96
XOTIRA VA UNING ISHLASH MEXANIZMLARI
Najmiddinova Fotimaxon Omoliddin qizi
Fizika yo’nalishi 1-bosqich talabasi
Ibragimova Xurshida Xusanbayevna
Andijon davlat pedagogika instituti
«Pedagogika psixologiya»kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14540551
Annotatsiya:
Xotira insonning muhim psixologik funksiyalaridan biri bo'lib, kundalik
hayotda davomiy ravishda ishlatiladi. Xotira ma'lumotlarni saqlash, qayta ishlash va eslashga
yordam beradi. Xotira odamning o'z tajribasini, bilimlarini va o'rganilgan ko'nikmalarini
saqlashini ta'minlaydi. Yaxshi ishlash uchun, yaxshi uxlash va doimiy fikrli mashqlar qilish zarur,
chunki bu jarayonlar miya faoliyatini yaxshilaydi.
Kalit so’zlar
: Xotira jarayonlari, xotira turlari, qisqa, muddatli, xotira, uzoq muddatli, xotira,
semantik xotira, episodik xotira, neyronlar, saqlash, eslash, amneziya, anterograd, retrogad,
konsolidatsiya.
Astract
: Memory is one of the most important psychological funktions of a person, which is
constantly used in everyday life. Memory helps to store, process and recall information. Memory
ensures that a person retains his experience, knowledge and learned skills. To work well, it is
necessary to get good sleep and regular mental exercises, as these processes improve brain
function.
Key words
: Memory processes, types of memory, short-term memory, long-term memory,
semantic memory, episodic memory, neurons, storage, recall, amnesia, anterograde, retrograde,
consolidation.
Аннотация
: Память является одной из важных психологических функций человека и
постоянно используется в повседневной жизни. Память помогает хранить, обрабатывать и
запоминать информацию. Память, обеспечивает сохранение человеком своего
опыта,знаний и приобретенных навыков.Постоянные умственные упражнения,ведь эти
процессы улучшают мозговую деятельность.
Ключевые слова
: Процессы памяти, виды памяти, кратковременная память,
долговременная память, смысловая память, эпизодическая память, нейроны, память,
амнезия, антероградная, ретроградная, консолидация.
Miya po’stida paydo bo’lgan shartli bog’lanishlar ko’p yillargacha saqlanib turishi mumkin.
Bu bog’lanishlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib turilsa, u odamning butun umri bo’yi saqlanib
qolishi mumkin. Shuningdek, ongimiz aks ettirgan narsalarni mustahkamlash, saqlab qolish va
keyinchalik tiklash (esga tushirish) dan iborat bo’lgan aqliy faoliyat xotira deyiladi.
Xotira turlari
Xotira, asosan, ikki asosiy turga bo'linadi: qisqa muddatli xotira va uzoq muddatli xotira.
Qisqa muddatli xotira:
Bu turdagi xotira ma'lumotlarni qisqa vaqt davomida (bir necha soniya yoki daqiqa)
saqlashga imkon beradi. Masalan, telefon raqamini bir necha soniya eslab turish, qisqa vaqtda
biror ma'lumotni yodlash.
Qisqa muddatli xotira sig'imi cheklangan bo'lib, odatda 7 ± 2 ma'lumotni bir vaqtning o'zida
saqlay oladi (Millerning qonuni).
97
Bu xotira turining asosiy xususiyati shundaki, ma'lumotlar tezda unutiladi yoki uzoq
muddatli xotiraga o'tkazilishi kerak.
Uzoq muddatli xotira:
Bu xotira turi uzoq vaqt davomida saqlanadigan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Uzoq
muddatli xotira bilan odamlar o'z hayotidagi tajribalar, bilimlar, ko'nikmalar va hissiy tajribalarni
eslab qolishadi.
Uzoq muddatli xotira sig'imi deyarli cheksizdir, lekin uni qayta tiklash yoki eslab olish qiyin
bo'lishi mumkin.
Uzoq muddatli xotira ikki asosiy turga bo'linadi: deklarativ (yodlash) xotira va protsedural
(ko'nikma) xotira. Deklarativ xotira ma'lumotlarni (faktlar, voqealar) eslab qolishga yordam
beradi, protsedural xotira esa motor ko'nikmalari va avtomatik faoliyatni (velosiped haydash,
musiqa asboblarini chalish) saqlaydi.
Xotira va neyronlar:
Xotira ishlashining asosiy mexanizmi neyronlar o'rtasidagi bog'lanishlar hisoblanadi. Yangi
ma'lumotlarni o'rganishda va eslab qolishda miya neyronlari o'rtasida yangi sinapslar
(bog'lanishlar) shakllanadi. Bu jarayon "neuroplastiklik" deb ataladi va xotira tizimi uchun
muhimdir.
Xotira ishlash mexanizmlari
Xotira ishlashining bir nechta asosiy mexanizmlari mavjud:
Kodni yaratish: Xotira jarayonida ma'lumotlar dastlab kodlanadi. Bu ma'lumotlarni turli
formatlarda (vokal, vizual) saqlash va qayta ishlashni o'z ichiga oladi. Yaxshi kodlash xotirani
saqlash va eslab olishda samarali bo'ladi.
Saqlash: Ma'lumotlar xotiraga saqlanadi. Bu jarayon uzoq muddatli xotiraga ma'lumotlarni
joylashtirishni o'z ichiga oladi. Xotiradagi ma'lumotlar yaxshi saqlanishi uchun takrorlash
(repetition) yoki chuqur ishlov berish (deep processing) talab qilinadi.
Eslash: Eslash jarayonida ma'lumotlarni xotiradan qayta olish amalga oshiriladi. Eslash
yodlangan ma'lumotni to'liq yoki qisman qaytarishni o'z ichiga oladi va ba'zida xotira xatoliklari
yoki yoddan chiqarishlar bo'lishi mumkin.
Xotira turli shakllarda:
Semantik xotira: Faqat ma'lumot va faktlar, umumiy bilimlar.
Episodik xotira: Shaxsiy tajribalar va voqealar, ma'lum bir vaqt va joyda sodir bo'lgan
hodisalar.
Xotira buzilishlari
Xotira buzilishlari turli sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin. Ba'zi xotira buzilishlari
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Amneziya:
Amneziya — bu xotira yo'qolishi yoki yomonlashuvi. U ikki asosiy turga bo'linadi:
Anterograd amneziya — yangi ma'lumotlarni eslab qolish qobiliyatining yo'qolishi.
Retrogad amneziya — ilgari olingan ma'lumotlarni eslab qolish qobiliyatining yo'qolishi.
Xotira chalg'ishi
Bu hodisa odamlar o'zlariga o'ylab topilgan yoki yolg'on ma'lumotlarni haqiqat deb
eslashlari bilan yuzaga keladi. Ba'zan tashqi ta'sirlar (masalan, boshqa odamlarning ta'siri) xotira
chalg'ishiga olib kelishi mumkin.
Konsolidatsiya buzilishlari:
98
Konsolidatsiya - bu xotira saqlanishining mustahkamlanish jarayonidir. Agar bu jarayon
buzilsa, yangi ma'lumotlarni uzoq muddatli xotiraga o'tkazish qiyinlashadi.
Xulosa
Xotira inson hayotidagi muhim rol o'ynaydi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli xotira
o'rtasidagi farqlar, ma'lumotlarni saqlash va eslash jarayonlari va xotira buzilishlari psixologiyada
jiddiy o'rganilayotgan sohalardan biridir. Xotira buzilishlarini o'rganish orqali uning qanday
ishlashini yaxshiroq tushunish va xotira muammolarini davolash uchun samarali usullar ishlab
chiqish mumkin.
References:
1.
«Xotira va miyaning biologiyasi»- Eric Kandel Xotira va neyroplastiklik mexanizmlarini ilmiy
tahlil qilgan mukammal asar.
2.
«Miya: bu sizning xotirangiz»- John Medina Xotira bilan bog’liq nevrologik jarayonlarni
o’rganish.
3.
«O’tmishni unutmaslik: travmalar va xotira»-Besel van der Kolk Travmatik voqealar xotiraga
qanday ta’sir bo’lishi haqida.
4.
«Xotira va e’tibor psixologiyasi»-R.S.Nemov Xotiraning turlari,mexanizmlari va rivojlantirish
usullari haqida keng qamrovli ma’lumot.
5.
«Inson xotirasining asoslari»-Aleksandr Luriya Xotiraning biologik va psixologik
jarayonlarini o’rganish.
6.
«O’rganish va xotira»-G.A.Miller Inson xotirasi hajmi,o’qish va eslab qolish jarayonlari
haqida nazariyalar.
