`
52
QARAQALPAQ TILINDEGI TAǴAM ATAMALARI HAQQINDA
Dauletmuratova Guljamal
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
2-kurs magistrantı
guljamaldauletmuratova0406@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14514335
Annotaciya:
Usı maqala qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları hám olardıń leksika-
semantikalıq qásiyetlerin úyreniwge arnalǵan. Maqalada qaraqalpaq xalqınıń asxana
mádeniyatı hám taǵam atamaları arqalı milliy identifikaciyalaw procesi kórsetilip, olar
xalıqtıń tariyxıy hám ekonomikalıq ómirin sáwlelendiriwshi tiykarǵı kórsetkish retinde
qaraladı. Qaraqalpaq tilindegi taǵam leksikasınıń lingvistikalıq analizi nátiyjesinde til hám
mádeniyat arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq zárúrligini ashıp beriw názerde tutıladı.
Tayanısh sózler:
Taǵam atamaları, mádeniy identifikaciya, asxana mádeniyatı,
lingvistikalıq analiz, leksikologiya, semantika, dialekt, gastronomiya.
ABOUT FOOD NAMES İN KARAKALPAK LANGUAGE
Dauletmuratova Guljamal
Karakalpak state university
Master of the 2nd course
guljamaldauletmuratova0406@gmail.com
Abstract:
This article is designed to study the names of food in the Karakalpak language
and their lexical-semantic features. The article shows the process of national identification of
the Karakalpak people through culinary culture and food names, which are considered as the
main indicators reflecting the historical and economic life of the population. As a result of the
linguistic analysis of the food lexicon in the Karakalpak language, it is intended to reveal the
importance of the interdependence between language and culture.
Keywords:
Food names, cultural identity, culinary culture, linguistic analysis, lexicology,
semantics, dialect, gastronomy.
Azıq-awqat insan ómiriniń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, ol tek tirishilik ushın emes, bálki
mádeniy dástúrler, social baylanıslar hám jeke ózlikti ańlatıw quralı retinde de zárúrli bolıp
tabıladı. Búgingi kúnde azıq-awqat jáne onıń atamaların úyreniw túrli ilimiy tarawlarda
aktual áhmiyetke iye bolıp atır, bul bolsa azıq-awqat mádeniy identifikaciyasın
qáliplestiriwdegi ornın kórsetip atır. Til bul processda tiykarǵı ról oynaydı, sebebi ol mádeniy
qádiriyatlar, social qatnaslardı sáwlelendiriw menen birge olarǵa tásir kórsetedi.
Qaraqalpaq taǵam atamaları xalıqtıń mádeniyatı hám til bilimi menen tikkeley baylanıslı
bolıp, olar tek ǵana awqatlanıw mánisinde emes, al xalıqtıń tariyxıy, sociallıq hám mádeniy
ómirin sáwlelendiredi. Taǵam atamaları tek ǵana leksikalıq birliklerden quralıp qoymastan, al
xalıqtıń turmısı, úrp-ádetleri hám mádeniyatın óz ishine jámlegen til birliklerinen jasaladı.
Olar filologiyada tek ǵana leksikalıq emes, al milliy identifikaciya, mádeniyat, sociallıq
ózgerisler menen baylanıslı túrde de úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları
tek ǵana asxana mádeniyatı, sociallıq turmıstı sáwlelendirip qoymastan, sonday-aq olar
xalıqtıń tariyxıy ózgerisleri, ekonomikalıq hám diniy úrp-ádetlerin de sáwlelendiredi.
Hár bir xalıqtıń asxana mádeniyatı onıń tariyxı, turmıs tárizi hám úrp-ádetlerin
sáwlelendiriwshi áhmiyetli derek bolıp tabıladı. Qaraqalpaq taǵam atamaları leksikalıq
`
53
tárepten túrli elementlerdi qamtıp aladı. Bul atamalar tariyxıy tárepten úyrenilgende
kóplegen tariyxıy ózgerislerdi óz ishine aladı. Orta Aziya aymaǵında jasawshı xalıqlar
arasındaǵı mádeniy baylanıslar, sawda hám migraciyalar arqalı, taǵam atamaların hám
olardıń quramı ózgeriste bolıp kelgen. Qaraqalpaq tilindegi taǵam atamaları kóbinese qońsılas
xalıq tilleri menen uqsaslıqlarǵa iye bolsa da, ayırımları qaraqalpaq milliy mádeniyatına tán
bolǵan elementlerdi óz ishine aladı. Bul, óz gezeginde, til hám mádeniyat arasındaǵı
baylanıslardı tereńirek úyreniwge múmkinshilik beredi.
Qaraqalpaq tilinde taǵam atamaları filologiyanıń aktual izertlew baǵdarlarınan biri bolıp
esaplanadı. Bul temanıń aktuallıǵı jámiyet rawajlanıwı processinde taǵam atamalarınıń
qáliplesiwi, olardıń milliy hám mádeniy áhmiyetin ashıp beriwde ayqın kórinedi.
Qaraqalpaq tilindegi taǵam leksikasın úyreniw teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.
Taǵam leksikasın úyreniw processinde tóplanǵan bay material hám ótkerilgen analiz
qaraqalpaq tili leksikologiyasınıń belgili bóliminiń (tariyxıy tárepten) islep shıǵılıwına tiykar
bolıp xizmet etiwi múmkin. Taǵam atamaları hám olardıń morfologiyalıq hám semantikalıq
qásiyetlerin anıqlaw kulinariya terminologiyasınıń zárúr bólegin sistemalastırıw jáne
unifikaciya qılıw ushın qollanılıwı múmkin. Leksikanıń ayırım qatlamlarınıń qáliplesiw hám
rawajlanıw processinde sózlik quramnıń tolıqtırıwdıń tiykarǵı usılları ózgerip barǵan,
usılardan qaraqalpaq tili tariyxınıń barlıq basqıshlarında eń zárúrli usıllarınan ishki sóz jasaw
hám basqa tillerden kirip kelgen leksikanı ózlestiriw usılları bolıp esaplanadı.
“Gastronomiya” etimologiyalıq jaqtan eki grekshe sózden “gastros” - asqazan hám
“nomos” - qaǵıyda yamasa tártipke salıw degen mánisti ańlatadı [1:354-377]. Usıǵan
baylanıslı, gastronomiya jew hám ishiw qaǵıydaları yamasa normalarına tiyisli bolıp, neni,
qalay, qay jerde, qashan, qanday usıllar arqalı, qanday jaǵdayda jewdi hám ishiwdi óz ishine
alǵan máslahát hám jollamalardı ózinde sáwlelendiredi [2:15-24].
Qaraqalpaq tilinde taǵam atamalarınıń dialektlik ózgeshelikler menen ushırasıwın
tómendegi mısallarda kóremiz.
Ilimpaz Yu.Ibragimov óz miynetinde awqatlardıń tayarlanıwına qaray júweri unınan
tayarlansa -
júweri jarma
, gúrishten tayarlansa -
gúrish jarma
, tarıdan tayarlansa -
tarı
jarma
. Qamırdan tayarlanatuǵın
kespas
taǵamın óz ishki qurılısı boyınsha kespe-as
dizbeginen kelip shıqqanlıǵı haqqında aytadı.
Al toylarǵa baylanıslı
toy shórek, toy nan, toy qatlama
atamaların mısallar arqalı
dálilleydi. Ilimpaz bunnan tısqarı tómendegi taǵam atamalarına da dialektlik qollanılıwına
qaray lingvistikalıq analiz jasaydı. Mısalı:
Zaǵara
- gúrish unınan tayarlanǵan nan túri.
Sók
- tarıdan tayarlanǵan awqat.
Gúnji may
- gúnjiden alınǵan may.
Ashshı-dushshı
- palız eginlerinen tayarlanǵan salat.
Shalap
- qatıqtıń suw menen aralaspası.
Aqsawlaq
- onsha úlken emes, juqa nan.
May sók
- sóktiń may menen aralasqan túri.
Taba nan
- tabada pisirilgen nan túri [3:137].
Demek mısallarda kórsetilgen taǵam atamaları qaraqalpaq ádebiy tilinde de,
dialektlerinde de túrlishe tillik ózgeshelikler menen ushırasadı.
`
54
Juwmaqlap aytqanda, maqalada qaraqalpaq tilindegi taǵam atamalarınıń mádeniy,
sociallıq áhmiyetin tereń analizleydi. Izertlew nátiyjesinde taǵam atamaları tek ǵana milliy
asxana mádeniyatın sáwlelendirıp qoymastan, al xalıqtıń tariyxıy hám ekonomikalıq
rawajlanıwı, úrp-ádetleri menen de tikkeley baylanıslı. Orta Aziya xalıqları arasındaǵı
mádeniy baylanıslar taǵam atamalarınıń bayıwına sebep bolǵan. Qaraqalpaq tilindegi azıq-
awqat terminologiyasınıń lingvistikalıq izertlewi bul tildiń leksikologiyasın bayıtıw, milliy
mádeniyattı saqlaw hám keleshekte bul tarawdı sistemalı úyreniw ushın teoriyalıq tiykar
jaratadı. Taǵam atamalarınıń kelip shıǵıwın úyreniw, olardıń morfologiyalıq hám semantik
qásiyetlerin sistemalastırıw arqalı milliy identifikaciyanı jáne de bekkemlewge xizmet etedi.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:
1.
Kivela, J., & Crotts, J.C. (2006). Tourism and Gastronomy: Gastronomy's Influence on
How Tourists Experience a Destination. Journal of Hospitality and Tourism Research, 30(3).
2.
Santich, B. (2004). The study of gastronomy and its relevance to hospitality education
and training. International Journal of Hospitality Management, 23.
3.
Ибрагимов Ю. Лексико-семантическая группа наименований похлебок узбекских
говоров Южного Приаралья. // Вестник ККО АН РУз. Нукус, 1997, №5.
