI
Kakisheva Gulnur Annadurdiyevna
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika
instituti Turkiy tillar fakulteti Turkman tili va
adabiyoti yo‘nalishi 3-D guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15478872
Annotatsiya:
Mazkur maqolada adabiyotning paydo bo'lish jarayoni, unga asos solgan
shaxslar, shuningdek, turli davrlarda yashab ijod qilgan olimlarning adabiyot haqidagi qarashlari
keng yoritiladi. Maqola tarixiy va ilmiy ma'lumotlarga asoslangan holda tayyorlangan bo'lib,
adabiyotshunoslik sohasida izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar va talabalar uchun foydali
bo'lishi mumkin.
Kalit so'zlar:
adabiyot, adabiyot tarixi, adabiyotshunoslik, ijodkorlar, olimlarning fikrlari,
yozma manba, og‘zaki ijod.
Adabiyot (arabcha — "adab" soʻzining koʻpligi) — 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi
yutuqlarini umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy adabiyot, qishloq xoʻjaligi adabiyoti,
siyosiy adabiyot va boshqalar). 2. Sanʼatning bir turi ("badiiy adabiyot" deb ham ataladi);
voqelikni soʻz yordamida obrazlar orqali aks ettiradi.
Adabiyot avval ogʻzaki boʻlgan, yozuv paydo boʻlgandan soʻng yozma shaklga oʻtgan.
Adabiyot soʻz orqali insonning his-tuygʻularini keng va chuqur aks ettirish mohiyatiga ega,
shuning uchun ham u sanʼatning eng ommaviy turi hisoblanadi.
Badiiy adabiyotning yetakchi 3 turi — epos, lirika, drama mavjud. Epos voqelikning oʻzini
inʼikos
etadi,
lirikada
esa
insonning
voqelikdan
olgan
taassurotlari
qoʻshib
tasvirlanadi. Sharq qadimdan she’riyat tuygʻulari oʻlkasi boʻlgan. Shu boisdan Sharq badiiy
adabiyotida, ayniqsa, lirika keng rivojlangan. Drama hayotni harakatda ifodalab, muallif nutqisiz
aks ettiradi. Adabiyotda qorishiq turlar ham mavjud. Masalan, lirika va epos xususiyatlari
birlashib, liroepik turni tashkil etadi. Liroepik turga poema, ballada, doston, masal kabilar kiradi.
Epos, odatda, 3 ga boʻlinadi: kichik epik shakl (latifa ocherk, ertak, hikoya), oʻrta epik shakl
(qissa) va katta epik shakl (roman). Lirika mazmun va shaklga koʻra gʻazal, muxammas,
marsiya, ruboiy, qasida, sonet, qoʻshiq va boshqalarga boʻlinadi. Dramatik adabiyotning ham
mazmunan 3 xili bor: drama, komediya va tragediya (fojia). Adabiyot sanʼatning boshqa turlari
kabi mafkuraviy hodisadir.
Adabiyotda voqelikni aks ettirish tamoyiliga koʻra, adibning ijodiy usuli paydo boʻladi.
Voqelikdagi tipik hodisalar umumlashtirilgan holda haqqoniy aks ettirilsa,
realistik
adabiyot
deyiladi. Yozuvchi ayni voqelikni emas, balki u haqidagi oʻz orzu-umidlarini ham ifoda
etsa,
romantik adabiyot
boʻladi. Adabiyotning badiiylik mezoni uning gʻoyaviy-badiiy jihatdan
mukammal boʻlishini taqozo qiladi. Bu hol asar mavzusining dolzarbligi, ifoda etadigan
gʻoyasining toʻgʻriligi, tasvir haqiqatining chuqurligi, badiiy shakl tarkibiy qismlarining
mukammalligidan yuzaga keladi.
Har bir adabiyot milliydir, shunga koʻra har bir xalqning tarixiy hayotidagi va ruhiyatidagi
xususiyatlar adabiyotning milliyligi mazmunini tashkil etadi va oʻziga xos milliy shaklni yuzaga
keltirib chiqaradi. Milliy shaklning yuzaga kelishida adabiyot tomonidan uzoq davr mobaynida
yigʻilgan tajriba va anʼananing ham ahamiyati katta. Xalq hayotidagi yangi davr esa adabiyotni
18
yangi, yuqoriroq bosqichga koʻtaradi, uning mazmuni va shaklini ham yangilaydi, ham boyitadi.
Yangilangan adabiyot oʻz navbatida yangi jamiyatning mustahkamlanishida qudratli qurol
vazifasini oʻtaydi. Hozirgi zamon oʻzbek adabiyotida adabiyotning tasvir obyekti umuman
ijtimoiy voqelik boʻlsa, bosh tasvir obyekti esa insondir. Adabiyotda insonning ijtimoiy mohiyati
umumlashtirilgan holda ifoda etiladi. Shuning uchun ham adabiyotning maqsadi maʼlum bir
ijtimoiy-siyosiy
kuchning
mohiyatini
toʻla
ifodalash
va
ayni
vaqtda
keskin
individuallashgan badiiy
obraz yaratmoqdir.
Yaratilgan
bunday
obrazlarning
eng
mukammali „tip“ deb ataladi. Navoiy asarlaridagi Farhod, Shirin, Majnun, Layli, Iskandar
obrazlari; Shekspir asarlaridagi Otello va Hamlet; Abdulla Qodiriy asarlaridagi Otabek va
Kumush tip darajasiga koʻtarilgan obrazlardir. Adabiyot voqelikni aks ettirar ekan, unga goʻzallik
qoidalari nuqtai nazaridan yondashadi. Binobarin, asar predmetini tanlash ham gʻoyat muhim
ijodiy nuqtadir. Chunonchi, asarning taʼsirli chiqishi, boshqa koʻp mezonlar qatori, shunga asos
qilib olingan fikrning emotsionalligi, koʻtarinkiligiga ham bogʻliq boʻladi.
Adabiyot insoniyat tafakkuri va qalbining in'ikosi sifatida qadim-qadimdan mavjud bo‘lib
kelgan. U og‘zaki ijod shaklida boshlangan bo‘lsa-da, yozuv ixtiro qilingach, yanada rivojlanib,
jamiyatning turli bosqichlarida o‘ziga xos shakl va mazmunga ega bo‘lgan. Adabiyot nafaqat
estetik zavq beruvchi san’at turi, balki xalqning ruhiy olami, tarixi va ijtimoiy hayotining o‘ziga
xos ko‘zgusidir. Ushbu maqolada adabiyotning ilk bosqichlari, unga asos solgan mutafakkirlar va
olimlarning bu boradagi qarashlari yoritiladi.
Adabiyotning paydo bo‘lishi insoniyatning ilk ongli faoliyati bilan chambarchas bog‘liq.
Uning dastlabki ko‘rinishlari miflar, afsonalar, dostonlar shaklida og‘zaki tarzda mavjud bo‘lgan.
Mesopotamiya, Misr, Hindiston va Xitoy kabi qadimiy sivilizatsiyalarda yozma adabiyotning
dastlabki namunalari vujudga keldi. Misol uchun, "Gilgamesh dostoni" (Mesopotamiya) eng
qadimgi yozma adabiy manba hisoblanadi. Adabiyot tarixining shakllanishida qadimgi Yunon va
Rim faylasuflari, xususan, Aristotel va Platonning xizmatlari katta. Aristotelning "Poetika" asari
adabiyotshunoslikning ilk nazariy asari sifatida qadrlanadi. U tragediya, epik va dramatik janrlar
haqida chuqur tahlillar bergan. Platon esa adabiyotning tarbiyaviy va falsafiy tomonlariga e'tibor
qaratgan.
Sharq adabiyoti tarixida esa Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar
ijodi alohida o‘rin tutadi. Forobiy adabiy ijodda axloqiy-estetik mezonlarga ahamiyat bergan. Ibn
Sino esa adabiy tafakkurni ilmiy asosda tahlil qilgan. Navoiy esa adabiy til, she’riyat va badiiy
tasvir vositalarining chuqur bilimdonidir. Sharq adabiyotida: Homer (miloddan avvalgi VIII asr)
– "Iliada" va "Odisseya" dostonlari muallifi. G‘arb adabiyotining asoschilaridan. Zardusht –
"Avesto" kitobi orqali diniy va badiiy asarlar anʼanasiga asos solgan. Konfutsiy (miloddan avvalgi
VI-V asrlar) – Xitoy adabiy merosining shakllanishida muhim rol o‘ynagan. Firdausiy –
"Shohnoma" orqali fors-tojik adabiyotining monumental asarini yaratgan. Alisher Navoiy –
turkiy adabiyotning asoschilaridan biri, adabiy tilni rivojlantirishda beqiyos hissa qo‘shgan.
G‘arbda esa Dante, Shekspir, Gёte, Balzak, Tolstoy, Dostoyevskiy kabi adiblar va olimlar
adabiyotga katta hissa qo‘shganlar. Ular inson ruhiy olamini, jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlik va
axloqiy muammolarni o‘z asarlarida yoritganlar. XX asrda esa adabiyotshunoslar orasida M.
Baxtin, R. Bart, U. Eko, T. Todorov kabi olimlar adabiy matnni zamonaviy yondashuvlar asosida
tahlil qilib, yangi nazariy qarashlarni ilgari surganlar. Vergiliy, Ovidiy, Tsitseron – Rim
adabiyotining rivojida asosiy rol o‘ynagan shaxslar. Shekspir – ingliz adabiyotining buyuk
namoyandasi sifatida dramatik asarlar orqali adabiyotni yangi bosqichga olib chiqqan.
19
O‘zbek adabiyotshunosligida esa G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Sulaymon, Ozod
Sharafiddinov, Erkin Vohidov kabi adiblar va olimlar milliy adabiyotimiz tarixini o‘rganib,
nazariy asoslarini yaratganlar.
Shu tariqa, adabiyot tarixida ko‘plab olim va ijodkorlar uni rivojlantirishga, nazariy va
amaliy asoslarini shakllantirishga katta hissa qo‘shganlar. Har bir davr adabiyotga o‘zining yangi
qarashlari va yo‘nalishlarini olib kelgan.
Xulosa qilib aytgabda adabiyot insoniyatning tarixiy xotirasi, ruhiy olami va ma’naviy
boyligining ifodasidir. U og‘zaki shakldan boshlab bugungi zamonaviy ko‘rinishigacha keng
qamrovli taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Bu yo‘lda ko‘plab buyuk adiblar, olimlar, mutafakkirlar
o‘z hissasini qo‘shgan. Ularning merosi bugungi kunda ham adabiyotshunoslikda o‘rganilmoqda.
Har bir zamon adabiyoti o‘z davrining ruhini aks ettiradi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aristotel. Poetika. – T.: O‘zbekiston, 1990.
2.
G‘afur G‘ulom. Adabiyot nazariyasi. – T.: Fan, 1974.
3.
A. Qahhor. Tanlangan asarlar. – T.: G‘afur G‘ulom nashriyoti.
4.
V.G. Belinskiy. Estetik asarlar. – M.: Iskusstvo, 1975.
5.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008.
6.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Turkum:Adabiyot_tarixi
