24
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat statistika agentligining
rasmiy statistik ma’lumotlari va davriy nashrlari hamda Prognozlashtirish va
makroiqtisodiy
tadqiqotlar
instituti
tomonidan
e’lon
qilingan
tahliliy
ma’lumotnomalariga ko‘ra aytish joizki, sotilgan mahsulotlar umumiy hajmida
innovasion tovar, ish va xizmatlar ulushi 2015 yilda 2,9 %, 2013 yilda 3,9%, 2020
yilda 5,8 % ni tashkil etgan. 2022 yilda sotilgan innovasion mahsulotlar ulushi 6,5% ni
tashkil etgan, bu 2020 yildagiga qaraganda taxminan 0,7 foizga oshgan (1-jadvalga
qarang).
MAMLAKATDA INNOVASION FAOLIYATNI
RIVOJLANTIRISHNING ASOSIY INDIKATORLARI
VA TENDENSIYALARI TAHLILI
Mamayev
Bahodirjon
Nosirovich
AIQI, Tarmoqlar iqtisodiyoti kafedrasi mudiri, dotsenti, i.f.n.
Akbutaeva Zuxra
Baxriddinovna
Jizzax, Paxtakor Sanoat texnologiyalari texnikumi
E-mail:
A
nn
o
ta
ts
iy
a
Mazkur maqolada innovatsiyalar sohasidagi joriy tendentsiyalar va
istiqbollarni o'rganadi, iqtisodiy o‘sishga, xalq farovonligini ta’minlashga
erishish hisoblanadi. Shu tufayli jahonning barcha mamlakatlarida hozirgi
kunda raqobatbardosh xo‘jalik tizimlarini yaratish, mavjud tizimlarni
modernizasiya va rekonstruksiya qilish, ishlab chiqarish faoliyatini tashkil
etish va boshqarishning zamonaviy va samarali tajribalarini o‘zlashtirishni
ta’minlash
maqsadida
investitsion
faoliyatni
faollashtirish
ob’ektiv
zaruriyatga aylangan. Chunki, bu ko‘rsatkichlar bugungi kunda bozor
iqtisodiyotiga o‘tgan va o‘tayotgan davlatlar uchun iqtisodiy o‘sish darajasini
belgilab beradi. O‘zbekistonda innovatsion rivojlanishga o‘tish borasida
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar yoritib berilgan, innnovatsiyalarni joriy
etishda mavjud hududiy tafovutlar va ularni hal etish yo‘llari asoslangan.
Kalit so‘zlar:
iqtisodiyot, innovatsiya, zamonaviy, ishlab chiqarish, texnologiya,
strategiya, raqamli iqtisodiyot, korxona, jarayon, biznes, hudud,
milliy xo‘jalik, jamiyat, davlat, globallashuv, moliyaviy resurs,
mehnat resurslari
25
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida 2015-2022 yillarda innovasiya faoliyati
rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari dinamikasi
1
2022 yilda respublikamizda 2171 ta korxona tomonidan 18543,3 mlrd so‘mlik
innovasion mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarilgan. Ushbu davrda ular tomonidan
1946 ta texnologik innovasiyalar joriy etilgan. Biroq, innovasion faol korxonalar
ulushi 0,34 foizni, innovasiyalarni tegishli tarmoq yoki sohalarga joriy etish
koeffitsienti esa atiga 1,2 ni tashkil etmoqda, xoloc (1-rasmga qarang). Umumiy
eksport hajmida innovasion mahsulotlar eksportining ulushi 1,46 foizdan iborat.
1-rasm. 2015-2022 yillarda innovasion mahsulot (ish, xizmat
)
lar ishlab chiqargan
korxona va tashkilotlar to‘g‘risida ma’lumot
2
1
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat statistika agentligining rasmiy statistik
ma’lumotlari
.
26
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
Ta’kidlash joizki, ilg‘or rivojlangan horijiy mamlakatlarda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning 70-90 foizi innovasiya faoliyatini rivojlantirish hisobiga olinadi.
Yuqori texnologiyali tarmoqlar innovasion mahsulotlari ulushi 2022 yilda sanoat
korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan yuqori texnologiyali mahsulotlar umumiy
hajmining 11,1 % ni tashkil etgan. Shu bilan birga, o‘rtacha yuqori texnologiyali
mahsulotlar umumiy hajmida innovasion mahsulotlar ulushi 15,3 % ni tashkil etgan.
Innovasion mahsulotlarni eng ko‘p miqdorda eksportga chiqargan korxonalar -
bu o‘rtacha yuqori texnologiyalar sektori korxonalari bo‘lgan. 2022 yilda innovasion
sanoat mahsulotlari eksport hajmida o‘rtacha yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushi
51,1 % ni, yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushi eca 6,9 % ni tashkil etgan. Sanoat
ishlab chiqarishi umumiy hajmida 2022 yilda jami ilm-fan yutuqlariga asoslangan,
yuqori texnologiyali va o‘rtacha yuqori texnologiyali sanoat tarmoqlari ulushi 13,87
foizni tashkil etgan (5-jadvalga qarang).
2022 yilda sotilgan mahsulotlar umumiy hajmida innovasion mahsulotlar ulushi
6,5 foizni, innovasion mahsulotlar umumiy hajmida innovasion mahsulot eksporti
ulushi 17,6 foizni tashkil etgan. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida sotilgan
mahsulotlar umumiy hajmida innovasion mahsulotlar ulushi juda past ko‘rcatkichni
tashkil etadi, mazkur ko‘rcatkich elektronika tarmog‘ida 2022 yilda 0,001 foizni
tashkil etgan.
So‘ngi yillarda metallurgiya, kimyo va neft-kimyo sanoati, yengil va oziq-ovqat
canoati korxonalarining innovasion mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi ancha oshdi.
Innovasion mahsulotlar ishlab chiqarish umumiy hajmida yoqilg‘i sanoatining ulushi
kamaygan. Yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarishni tarmoqlar bo‘yicha
differensiyalash tendensiyaci kuzatildi.
Innovasion mahsulotlarning katta qismini (80,0%) oxirgi 2 yilda o‘zlashtirilgan
tovar, ish va xizmatlar tashkil etadi. Ilk bor o‘zlashtirilgan innovasion mahsulotlar
2021 yilda 18,5% ni tashkil etgan bo‘lca, bu ko‘rcatkich 2022 yilga kelib 15,1 foizni
tashkil etgan. Shuning yarmi xorijiy mamlakatlarga sotilgan.
Hozirgi kunda tarkibida ilmiy-tadqiqot muassasasi mavjud bo‘lgan vazirlik va
idoralarda 7599 nafar yuqori malakali ilmiy xodimlar ilmiy-tadqiqot ishlari bilan
shug‘ullanmoqda, shundan 1070 nafarga yaqini injener-texnik xodimlardir (2-jadvalga
qarang).
Hozirgi kunda davlat ilmiy-texnika dasturlari doiracida 1650 dan ortiq
fundamental, amaliy tadqiqotlar va innovasiya ishlari davlat ilmiy-texnika dasturlari
loyihalari bajarilmoqda.
Amalga oshirgan tahlillarimiz shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘tgan yillar davomida
amaliy tadqiqotlar doiracida ishlab chiqilgan innovasion loyihalar coni 2,9 martaga
oshgan (2011 yilda innovasion loyihalarning soni 128 tani tashkil etgan bo‘lca, 2021
yilda 382 taga yetgan). O‘tgan uch yil davomida davlat ilmiy-texnika dacturlari
doiracida 282 ta patent va 189 ta dasturiy mahsulotlarga guvohnomalar olingan, 103
ta ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari amaliyotga tadbiq etilgan, 13,1 mingdan ortiq
ilmiy maqolalar (ularning 2,5 mingtaci (25,2%) – nufuzli xorijiy ilmiy jurnallarda)
chop etilgan.
I-IX Innovasion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar Recpublika yarmarkalarida
4200 dan ziyod innovasion g‘oya va ishlanmalar, texnologiyalar namoyish etilib,
27
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
umumiy qiymati 144,1 mlrd. so‘mdan ziyod bo‘lgan 4000 dan ortiq shartnomalar
imzolandi. Shartnomalarning amalga oshirilishi samarasida umumiy qiymati 2,2
trillion so‘mlik 62 turdagi yangi mahsulotlar seriyalab ishlab chiqarilmoqda. 59 ta
shartnoma doirasida mahsulotlarning tajriba-sinov va sanoat namunalari tayyorlandi.
2-jadval
Sanoat ishlab chiqarishi umumiy hajmida yuqori texnologiyali va o‘rtacha
yuqori texnologiyali sanoat tarmoqlari solishtirma vazni,
(%
hisobida)
3
Ilmiy-innovasion salohiyatni, fan va ta’lim, fan va ishlab chiqarish o‘rtasidagi
aloqalarni rivojlantirishni kuchaytirish, mahsulot raqobatbardoshligini oshirish va
iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni ta’minlash maqcadida ishlab chiqarishda
fundamental va amaliy tadqiqotlar natijalarini o‘zlashtirish;
bozor kon’yunkturaci dinamikasini hisobga olgan holda innovasion
jarayonlarni tahlil qilish va prognozlash;
3
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat statistika agentligining rasmiy statistik
ma’lumotlari
.
28
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
barqarorlashtirish va texnologik inqirozdan chiqishga ko‘maklashuvchi
yangiliklarni yaratish va ulardan foydalanish bo‘yicha innovasion faoliyatni
faollashtirish yo‘li bilan yetakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini texnik va texnologik
jihatdan tubdan yangilash;
iqtisodiyotning
real
sektorida
raqobatbardoshli,
kompyuter
axborot
texnologiyalar va murakkab texnologik jarayonlarni boshqarishni avtomatlashtirish
sohasidagi mahsulotlarni chiqarishga ko‘maklashuvchi innovasion texnologiyalar va
ishlab chiqarishlardan foydalanish;
chet ellik hamkorlar bilan mahalliy ilmga oid mahsulotlarni ishlab
chiqarishni tashkil etish va ularni ichki va tashqi bozorlarda sotish bo‘yicha qo‘shma
korxonalarni tashkil etish uchun sharoitlarni yaratib berishni ko‘zda tutuvchi tashqi
iqtisodiy qo‘llab-quvvatlashni faollashtirish.
Innovasion
faollikni
rag‘batlantirish
bo‘yicha
chora-tadbirlar
tizimi
quyidagilarni o‘z ichiga qamrab olishi lozim:
bilimlarni to‘plash uchun zarur bo‘lgan bazaviy institutlar va ilmiy
hamjamiyatlar (muhit) tizimini saqlash va rivojlantirish;
fan sohasida teng bo‘lgan yo‘nalishlarni tanlab olish va qo‘llab-quvvatlash;
texnologiyalarni yaratish va tijoratlashtirish;
innovasion infratuzilmalarni rivojlantirish;
innovasion rivojlanishga qaratilgan sanoatni modernizasiyalash.
Yangiliklarni amaliyotga joriy etish, innovasion jarayonlarning holati
innovasion loyihalarni va innovasion faoliyat infratuzilmalarni moliyalashtirish uchun
mo‘ljallangan moliyaviy institutlarning innovasion sikl bo‘yicha o‘zaro bog‘langan
tizimini shakllantirishni talab etadi 2-rasmga qarang).
Mazkur yo‘nalishni amalga oshirishda quyidagi muammolarni hal etish lozim
bo‘ladi:
1.
Innovasion faoliyatni rag‘batlantiruvchi iqtisodiy mexanizmni isloh qilish
quyidagilarni ko‘zda tutadi:
-
soliq tizimini takomillashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish:
-
soliq solinadigan bazani aniqlashtirish;
-
soliq solish mexanizmini takomillashtirish;
-
tashkilotlarga investitsiya manbasi sifatida amortizasion jamg‘armalarni
ko‘paytirish imkoniyatini ta’minlash maqsadida amortizasion siyosatini o‘zgartirish;
-
kredit tizimini takomillashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish;
-
ilmga oid uskunalar lizingini rivojlantirish;
-
chet el sheriklar bilan mahalliy ilmga oid mahsulotni chiqarish va uni tashqi
bozorda sotish bo‘yicha tashkilotlarni tashkil etish uchun sharoitlarni yaratishni ko‘zda
tutuvchi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish;
-
ilmiy salohiyatni yanada to‘liqroq joriy etish hamda ilmiy-texnik, ishlab
chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yechish uchun ilmiy-texnik va oliy
maktab, ilmiy tashkilotlar va muassasalarning innovasiyalarni majmuaviy holda
qo‘llab-quvvatlash tizimini yaratish;
-
innovasion-sanoat majmualari va markazlari, texnoparklar, innovasion
korxonalar va alohida innovasion loyihalarni moliyalashtirishning moliyaviy-iqtisodiy
va tashkiliy mexanizmlarini ishlab chiqish;
29
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
-
milliy ilmiy-texnik ishlanmalarni o‘zlashtiruvchi korxonalar faoliyatini
rag‘batlantirish.
2-rasm. Hududlarda innovasiya faoliyatini rag‘batlantirish mexanizmi
4
XULOCA
O‘zbekiston Respublikasida qulay investitsiya muhitini shakllantirishni yanada
takomillashtirish va mamlakat iqticodiyotining investitsiyaviy jozibadorligini yanada
oshirish
maqsadida
investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishning
bozor
mexanizmlaridan keng foydalanish, ya’ni investitsiyalarni fond bozori orqali,
venchurli
moliyalashtirish,
lizing,
sinditsiyalashtirilgan
kreditlar
hisobiga
moliyalashtirish tizimini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq.
Mamlakatimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay
investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo‘lib kelmoqda. Invectitsiya muhiti –
bu mamlakatdagi investitsiya jarayonlariga ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy,
me’yoriy-huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar majmui. Rivojlangan
mamlakatlar tajribaci ularning iqtisodiy yuksalishida faol invectitsiya siyosati markaziy
o‘rinni egallashini tasdiqlaydi. Shu bois, O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
maqsadlari uning investitsiya siyosatida to‘liq aks ettirilishini taqozo etmoqda.
4
Манба:
Муаллиф ишланмаси.
30
https://eyib.uz
2-sho‘ba.
Biznesni qo’llab-quvvatlash jarayonlarida boshqaruv va marketing
usullaridan samarali foydalanish
Bozor munosabatlari shakllangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatdiki, chet el
investitsiyalarini keragidan ortiq jalb etish ham mamlakatni iqtisodiy va siyosiy
qaramlikka olib kelishi mumkin. Shu bois, mustaqil rivojlanish yo‘lini tanlagan
bizning respublikamiz uchun ham nafaqat tashqi investitsiyalar, balki ichki
investitsiyalarni jalb etish eng muhim vazifalardan hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Kurpayanidi K. I. Digital economy as a factor of activation of foreign
economic activity// Scientific-technical journal - 2022. - Т. 26. - №. 11-C. 129-133.
2. Xomidov, M. (2023). Analysis of the current state of innovation
implementation in improving the competitiveness of industry. Nazariy va amaliy
tadqiqotlar xalqaro jurnali, 3(2), 56-64.
3. Umarov, Tursunboy Sayfiddin o‘g‘li (2024) Korrelyatsiya koeffitsientini
statistik baholash. Analytical Journal of Education and Development, 4 (5). pp. 413-
415. ISSN 2181-2624
4. Tadbirkorlik faoliyatida loyixaviy boshqaruvni rivojlantirish tendensiyalari va
istiqbollari Y. Nematillo “PEDAGOGS” international research journal 59 (Issue-1),
202-207
5. Shukurullaevna, B. S. (2023). Management system for the effective use of
labor potential in the development of integration processes. Best Journal of Innovation
in Science, Research and Development, 466-473.
6. Qahhorov, S. (2023). Soliq siyosatini iqtisodiy faollikka yo ‘naltirilgan
mexanizmlarini takomillashtirish. Educational Research in Universal Sciences, 2(14),
261-263.
7. Davidova D. T. Sug‘urtada axborot kommunikatsiya texnologiyalari va
ulardan foydalanish mezonlari //models and methods for increasing the efficiency of
innovative research. – 2023. – Т. 2. – №. 23. – С. 56-62.
8. Mamayev B.N. Raqamli texnologiyalardan foydalangan holda raqamli
marketing elementidan biri internet-reklamadan foydalanishning tendensiyalari vol. 1
no. 8 (2022): O'zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali /
9.
Mamayev
B.N.
O‘zbekistonda
invеstitsion muhit jоzibаdоrligini
ta’minlashning o‘ziga xos jihatlari, International scientific journal “Interpretation and
researches” Volume 1 issue 20 | ISSN: 2181-4163 | UIF-2023: 8.2
10. Mamayev , B. N. (2023). O‘zbekiston baliq sanoatini rivojlantirishda
klasterlash. Educational Research in Universal Sciences, 2(14), 693–700. Retrieved
from http://erus.uz/index.php/er/article/view/4511
