`
34
O’QUVCHILARNING CHET TILNI EGALLASH JARAYONIDA LINGVISTIK
KOMPETENSIYANI RIVOJLANISH JIHATLARI
Sindarova Nargiza Abdumajidovna
Nizomiy nomidagi O’zbekiston milliy pedagogika universiteti
mustaqil izlanuvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15502208
Annotatsiya
Mazkur maqolada nodavlat ta’lim maktablari o‘quvchilarining chet tilni egallash
jarayonida lingvistik kompetensiyasining tarkibiy qismlari, ularni rivojlantirishning metodik
asoslari hamda samarali yondashuvlar tahlil etilgan. Lingvistik kompetensiya o‘quvchining tilni
to‘g‘ri, mantiqan asoslangan va kontekstga mos tarzda qo‘llay olish qobiliyati hisoblanadi.
Shuningdek, zamonaviy o‘qitish texnologiyalari va interaktiv metodlar vositasida lingvistik
kompetensiyani shakllantirish yo‘llari ham yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
lingvistik kompetensiya, nutq ko‘nikmalari, grammatik kompetensiya, tilni
egallash, metodik yondashuv, til o‘rganishda motivatsiya, kommunikativ kompetensiya,
pedagogik metodika, til o‘rganishda innovatsiyalar.
Globalizatsiya sharoitida xorijiy tillarni o‘rganish zarurati kundan-kunga ortib bormoqda.
Binobarin, maktab o‘quvchilari uchun chet tilini egallash nafaqat bilim saviyasini oshirish, balki
kelajakdagi kasbiy muvaffaqiyatlarining asosi sifatida ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu
bilan birga, chet tilni samarali o‘rganishda lingvistik kompetensiyaning shakllanishi va
rivojlanishi muhimdir.
Lingvistik kompetensiya — bu til o’rganuvchining grammatik qoidalarni tushunishi,
leksik boylikka ega bo‘lishi, talaffuz me’yorlarini o‘zlashtirishi va o‘z fikrini ravon bayon eta
olish qobiliyatidir.
Lingvistik kompetensiya tushunchasiga olimlarimiz tomonidan turlicha ta’riflar keltirib
o’tilgan.
Tilshunoslikning klassik namoyandasi
bo’lmish, N.Chomsky
lingvistik
kompetensiyani “ona tilidagi cheksiz sonli gaplarni tushunish va yaratish qobiliyati” deya
ta’riflagan. Uning ta’kidlashicha, ushbbu kompetensiya inson ongida mavjud bo‘lgan ichki
grammatika asosida shakllanadi. Chomskyga ko‘ra, lingvistik kompetensiya har bir insonda
tug‘ma tarzda mavjud bo‘lgan va unga ona tilida cheksiz miqdorda grammatik to‘g‘ri gaplar
tuzish va tushunish imkonini beradigan ichki bilim tizimidir.
Metodist J.J.Jalolov ta’riflashicha, “Lingvistik kompetensiya tegishli til qoidalariga muvofiq
shakllangan va ularning an’anaviy ma’nosiga ega bo‘lgan mazmunli iboralarni ishlab chiqish va
talqin qilish qobiliyatidir.” J.J. Jalolovning bu ta’rifi lingvistik kompetensiyani faqat nazariy bilim
emas, balki uni amaliyotda aniq va to‘g‘ri qo‘llash qobiliyati deb izohlaydi. Ya’ni bu
kompetensiya orqali til o'rganuvchi il qoidalarini biladi, ular asosida mazmunli gaplar tuza
oladi va ushbu iboralarni to‘g‘ri talqin qila oladi.
D.D.Oribboyevaning izohlashicha, “lingvistik kompetensiya - til tizimi, nutqdagi til
birliklarining ishlash qoidalari haqidagi bilimlarga ega bo'lish, shuningdek, ushbu bilimlar
yordamida boshqa shaxsning fikrlarini tushunish va to'g'ri talqin qilish qobiliyati sanalib
pedagoglarga o'z fikrini og'zaki va yozma ravishda bayon etishga ko’mak beradi.” Demak, til
tizimining tuzilishi (fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika) va uning ishlash qonuniyatlarini
`
35
bilish lingvistik kompetensiyaning negizini tashkil etadi. Bu bilimlar faqat grammatika
darajasida emas, balki nutqdagi real qo‘llanish doirasini ham o‘z ichiga oladi. Lingvistik
kompetensiya shunchaki bilim emas, balki ushbu bilim asosida kommunikatsiyani amalga
oshirish, ya’ni boshqalar fikrini tushunish, tushungan fikrni izohlay olish, konnotatsiya
(yashirin ma’no), ohang, vaziyat kabi elementlarni ham anglashni ifodalaydi.
Tadqiqot mavzusini o’rganish davomida, nodavlat ta’lim maktablari o’quvchilarning chet
tilni egallash jarayonida lingvistik kompetensiyani rivojlanishining asosiy jihatlari sifatida
fonetik, leksik, grammatik, orfografik, pragmatic, metalingvistik kompetensiyalarni tahlil etdik.
Bunga ko’ra, fonetik kompetensiya (talaffuz va eshitish ko‘nikmalari) to‘g‘ri talaffuz qilish ya’ni
fonemalarni farqlay olishni, intonatsiya, urg‘u va ritmga amal qilishni va eshitib tushunish va
fonetik ketma-ketliklarni anglay olish qobiliyatini; Leksik kompetensiya (so‘z boyligi) esa
so‘zlarni to‘g‘ri qo’llash va kontekstda tushunish, sinonim, antonim, frazeologik birliklarni
o‘zlashtirish, passiv va aktiv lug‘at zahirasini kengaytirishni; Grammatik (morfologik va
sintaktik) kompetensiya fe’l zamonlari, son, kelishik kabi morfologik tuzilmalarni
o‘zlashtirishni, gap tuzish qoidalari (so‘z tartibi, murakkab gaplar, bosh va ergash gaplar)ni va
so‘z yasash usullarini bilish (prefiks, suffiks, konversiya va hokazo)ni; Orfografik kompetensiya
so‘zlarni to‘g‘ri yozish, tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanish, yozma nutqda grammatik
normalarni saqlashni; Pragmatik kompetensiya (lingvistik vositalarni kontekstga mos qo‘llash)
tilni kommunikativ maqsadga muvofiq qo‘llay bilishni, ijtimoiy-madaniy kontekstda mos
ifodalarni tanlash (ruxsat so‘rash, minnatdorchilik bildirish, rad etish)ni; Metalingvistik
kompetensiya tilning tuzilishi va ishlash mexanizmlari haqida ongli tushuncha va qiyosiy tahlil
asosida ona til va chet til strukturasi o‘rtasidagi farqlarni aniqlashni o’zida ifoda etadi.
Xulosa qilib aytganda, nodavlat ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning chet tilini
o‘zlashtirish jarayonida lingvistik kompetensiya jihatlari sifatida barcha tarkibiy qismlarni
izchil va uyg‘un rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, fonetik, leksik, grammatik
va pragmatik kompetensiyalarni shakllantirish o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutq
faoliyatini samarali tashkil etishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Nodavlat ta’lim
muassasalarida kichik guruhlarda o‘qitish, interaktiv dars shakllari, zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish kabi afzalliklari lingvistik kompetensiyaning rivojlanishiga
qulay sharoit yaratadi va shu boisdan, chet tilni o‘rganishda nafaqat grammatik bilimlarni
o‘zlashtirish, balki ularni kommunikativ maqsadda to‘g‘ri va samarali qo‘llay olish ham
o’rinlidir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Chomsky, N. (1965). Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge,MA:MIT Press.
2.
Jalolov J.J. Chet til o’qitish metodikasi: chet tillar oliy o’quv yurtlari(fakultetlari) talabalari
uchun darslik. – Toshkent: O’qituvchi, 2012. -432 b.
3.
Oribboyeva D.D. Psixologinvistika va lingvistik kompetensiya.Zamonaviy filologiya va
lingvodidaktikaning
dolzarb
masalalari.
International
Scientific
and
Practical
Conference.https://cspu.uz/ April 23, 2024. 346-349 betlar.
