`
77
O‘QUVCHILARNI BARKAMOL SHAXS ETIB TARBIYALASHDA SHARQ
MUTAFAKKIRLARINING PEDAGOGIK QARASHLARI
Ko‘charova Mohiniso Ulug‘bek qizi
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi talabasi
A.A.Xaitov
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.14908611
Annotasiya:
Ushbu maqolada o`quvchilarni, har tomonlama barkamol shaxs qilib
tarbiyalashda, Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari, o‘gitlari, yosh avlod tarbiyasiga
ta`siri, inson kamolotidagi tutgan o`rni hamda ijtimoiy mazmuni yoritilgan.
Annotation:
This article discusses the pedagogical views and teachings of Eastern
thinkers in educating students as well-rounded individuals, their influence on the upbringing
of the younger generation, their role in human development, and their social content.
Kalit so’zlar:
O‘quvchilar, shaxs, inson, yosh avlod, barkamol, Sharq mutafakkirlari,
ta`lim, tarbiya.
Keywords:
Students, personality, human, young generation, harmonious, Eastern
thinkers, education, upbringing.
O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va barkamol avlodni
tarbiyalashga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar davrida Sharq mutafakkirlarining boy
pedagogik merosiga murojaat qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Sharq mutafakkirlari asrlar
davomida inson tarbiyasining maqsadi, vazifalari, usullari va vositalariga oid bebaho g‘oyalarni
ishlab chiqqanlar. Ularning ta’lim-tarbiya konsepsiyalari nafaqat Sharq mamlakatlarida, balki
jahon pedagogika fani va amaliyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu maqola Sharq
mutafakkirlarining o‘quvchilarni barkamol shaxs etib tarbiyalashga oid pedagogik qarashlarini
tahlil qilishga bag‘ishlangan.
Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari, asosan, insonni ma’naviy-axloqiy
jihatdan kamolga yetkazish, uning aql-zakovatini rivojlantirish, jamiyatga foydali va faol a’zo
bo‘lib yetishishiga qaratilgan. Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya borasidagi g‘oyalarini
quyidagi yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin:
1. Axloqiy tarbiya – kamolot asosi
Sharq mutafakkirlari, xususan, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Yusuf Xos
Hojib va boshqalar axloqiy tarbiyani inson kamolotining asosi deb hisoblaganlar. Ularning
fikricha, ta’lim-tarbiya jarayonida avvalo o‘quvchilarda yuksak axloqiy sifatlarni shakllantirish
zarur. Bularga halollik, adolatparvarlik, mehribonlik, sadoqat, vatanparvarlik, o‘zgalar dardiga
sherik bo‘lish kabi fazilatlar kiradi.
Abu Nasr Farobiy
o‘zining “Fozil odamlar shahri” asarida ideal jamiyatning asosiy
xususiyatlarini ta’riflab, unda axloqiy tarbiyaning muhim rolini ta’kidlaydi. Uning fikricha, har
bir fuqaro o‘z burchini sidqidildan bajarishi, jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlaridan
ustun qo‘yishi lozim.
Abu Ali ibn Sino
axloqiy tarbiyaning inson salomatligiga ta’sirini ham o‘rgangan. Uning
fikricha, yaxshi xulq-atvor insonning ruhiy holatini yaxshilaydi, uning tanasini kasalliklardan
himoya qiladi.
`
78
Alisher Navoiy
o‘zining “Mahbub ul-qulub” asarida insoniy fazilatlarni ulug‘lab, yomon
xulqlardan saqlanishga chaqiradi. Uning fikricha, yaxshi xulq insonning ziynati, yomon xulq esa
uning nuqsonidir.
Yusuf Xos Hojib
“Qutadg‘u bilig” asarida adolat, bilimdonlik, aql-zakovat, qanoat kabi
fazilatlarni davlat boshqaruvida va jamiyat hayotida muhim omil deb biladi.
2. Ilm-ma’rifatga intilish – yuksalish omili
Sharq mutafakkirlari ilmni insonning eng oliy maqsadlaridan biri deb hisoblaganlar. Ular
o‘quvchilarni doimo bilim olishga, o‘rganishga va izlanishga undaganlar. Ilm orqali inson o‘zini
va olamni anglaydi, hayotda to‘g‘ri yo‘lni topadi.
Abu Rayhon Beruniy
o‘zining ilmiy asarlarida turli sohalarga oid bilimlarni jamlagan.
Uning fikricha, ilm insonni jaholatdan qutqaradi, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi.
Mirzo Ulug‘bek
o‘z davrining yetuk olimi sifatida astronomiya, matematika va boshqa
fanlarga oid bilimlarni rivojlantirgan. Uning Samarqanddagi rasadxonasi o‘sha davrning eng
yirik ilmiy markazlaridan biri bo‘lgan.
3. Kasb-hunar o‘rgatish – mustaqil hayot garovi
Sharq mutafakkirlari o‘quvchilarni nafaqat nazariy bilimlar bilan qurollantirish, balki ularga
amaliy ko‘nikmalar berish, kasb-hunar o‘rgatish zarurligini ham ta’kidlaganlar. Kasb-hunar
insonni moddiy jihatdan mustaqil qiladi, unga jamiyatga foyda keltirish imkoniyatini beradi.
Alisher Navoiy
o‘zining “Mahbub ul-qulub” asarida hunarning inson hayotidagi o‘rnini
alohida qayd etgan. Uning fikricha, hunarmandchilik insonni kamtarin qiladi, unga o‘z mehnati
bilan ro‘zg‘or tebratish imkoniyatini beradi.
4. Individual yondashuv – iste’dodni ro‘yobga chiqarish vositasi
Sharq mutafakkirlari ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning individual xususiyatlarini
hisobga olish zarurligini uqtirganlar. Har bir o‘quvchining qobiliyati, qiziqishi va
imkoniyatlariga mos ravishda ta’lim berish, ularning iste’dodlarini ro‘yobga chiqarishga
yordam beradi.
Ibn Sino
o‘zining “Tib qonunlari” asarida bolalarning temperamentiga qarab ularga ta’lim
berish usullarini tavsiya qilgan.
5. O‘qituvchining o‘rni – murabbiy va namuna
Sharq mutafakkirlari o‘qituvchining jamiyatdagi o‘rnini yuksak baholaganlar. O‘qituvchi
nafaqat bilim beruvchi, balki o‘quvchilarga o‘rnak bo‘luvchi, ularni to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltiruvchi
murabbiy bo‘lishi kerak.
Alisher Navoiy
o‘qituvchining fazilatlari haqida ko‘plab o‘gitlar bergan. Uning fikricha,
o‘qituvchi bilimli, odobli, mehribon va adolatli bo‘lishi kerak.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari
o‘zining dolzarbligini bugungi kunda ham saqlab qolgan. Ularning insonparvarlik, axloqiylik,
ilm-ma’rifatga intilish, kasb-hunarga hurmat, individual yondashuv kabi g‘oyalari yosh avlodni
barkamol shaxs etib tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan ta’lim islohotlarida Sharq mutafakkirlarining pedagogik merosidan unumli
foydalanish, kelajak avlodni har tomonlama yetuk, ma’naviy boy va jamiyatga foydali insonlar
etib voyaga yetkazishga xizmat qiladi. Bu merosni o‘rganish va amaliyotga tatbiq etish, milliy
`
79
ta’lim tizimining sifatini oshirishga, yosh avlodni tarbiyalashda yangi imkoniyatlar yaratishga
imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Abu Nasr Forobiy, “Fozil odamlar shahri”. — T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 1993.
2.
Abdulla Avloniy “Tanlangan asarlar”-Toshkent.2008.31-bet.
3.
Avloniy A.Guliston yoxud axloq. Islom odobidan mumtoz namunalar.T., 1993.-120 b.
4.
Xaitov, A. (2024). BO ‘LAJAK O ‘QITUVCHILARDA AKMEOLOGIK POZITSIYANI
RIVOJLANTIRISH MAZMUNI.
" ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ АКМЕОЛОГИЯ" международный научно-
методический журнал
,
2
(10).
5.
Хайитов, А. (2024, January). Особенности педагогических особенностей наблюдения
за акмеологической позицией у будущих учителей. In
INTERNATIONAL CONFERENCE ON
MODERN DEVELOPMENT OF PEDAGOGY AND LINGUISTICS
(Vol. 1, No. 1, pp. 246-251).
6.
Xaitov, A. (2023). BO ‘LAJAK O ‘QITUVCHILARDA AKMEOLOGIK POZITSIYANI
RIVOJLANTIRISHNING MAVJUD HOLATI TAHLILI.
Namangan davlat universiteti Ilmiy
axborotnomasi
, (10), 480-485.
7.
Xaitov, A. (2023). BO ‘LAJAK O ‘QITUVCHILARDA AKMEOLOGIK POZITSIYANI
SHAKLLANTIRISHGA TA’SIR ETUVCHI OMILLARNING MAZMUNI VA MOHIYATI.
TISU ilmiy
tadqiqotlari xabarnomasi
,
1
(2), 164-168.
8.
OGLi, X. A. A. (2023). DEVELOPMENT OF ACMEOLOGICAL POSITION IN FUTURE
TEACHERS AS A PEDAGOGICAL PROBLEM.
European International Journal of Multidisciplinary
Research and Management Studies
,
3
(05), 219-222.
9.
Хаитов, А. (2023). СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ РАЗВИТИЯ АКМЕОЛОГИЧЕСКОЙ
ПОЗИЦИИ У СТУДЕНТОВ.
Экономика и социум
, (3-2 (106)), 731-734.
10.
Xaitov, A. A. (2023). CONTENT OF DEVELOPMENT OF ACMEOLOGICAL POSITION IN
STUDENTS.
Экономика и социум
, (6-1 (109)), 511-514.
11.
Khaitov, A. (2022). TECHNOLOGY FOR THE DEVELOPMENT OF ACMEOLOGICAL
POSITION AMONG FUTURE TEACHERS.
Академические исследования в современной
науке
,
1
(20), 53-56.
