`
23
CHOSON DAVLATİNİNG İNQİROZİ VA İMPERİYANİNG E’LON QİLİNİSHİ
Urunov Xasan Rayimovich
Samarqand shahar 78-umumta’lim maktab tarix fani o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14605003
Annotatsiya
Dunyo mustamlakachilik siyosatida Koreya yarimoroli ham XVIII asr va XIX asr
o’rtalarigacha dunyoning gigant mustamlakachi davlatlarining e’tiborini tortib keldi. Koreys
hukumatining o’zida kechgan turli xil saroy ichidagi fitnalar davlatning o’zga davlatlar
tomonidan egallanishiga keng imkoniyatlar yaratib berdi.
Kalit so’zlar
Koreya, Tevongun, repressiya, Kvantun, Lı sulolasi, g’arbparast, imperiya, islohot,
Yaponiya, Seul.
Abstract
In the world's colonial policy, the Korean Peninsula also attracted the attention of the
world's giant colonial powers from the 18th to the mid-19th centuries. Various palace intrigues
within the Korean government created ample opportunities for the country to be taken over by
other countries.
Key words
Korea, Taewongun, repression, Kwantung, Lee Dynasty, pro-Western, empire, reform,
Japan, Seoul.
Vang Cheoljong 1864-yilda merosxo'rsiz vafot etganida, malikaning uzoq qarindoshi
Cheolj ong - Li Myeongbokni taxtga o'tqazishni taklif qildi, u keyinchalik Gojong nomini oldi.
Yangi van voyaga yetmaganligi sababli, tarixga tevongun (buyuk shahzoda, shahzoda regenti)
unvoni bilan kirgan otasi Li Haen regentlik qildi. Tevongun odatda Koreyani dunyodan uzgan
holda yopiq siyosat olib borishga intildi. Uning rahbarligida koreys nasroniylariga qarshi
repressiyalar amalga oshirildi.
XIX-asrning ikkinchi yarmida Koreyada Yaponiya namunasidagi Gʻarbparast islohotlar
nufuzli amaldor Pak Kyu Su tomonidan boshlangan, biroq ular nihoyatda sekin amalga
oshirilgan va uning oʻlimidan soʻng toʻxtatilgan.
Yetti fransuz harbiy kemasi (1866 -yilda) va AQSh ekspeditsion kuchlari (1871-yilda)
yuborilganiga qaramay, bu kuchlar Koreya hukumatiga teng bo'lmagan savdo shartnomalarini
yuklay olmadilar.
1873-yilda Li Xaen Gojongning turmush o'rtog'i qirolicha tomonidan hokimiyatdan
chetlashtirildi.
1875-yilda Yaponiya Koreyani tashqi dunyoga ochishga majbur qilishga qaror qildi.
Yapon floti Kangxvado oroliga yaqinlashgandan so'ng, Koreya artilleriyasi o't ochdi. Otishma
davomida ikki nafar yapon askari yengil yaralangan, 35 koreys askari halok bo’lgan va 16 nafari
asirga olingan. Yaponlar bu jangni G'arb davlatlari Yaponiyaning o'zi bilan ilgari tuzganlari
singari Koreya bilan tengsiz shartnoma tuzish uchun imkoniyat sifatida qabul qilishdi83. 1876-
yil 15- yanvarda Kuroda Kiyotaki boshchiligidagi yapon floti Koreya qirg'oqlariga yetib keldi.
O'sha yilning 26-fevralida Yaponiya va Koreya o'rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi,
unga ko'ra yapon kemalari Koreyaning hududiy suvlarida erkin suzish huquqini oldi va
`
24
yaponlar bilan savdo qilish uchun ikkita qo'shimcha port ochildi. Yaponlar Koreyaga qirg'oqdan
10li masofada dengizda chuqurliklaridan foydalanish huquqini oldilar. Ko'p o'tmay Koreya
AQSh, Italiya, Rossiya, Germaniya va Fransiya bilan shunga o'xshash shartnomalarni imzoladi.
1882-yilda Imo voqeasidan keyin Li Xa Yun qisqa muddatga hokimiyatga qaytdi. Ammo
tez orada uni Xitoyga olib ketishdi va qirolicha hokimiyati tiklandi.
1884-yilda Kim Ok Kyun boshchiligidagi yaponlar tarafdorlari fitna uyushtirdilar va 7 kun
davomida poytaxtni nazorat qildilar. Biroq, Seul aholisi istisnosiz qo'zg'olon ko'tarib, ularni va
yaponlarni quvib chiqarishdi. Kyum Ok Kyun o'shandan keyin Yaponiyada yashadi va 1894-
yilda Shanxayga yetib kelganida vatandoshlaridan biri tomonidan o'ldirildi. Mazkur yilda
Yaponiya Koreyaga qo'shin yubordi, ammo Xitoy bilan kelishuvga ko'ra, keyingi yil ularni u
yerdan olib chiqdi va har ikki davlat boshqa tomonni oldindan ogohlantirmasdan Koreyaga
qo'shin yubormaslikka va'da berdi. Yaponiya Koreyada, ayniqsa yarim orolning janubida o'z
vakillarining ko'pligi va ularning tijorat korxonasi tufayli sezilarli iqtisodiy ta'sirga ega bo'ldi;
ammo siyosiy sohada Seulda xitoyliklar doimiy ravishda katta ta'sirga ega edi.
1893-94-yillarda Tongxak harakati vakillari boshchiligida boshlangan inqilobiy harakat
qirolni Xitoyga yordam soʻrab murojaat qilishga majbur qildi. Xitoy hukumati Koreyaga o'z
qo'shinlarini yubordi, Yaponiya bunga javoban o'z qo'shinini yubordi. 1894-95-yillardagi Xitoy-
Yaponiya urushi boshlandi. Koreya unda rasman ishtirok etmadi, qisman uning hududida
o'tkazildi. Urushdan keyin Koreya de-fakto Yaponiyaning protektorati ostiga o'tdi. Qirol
bundan buyon Yaponiyaning eng qattiq nazorati ostida hokimiyatda saqlab qolindi. 1895-yilda
yaponlar qirolicha Minni o'ldirishdi. Bu janjal shu qadar keng kuchaydiki, Yaponiya qotillar
ustidan ochiqchasiga sud o‘tkazish orqali Xitoyni noroziligini bostirishga harakat qildi. Aslida
aybdor deb o‘ldirilganlarning barchasi aybsiz edi85.
1894-yilda Yaponiya imperiyasi Xitoy bilan bo‘lgan urushda gʻalaba qozongandan soʻng
qitʼaning sharqida ekspansionistik siyosat yurita boshladi. Choson sulolasi hukmronlik qilgan
Koreya Yaponiyaning mintaqadagi mavqeini mustahkamlash uchun qulay tramplin bo'ldi.
Shimonoseki shartnomasidan so’ng (1895) Yaponiya Lyaodun yarim oroli ustidan nazoratni
qo’lga kiritdi, bu Rossiyani xavotirga soldi, chunki bu uning Uzoq Sharqdagi manfaatlariga xavf
tug’dirdi.
Rossiya Germaniya va Fransiyani o'z tomoniga og‘dirdi. Bu uch davlatning bosimi ostida
Yaponiya orqaga chekindi, shundan so'ng Rossiya Koreya qirollik saroyi tomonidan qo'llab-
quvvatlangan Xitoy o'rnini egallab, mintaqada katta rol o'ynay boshladi.
Qirol Gojongning rafiqasi qirolicha yapon bosimiga qarshi kurashda chin yurakdan
yordam berdi. 1895-yil 8-oktyabrda u Miura Goro qo'mondonligi ostida yapon askarlari
tomonidan shafqatsizlarcha o'ldirildi. Aksariyat olimlarning fikricha, Miura yaponiyalik yuqori
martabali amaldorlardan birining ko‗rsatmasi bilan bu ishni amalga oshirgan.
Xotini vafotidan keyin qirol Gojong 1896-yilda Seuldagi Rossiya elchixonasidan panoh
topgan. Bu vaqtga kelib, Yaponiyaning Koreyaning ichki siyosatiga aralashuvi keng tarqalgan
va juda chuqurlashgan edi. Mamlakatdagi asosiy lavozimlarni yaponiyaliklar yoki yaponparast
mahalliy amaldorlar egallagan edi. Koreya hukumati mamlakatdagi vaziyatni nazorat qilishni
to’xtatdi. Koreya mustaqillik harakati tobora kuchayib bordi.
Qirol Gojong mamlakatdagi siyosiy vaziyatni saqlab qolish maqsadida Koreyani imperiya
deb e'lon qildi va Kvanmu - yangi davr boshlanganini e'lon qildi. U o'zini Koreyaning birinchi
`
25
imperatoriga aylantirdi. Biroq, amalda imperator hukumati mamlakatdagi vaziyatni boshqara
olmadi va bu oxir-oqibat Koreyaning Yaponiya tomonidan qo'shib olinishiga olib keldi.
Koreya imperiyasi - 1897-yil oktabrda Choson sulolasi imperatori Gojong tomonidan
eʼlon qilingan mustaqil birlashgan Koreya davlati. Imperiya 1910-yil avgustda Yaponiya
Koreyani anneksiya qilgunga qadar mavjud edi.
Koreya imperiyasi davrida imperator Gojong Kvanmu islohotini amalga oshirishga
harakat qilib ko‘rdi. Islohotga ko‘ra Koreyaning harbiy, iqtisodiy, yer va ta‘lim tizimlarini
modernizatsiya qilish va g’arbiylashtirishga harakat qilindi. Ammo 1903-yilda Koreyani
Yaponiyaning mustamlaka protektoratiga aylanishi hamda 1910-yilda Yaponiya Koreyani to'liq
qo'shib olishi natijasida bu islohotlar oxiriga yetmay qoldi.
References:
1.
Xan V.S. Koreya tarixi. - Toshkent: Baktria Press, 2013.
2.
Ванин Ю. В. Аграрный строй феодальной Кореи XV-XVI вв. М., 1981
3.
Козлов Л. Е. Дипломатический статус королевства Чосон в условиях соперничества
Китая, Японии и России на Корейском полуострове (Конец XIX в.) // Известия
Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение.
2020. №. 34.
4.
Курбанов С. О. История Кореи: с древности до начала XXI в. Издательство Санкт
Петербургского университета; 2009.
5.
Тихонов В. М., Кан Мангиль. История Кореи. — М.: Наталис, 2011. — Т. 1: С
древнейших времен до 1904 г.
