4
KORXONALAR INNOVATSION FAOLIYATINI MOLIYALASHTIRISHNING ILMIY-
NAZARIY ASOSLARI VA EVOLYUTSIYASI
Suhrob Turanov
”Finance” kafedrasi katta o’qituvchisi,
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti, Toshkent, O‘zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.15477971
Annotatsiya:
Ushbu tesizda korxonalar innovatsion faoliyatini moliyalashtirishning ilmiy-
nazariy asoslari tahlil qilinadi. Innovatsion jarayonlarning noaniqligi, kumulyativligi va kollektiv
xususiyati ularni moliyalashtirishda maxsus strategik yondashuvlar va resurslarni talab qiladi.
Tadqiqotda klassik va zamonaviy iqtisodiy nazariyalar, jumladan, Shumpeter, Solow, Chesbrough
va Freemanlarning yondashuvlari orqali innovatsion faoliyatni moliyalashtirish mexanizmlari,
tavakkalchilik va agentlik muammolari kontekstida ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, O‘zbekiston
sharoitida ilmiy-tadqiqot investitsiyalarining ahamiyati, moliyalashtirishda ichki va tashqi
resurslar o‘rtasidagi muvozanat, soliq imtiyozlari va davlat siyosatining roli yoritiladi.
Kalit so‘zlar.
Innovatsion faoliyat, moliyalashtirish mexanizmlari, R&D, ilmiy-tadqiqot
investitsiyalari, strategik nazorat, agentlik muammosi, ochiq innovatsiyalar, soliq imtiyozlari,
milliy innovatsion tizim, tavakkalchilik, nomoddiy aktivlar, Shumpeter nazariyasi.
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biri bo‘lgan innovatsion faoliyat
korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish, bozor ehtiyojlariga moslashish va texnologik
yangilanishni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Innovatsion faoliyatni
moliyalashtirish esa ushbu jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, korxonalarning rivojlanish
strategiyasini shakllantirish, yangi mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqish hamda iqtisodiy
barqarorlikni mustahkamlashda asosiy rol o‘ynaydi. Bunday sharoitda innovatsion faoliyatni
tavsiflovchi toifalarni o‘rganish, uni innovatorlar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobatning
rivojlanish darajasiga qarab ilmiy-texnika sohasida mavjud resurs salohiyatidan foydalanishga
yo‘naltirish alohida ahamiyat kasb yetadi. Innovatsion faoliyatdagi muhim o’zgarishlar tufayli
rivojlanishga sezilarli ta'sir ko'rsatgan dunyoga mashhur kompaniyalarning ba'zi misollari bilan
tanishib chiqamiz:
1-jadval.
Global kompaniyalarning texnologik innovatsiyalar orqali rivojlanish tajribasi
Korxona
nomi
Texnologik innovatsiyani amalga oshirish mexanizmi
Ford
Ford avtomobil ishlab chiqarishdagi innovatsiyalari bilan mashhur. 1913-yilda
kompaniyaning konveyerni joriy etishi avtomobillarni ishlab chiqarishda inqilob
qilishga yordam berdi, bu esa ularni arzonroq va oddiy iste'molchi uchun qulay
qilish imkonini berdi (Ford Motor Company).
General
Electric
General Electric elektr energiyasi ishlab chiqarish, yoritish va maishiy texnika
sohasidagi innovatsiyalari bilan mashhur. Kompaniya asoschisi Tomas Edison
1000 dan ortiq patentlarga, jumladan, cho'g'lanma lampochka, fonograf va kino
kamerasiga ega bo'lgan sermahsul ixtirochi edi (General Electric).
5
IBM
IBM kompyuter va axborot texnologiyalari sohasidagi innovatsiyalari bilan
mashhur. 1960-yillarda kompaniyaning asosiy kompyuterlarni yaratishi keng
koʻlamli maʼlumotlarni qayta ishlash davrini boshlashga yordam bergan boʻlsa,
1980-yillarda uning shaxsiy kompyuterlarni joriy etishi shaxsiy kompyuterlarni
ommalashtirishga yordam berdi (IBM).
Coca-Cola
Coca-Cola ichimliklar sanoatidagi innovatsiyalari, jumladan, 19-asr oxirida
birinchi kola ichimligining rivojlanishi bilan mashhur. Kompaniyaning marketing
va distribyutorlik harakatlari butun dunyoda tan olingan global brendni
yaratishga yordam berdi (Coca-Cola).
Apple
Apple shaxsiy kompyuterlar, mobil qurilmalar va raqamli musiqa sohalaridagi
innovatsiyalari bilan mashhur. 1984-yilda kompaniya tomonidan Macintosh va
2001-yilda iPod-ni taqdim etishi ushbu sohalarda inqilob qilishga yordam berdi.
Apple’ning dizayn va foydalanuvchi tajribasiga e’tibor qaratgani ham
muvaffaqiyatining asosiy omili bo‘ldi.
Google qidiruv texnologiyasi, onlayn reklama va bulutli hisoblash sohasidagi
innovatsiyalari bilan mashhur. Kompaniyaning 1998-yilda taqdim etilgan qidiruv
tizimi qisqa vaqt ichida sohada dominant o‘yinchiga aylandi va shundan so‘ng
Google boshqa turli sohalarda, jumladan, mobil operatsion tizimlar va sun’iy
intellektni ham kengaytirdi.
Tesla
Tesla elektr transport vositalari va energiya saqlash sohasidagi innovatsiyalari
bilan mashhur. Kompaniyaning elektromobillari barqaror transport g‘oyasini
ommalashtirishga yordam berdi, shu bilan birga uning energiya saqlash
mahsulotlari elektr energiyasini ishlab chiqarish va iste’mol qilish uslubimizni
o‘zgartirish imkoniyatiga ega.
Jadvaldagi ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo’lsak, sanoatning turli hil sohalarida olib
borilgan texnologik innovatsiyalar tufayli past daromaddan yuqori daromadli bozorlarga
o’tishning ajoyib na’muna ekanligi isbotlanadi. Texnologik oʼzgarish va yangi bozorga kirish
nafaqat strategiyani, balki tashkilotchilikni va moliyani ham talab qiladi. Innovatsion firma ishlab
chiqaradigan daromadlar uning muvaffaqiyatini taʼminlash uchun muhim boʼlishi mumkin.
Korxonalar innovatsion faoliyatini moliyalashtirish masalasi zamonaviy iqtisodiy fan va
amaliyotning markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Bu jarayonni chuqur tushunish uchun
ilmiy-nazariy yondashuvlar evolyutsiyasini tahlil qilish zarur. Tarixan innovatsion faoliyatni
moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga doir qarashlar turli iqtisodiy sharoitlar, ishlab chiqarish
bosqichlari va texnologik taraqqiyot darajalariga mos ravishda shakllangan. Innovatsion
faoliyatni moliyalashtirishga oid nazariy yondashuvlar turli olimlar tomonidan ishlab chiqilgan
bo‘lib, ular iqtisodiy tizimlarda innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va moliyaviy ta’minlash
mexanizmlarining murakkabligini ochib beradi.
2-jadval
Innovatsion faoliyatni moliyalashtirish bo’yicha olimlar nazariyalari tahlili
Yillar
R&D bo’yicha
olimlar
Nazariyalar xronologiyasi
6
1776 yillar
Adam Smith
Adam Smit innovatsion faoliyat iqtisodiy o'sish va
rivojlanishning asosiy omili ekanligiga ishondi. Uning
ta'kidlashicha, yangi texnologiyalar, ixtirolar va ishlab
chiqarish usullarini takomillashtirish mehnat unumdorligini
oshirish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirish uchun
muhim ahamiyatga ega.
1940-1950
yillar
Robert Solow,
Kenneth Arrow
Innovatsiyaning chiziqli modeli - "texnologik yutuq" modeli
sifatida ham tanilgan innovatsiyaning chiziqli modeli ilmiy
tadqiqotlar texnologik rivojlanishga olib keladi, bu esa o'z
navbatida sotiladigan mahsulotlarga ijobiy ta’sir qiladi.
1980 -yillar
Joseph
Schumpeter
Induksiyalangan innovatsiyalar nazariyasi - tovarlar va
xizmatlarga bo'lgan talabning o'zgarishi innovatsiyalarga
turtki bo'lishini ko'rsatadi. Korxonalar yangi mahsulotlar va
texnologiyalarni yaratish uchun ilmiy-tadqiqot ishlariga
sarmoya kiritish orqali bozor sharoitlarining o'zgarishiga
javob beradilar.
1990 -yillar
Bengt-Ake
Lundvall,
Christopher
Freeman
Milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasi - innovatsiyalar
firmalar, universitetlar, davlat idoralari va boshqa
tashkilotlarni o'z ichiga olgan bir qancha ishtirokchilarni o'z
ichiga olgan murakkab va interaktiv jarayon ekanligini
ko'rsatadi.
2000 -yillar
Henry
Chesbrough
Ochiq innovatsiya - korxonalar yangi g'oyalar va
texnologiyalarni yaratish uchun tashqi hamkorlar,
jumladan, mijozlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa
tashkilotlar bilan hamkorlik qilishdan foyda ko'rishi
mumkinligini ko'rsatadi.
Eric von Hippel
Foydalanuvchi innovatsiyasi-foydalanuvchilarning oʻzlari
foydalanishi uchun yangi mahsulot va texnologiyalarni
ishlab chiqish va keyin ularni boshqalar bilan baham koʻrish
orqali innovatsiyalarda asosiy rol oʻynashi mumkinligini
koʻrsatadi.
Yuri Petrovich
Yegorov
Innovatsion tizim nazariyasi- innovatsiyalar va iqtisodiy
rivojlanishni rag'batlantirish uchun sub'ektlar, institutlar va
siyosatlarning qo'llab-quvvatlanadigan va
integratsiyalashgan tizimi muhimligini ta'kidlaydi. Ushbu
tizimlarning innovatsiyalar uchun qulay muhit yaratish
uchun birgalikda ishlashi va hamkorlik qilishi zarurligini
ta'kidlanadi
2010-yillar
I.L.Balabanov
innovatsiya bu – nazorat, rejalashtirilgan usuli, yangi
texnika va texnologiya, ishlab chiqarish, mehnat, xizmat
ko‘rsatish, boshqarishni tashkil etishning yangi shakliga
kapital kiritishdan olingan natijani namoyon etadi deb
tushuntirgan
7
R. Fatxutdinov
innovatsiya – yangilikni tatbiq etishning yakuniy nati-jasi
bo‘lib, obyekt boshqaruvini o‘zgartirish ijtimoiy-iqtisodiy,
ilmiy-texnikaviy, ekologik va boshqa ko‘rinishdagi
samaradorlikdir. Yangilik esa, fundamental, amaliy
tadqiqotlar ma’lum bir faoliyatda uning samaradorligini
oshirish uchun ishlab chiqilgan yoki tajribaviy ishdir
B.Toshmurodova
innovatsiya tushunchasi o‘z ichiga faqat texnik izlanishlarni
olmasdan, balki korxona ishi usulidagi barcha yaxshi
o‘zgarishlarni (yangi xizmatlar, pastroq narxlar belgilash va
boshqa mijozlar uchun qulay sharoitlar yaratish) oladi.
Nazariy yondashuvlar innovatsion faoliyatni moliyalashtirishni faqat texnik yoki moliyaviy
operatsiya sifatida emas, balki tizimli, strategik va institutsional jarayon sifatida tushuntiradi.
Adam Smithning mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini
ta’minlashdagi innovatsion g‘oyalarga urg‘u berishi bu jarayonning iqtisodiy o‘sishdagi muhim
omil ekanligini tasdiqlaydi. Shumpeterning "ijodiy halokat" nazariyasi esa innovatsiyalarni
mavjud iqtisodiy tuzilmalarning yangilanishiga olib keluvchi asosiy kuch sifatida talqin qiladi.
Ushbu nazariyalar innovatsion faoliyatga moliyaviy resurslarni jalb etishda davlat siyosati,
soliq imtiyozlari, agentlik muammolari, korporativ strategiyalar va inson kapitali kabi ko‘plab
o‘zaro bog‘liq omillarni tahlil qilish zaruriyatini vujudga keltirgan. Ayniqsa, innovatsion
faoliyatdagi noaniqlik, risk va uzoq muddatlilik ularni moliyalashtirishda o‘ziga xos
yondashuvlarni talab qiladi.
Xulosa sifatida, innovatsion faoliyatni moliyalashtirishga oid nazariy yondashuvlar
korxonalar, hukumatlar va investorlar uchun strategik qarorlar qabul qilishda muhim nazariy
asos bo‘lib xizmat qiladi. Ular faqat moliyaviy vositalarni tanlashda emas, balki innovatsiyalarni
rivojlantirish va ularni iqtisodiy tizimga muvaffaqiyatli integratsiya qilishda yo‘l ko‘rsatadi.
Shuningdek, O‘zbekiston kabi innovatsion transformatsiya jarayonida bo‘lgan mamlakatlar
uchun ushbu nazariy yondashuvlar milliy strategiyalarni ishlab chiqishda amaliy ahamiyatga
ega.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ford
Motor
Company.
(n.d.).
Our
history.
Retrieved
from
https://corporate.ford.com/about/history.html
2.
General Electric. (n.d.). Edison's innovations. Retrieved from https://www.ge.com/about-
IBM. (n.d.). IBM history. Retrieved from https://www.ibm.com/ibm/history/history
4.
Coca-Cola.
(n.d.).
Our
history.
Retrieved
from
colacompany.com/company/history
5.
Yegorov, Y. P. (2013). Innovation System Theory: A Socioeconomic Framework for
Innovative Activity. Journal of Innovation Economics & Management, (12)2, 9-32.
6.
Балабанов И.Л. «Инновационный менежмент» СПб.: Питер, 2001.– 120 с
8
7.
Fatxutdinov R.A. Innovatsionniy menedjment. – Spb.: Piter, 2004. S. 19
8.
Тошмуродова Б.Э., Жиянова Н. «Инновация фаолиятни молиявий рағбатлантириш».
Ўқув қўлланма. – Т.: IQTISOD-MOLIYA, 2006.-110 б
