`
4
TA’LIMGA ZAMONAVIY YONDASHUV
Maxmudova Oygul Toxirjonovna
FarDU katta o‘qituvchisi (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.15600763
Annotatsiya:
zamonaviy ta’limda surdopedagogika sohasi kar o‘quvchilarga ta’lim berish
ularning ilg‘or kognitiv qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqori
darajadagi ko‘nikmalar asosiy bilimlardan tashqari tanqidiy fikrlash, ijodkorlik, muammolarni
hal qilish va ilg‘or kognitiv qobiliyatlarni o‘z ichiga oladi. Yuqorida aytib o‘tilgan ko‘nikmalar
an’anaviy akademik bilimlar doirasidan chiqib, o‘quvchilarni tobora murakkablashib
borayotgan va o‘zaro bog‘liq global muhitda muvaffaqiyatga erishishga tayyorlashga ustuvor
ahamiyatga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, yuqori darajadagi ko‘nikmalarning rivojlanishi
shaxslar o‘rtasida farq qiladi va qo‘llab-quvvatlash hamda ta’lim bu ko‘nikmalarni
takomillashtirishga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
STEM, karlar uchun maxsus ta’lim, surdopedagogikada samaradorlik, STEM
ko‘nikmalari.
Abstract:
In modern education, the field of deaf education (surdopedagogy) plays a
crucial role in educating deaf students and developing their advanced cognitive abilities. High-
level skills encompass critical thinking, creativity, problem-solving, and advanced cognitive
abilities in addition to core knowledge. The aforementioned skills, extending beyond traditional
academic knowledge, are of paramount importance in preparing students for success in an
increasingly complex and interconnected global environment. It should be noted that the
development of high-level skills varies among individuals, and support and education
contribute to the enhancement of these skills.
Keywords:
STEM, special education for the deaf, effectiveness in deaf education, STEM
skills.
Аннотация:
в современном образовании сурдопедагогика играет важную роль в
обучении глухих учащихся и развитии их передовых когнитивных способностей.
Навыки высокого уровня, помимо базовых знаний, включают в себя критическое
мышление, творческий подход, умение решать проблемы и продвинутые когнитивные
способности. Вышеупомянутые навыки выходят за рамки традиционных
академических знаний и имеют первостепенное значение для подготовки учащихся к
успеху во все более усложняющейся и взаимосвязанной глобальной среде. Следует
отметить, что развитие навыков высокого уровня различается у разных людей, а
поддержка и обучение способствуют совершенствованию этих навыков.
Ключевые слова:
STEM, специальное образование для глухих, эффективность в
сурдопедагогике, навыки STEM.
Kar o‘quvchilar tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish, ijodkorlik va boshqa yuqori
darajadagi ko‘nikmalarni rivojlantirishga e’tibor qaratadigan ta’lim dasturlaridan foyda
ko‘radilar. Bundan tashqari, erta aralashuv va doimiy qo‘llab-quvvatlash har qanday ko‘nikma
yetishmovchiligini bartaraf etishga va kar insonlarning umumiy muvaffaqiyati hamda
farovonligini oshirishga yordam beradi. Shu ma’noda, muammolarni hal qilish ko‘nikmalari
muhim ahamiyatga ega va bolalarga ta’sir qiladi, chunki ular akademik muvaffaqiyat, ijtimoiy
munosabatlar va hayotiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun asos yaratadi. Bir qator olimlar
`
5
madaniy jihatdan dolzarb usullar va bilimlardan foydalanadigan autentik, ijtimoiy va
hamkorlikdagi o‘quv mashg‘ulotlari eng yaxshi natija berishini ko‘rsatadigan ma’lumotlarni
tahlil qilishdi. Ular STEM-ta’limni kengaytirish muammolarini bartaraf etish va qiziqish hamda
uzoq muddatli ishtirokni oshirishga yordam berishi mumkinligini aniqlashdi. Ular o‘qituvchilar
bilan ishlash orqali ularning tushunchalarini oshirish va bolalarning STEM qiziqishlari hamda
karyera yo‘nalishiga maqsadli ta’sir ko‘rsatadigan faoliyatni rag‘batlantirish jarayonida STEM
tajribasini joriy etishdagi to‘siqlarni muhokama qilishdi [1].
Hujjat materiallari va stenogrammalarni dastlabki tasniflash va tahlil qilish maktab
o‘qituvchilarining STEM-ta’limga bo‘lgan nuqtayi nazarini ochib berdi. Ular maktab
omillarining (masalan, ko‘plab o‘qituvchilarning qo‘llab-quvvatlashi, STEM klublari
rahbariyatining belgilangan vazifalari va maqsadli ishga qabul qilish usullari) STEM ta’lim
imkoniyatlariga qanday ta’sir ko‘rsatishini namoyish etishdi. Ular harakat tadqiqotlari va
amaliyot hamjamiyati maktabga asoslangan STEM dasturlarini qanday yaxshilash
mumkinligini ko‘rsatib berishdi. Yana bir guruh olimlar tomonidan ishlab chiqilgan STEM ta’lim
strategiyasi karlar ta’limi kontekstida, xususan 16-20 yoshdagi kar bolalar guruhiga
mo‘ljallangan holda qo‘llanildi [2]. Ushbu yondashuv 5 kunlik ilmiy lager orqali amalga
oshirildi, unda ishtirokchilar dastur davomida turli STEM tadbirlarida faol qatnashdilar.
Tadqiqotda kar o‘quvchilarning inklyuziv va qulay STEM ta’lim muhitidagi mavzusi tobora
dolzarb bo‘lib borayotgani ta’kidlandi, bunda uchta asosiy jihatga e’tibor qaratildi: tilni
ifodalash, madaniy rollar va o‘z-o‘zini anglash. Natijalar ilmiy ta’lim doirasida kam ta’minlangan
talabalar uchun tenglikni targ‘ib qiluvchi inklyuziv ta’lim muhitini rivojlantirishning
ahamiyatini yanada oshirdi.
Fan, texnologiya, muhandislik va matematika (STEM) ta’limi so‘nggi yillarda o‘quvchilarni
XXI asr ishchi kuchi talablariga tayyorlashdagi ahamiyati tufayli katta e’tibor qozondi. Biroq,
kar o‘quvchilar ko‘pincha STEM ta’limiga kirishda o‘ziga xos qiyinchiliklarga duch kelishadi [3].
Ushbu adabiyotlar sharhi kar o‘quvchilar uchun STEM ta’limining hozirgi holatini, ular duch
keladigan qiyinchiliklarni va bu qiyinchiliklarni yengish uchun qo‘llaniladigan strategiyalarni
o‘rganishga qaratilgan. Kar o‘quvchilar STEM ta’limida bir qator to‘siqlarga duch kelishadi.
Asosiy muammolardan biri mavjud kontent va resurslarning yetishmasligidir.
Ko‘plab STEM materiallari, masalan, darsliklar va videolar kar o‘quvchilarni hisobga olgan
holda ishlab chiqilmagan va tegishli subtitrlar yoki ko‘rgazmali materiallarga ega bo‘lmasligi
mumkin [4]. Bundan tashqari, kar o‘quvchilar STEM fanlarida qo‘llaniladigan texnik atamalar
bilan qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, chunki ular boshlang‘ich ta’limda bu atamalar
bilan yetarlicha tanishish imkoniga ega bo‘lmaganlar. Yana bir muammo – imo-ishora tilini
biladigan yoki kar o‘quvchilar bilan ishlash tajribasiga ega bo‘lgan malakali STEM
o‘qituvchilarining yetishmasligi. Bu o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida aloqa to‘siqlari va o‘zaro
tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin.
Kar o‘quvchilar uchun STEM yondashuvini taqdim etish uchun turli xil strategiyalar taklif
qilingan. Bir yondashuv – STEM tushunchalarini kar o‘quvchilar uchun yanada tushunarli qilish
uchun ko‘rgazmali vositalar va manipulyatsiyalardan foydalanish. Masalan, 3D modellar,
diagrammalar va interaktiv simulyatsiyalar talabalarga murakkab g‘oyalarni yaxshiroq
tushunishga yordam berishi mumkin [5].
`
6
Yana bir strategiya – talabalar rivojlanish imkoniyatlari uchun STEM o‘qituvchilari uchun
karlar madaniyati, imo-ishora tili va karlar uchun samarali o‘qitish strategiyalarini o‘rganish
uchun professional ta’minot. Bu o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi muloqot tafovutini
bartaraf etishga va yana-da inklyuziv ta’lim muhitini yaratishga yordam beradi.
Hamkorlikda o‘qitish va tengdoshlarni qo‘llab-quvvatlash karlar uchun STEM-ta’limni
targ‘ib qilishda ham samarali ekanligi aniqlandi. Guruhda ishlashni rag‘batlantirish va kar
o‘quvchilarga eshitadigan tengdoshlari bilan birgalikda ishlash imkoniyatini berish inklyuzivlik
hissi va akademik ko‘rsatkichlarni yaxshilash kabi texnologiyalardan foydalanish ham STEMda
qimmatli vosita ekanligini isbotladi. Real vaqt rejimida tagyozuv, imo-ishora tilidagi videolar va
virtual reallik simulyatsiyalari kabi yordamchi texnologiyalar, ta’lim tajribasini yaxshilashi va
STEM-kontentni yanada qulaylashtirishi mumkin [6].
Ekologik tarbiya tabiiy muhitga nisbatan barcha o‘quvchilar, shu jumladan eshitishida
nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar orasida mas’uliyat va g‘amxo‘rlik hissini tarbiyalash uchun
zarurdir. STEM (Fan, Texnologiya, Muhandislik va Matematika) metodologiyasi, ekologik ta’lim
dasturlari kar o‘quvchilarga amaliy, amaliy ta’lim tajribalarini taqdim etishi mumkin. Ushbu
tadqiqotda kar o‘quvchilar uchun ekologik ta’lim dasturlarini STEM yo‘nalishi bilan
birlashtirishning afzalliklari, tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish va ekologik bilimlarni
rivojlantirish muammolari va ilg‘or tajribalari ko‘rib chiqiladi. STEMga asoslangan atrof-muhit
ta’lim dasturlari kar o‘quvchilarni mazmunli, tushunarli va imkoniyatli ta’limga jalb qilish
uchun istiqbolli yondashuvni taklif etadi.
Ushbu dasturlar ekologik savodxonlik, tanqidiy fikrlash va muammolarni hal qilish
ko‘nikmalarini shakllantiruvchi tajribalar amaliy dasturlarni o‘z ichiga oladi.
Ushbu dasturlarning muvaffaqiyati o‘qituvchilar, ma’murlar va jamoat hamkorlarining
sadoqati va qo‘llab-quvvatlashiga, shuningdek, malaka oshirish va surdopedagogika uchun
dalillarga asoslangan amaliyotlarni o‘rganishga tayanadi. Tadqiqot sifatida STEMga asoslangan
ta’limni loyihalash va amalga oshirishda kar o‘quvchilarning o‘ziga xos ehtiyojlari va kuchli
tomonlariga ustuvor ahamiyat bergan holda rivojlanishda davom etmoqda.
STEM-seminarlar kar o‘quvchilar uchun ham fan bo‘yicha bilimlarni, ham muammolarni
hal qilish ko‘nikmalarini oshirishning kuchli vositasi bo‘lishi mumkin. Ular ko‘pincha STEM
ta’limiga kirish va ushbu qobiliyatlarni rivojlantirishda o‘ziga xos to‘siqlarga duch kelishadi. Bu
qiyinchiliklar kommunikatsiya to‘siqlari, foydalanish mumkin bo‘lgan resurslarning
yetishmasligi va inklyuziya imkoniyatlarining yo‘qligi tufayli yuzaga keladi. STEAM ta’limi fan
bo‘yicha bilimlarni oshirish, muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish, 4K
ko‘nikmalarini rivojlantirish, karlarni jalb qilishda talabalar amaliy ta’lim tajribalarida
qimmatli manba bo‘ldi. Interaktiv STEM seminarlari va amaliy ta’lim kar o‘quvchilarga
o‘rganish va muammolarga yechim topishda yordam berishi mumkin.
STEM seminarlarining samaradorligi. Eshitish qobiliyati cheklangan o‘quvchilar uchun
STEM seminarlarining samaradorligini baholash juda muhim, chunki ular fan bo‘yicha bilimlar
va muammolarni yechish qobiliyatlarini oshirish usuli sifatida tobora ommalashib bormoqda.
Ushbu seminarlarning ta’sirini baholash ularning afzalliklarini tushunish, takomillashtirish
yo‘nalishlarini aniqlash va resurslar ajratilishini asoslash uchun juda muhimdir.
Eshitish qobiliyati cheklangan o‘quvchilar uchun STEM seminarlarining samaradorligini
o‘lchash tegishli baholash strategiyalari, ta’lim natijalarini baholash, affektiv omillar, uzoq
`
7
muddatli ta’sir va doimiy takomillashtirish kabi ko‘p qirrali yondashuvni talab qiladi. Pagano,
Fobi va boshqalar [7] seminardan oldingi va keyingi so‘rovnomalar, talabalar portfoliolari va
samaradorlik bo‘yicha baholash kabi ko‘p qirrali, qulay va madaniy jihatdan moslashtirilgan
baholash usullaridan foydalanishning muhimligini ta’kidlaydilar.
Ishtirokchilarning STEM (Fan, Texnologiya, Muhandislik va Matematika) yo‘nalishlari
bo‘yicha ko‘nikmalarini rivojlantirishda norasmiy STEM seminarlarining yuqori samaradorligi
bir qator tadqiqotlar tomonidan ko‘rsatilgan. Karan va Braun tomonidan olib borilgan tadqiqot
natijalariga ko‘ra, bu turdagi seminarlar ishtirokchilarga real hayotdagi muammolarni hal
qilish ssenariylarida qatnashish imkonini beruvchi tizimli va interaktiv muhitni taqdim etadi,
bu esa o‘z navbatida ijodkorlikni rivojlantiradi [9]. Bundan tashqari, Sahin [10] bu seminarlar
STEM kelajagi uchun muhim bo‘lgan jamoaviy hamkorlik va asosiy STEM ko‘nikmalarini
shakllantirishini aniqladi. Ishtirokchilar muammolarni hal qilishning o‘ziga xos usullarini va
murakkab STEM muammolarini yechish ishonchini rivojlantiradilar. Shuningdek, Raviv [11]
ta’kidlaganidek, bu seminarlardagi amaliy mashg‘ulotlar va tajribalar STEM ko‘nikmalarini
egallash va mustahkamlashga sezilarli hissa qo‘shadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
A.T. Simpson, L. Hebert, L.-M. Rosu, M.C. Pollock, L. Goddard, Action Research Revelations:
The Challenges and Promises of Implementing Informal STEM Experiences in K-12 School
Settings (Work in Progress, Diversity), ASEE Annual Conference and Exposition, Conference
Proceedings (Jul. 2021), https://doi.org/ 10.18260/1-2-36642.
2.
S. Cohen, Building an Inclusive and Accessible Informal STEM Learning Space for Deaf
Students,
American
Educational
Research
Association
(AERA),
Aug.
2023,
https://doi.org/10.3102/2019177.
3.
C. Gormally, A. Marchut, ‘Science is not my thing’: exploring deaf non-science majors’
science identities, Journal of Science Education for Students with Disabilities 20 (1) (2017) 1–
15, https://doi.org/10.14448/jsesd.08.0001.
4.
S. Burgstahler, Universal Design in Higher Education: from Principles to Practice, second
ed., Harvard Education Press, 2015; N.W. Moon, R.L. Todd, D.L. Morton, E. Ivey, Accommodating
students with disabilities in science, technology, engineering, and mathematics (STEM). The
Center for Assistive Technology and Environmental Access (CATEA), Georgia Institute of
Technology, 2012.
5.
L.S. Hirsch, S. Berliner-Heyman, R. Cano, H. Kimmel, J. Carpinelli, Middle school girls’
perceptions of engineers before and after a female only summer enrichment program, Front.
Psychol. 10 (2019), https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.00386. Y. Jeon, H. Park, The effects of
visual thinking strategies on deaf students’ content comprehension in social studies, Korean
Journal of Special Education 48 (2) (2013) 191–212.
6.
M. Marschark, H. Knoors, J. Dammeyer, Optimizing academic performance of deaf
students: access, opportunities, and outcomes, in: H. Knoors, M. Marschark (Eds.), Educating
Deaf Learners: Creating a Global Evidence Base, Oxford University Press, 2015, pp. 387–413.
`
8
7.
T. Pagano, A.D. Ross, A program like any Other…Like none other: sustaining a laboratory
science technology program for deaf and hard-of-hearing students, Journal of Science
Education
for
Students
with
Disabilities
15
(1)
(Nov.
2010)
11–15,
https://doi.org/10.14448/jsesd.04.0002. D. Fobi, A. Mills Oppong, Academic experiences of
deaf students at the. https://www.researchgate.net/publication/323224810, 2010.
8.
9. E. Karan, L. Brown, Enhancing student’s problem-solving skills through project-based
learning, Journal of Problem Based Learning in Higher Education 10(2022) 74–87,
https://doi.org/10.5278/ojs.jpblhe.v10i1.6887.
9.
H. Sahin, The effect os stem-based education program on problem solving skills of five
year old children, Malays. Online J. Educ. Technol. 9 (4) (Oct. 2021) 68–87,
https://doi.org/10.52380/mojet.2021.9.4.325.
10.
D. Raviv, Hands-on activities for innovative problem solving [Online].
Available:http://www.ee.fau.edu/faculty/raviv/EGN4040_SP2003_ Syllabus. htm, 2004.
