`
88
QARSHI SHAHRINI KO‘KALAMZORLASHTIRISH UCHUN DARAXT TURLARINI
TANLASH
N. To‘xtamurodova
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14575119
Qarshi shahri O‘zbekiston janubida joylashgan bo‘lib, quruq iqlimi va sho‘rlangan
tuproqlari bilan ajralib turadi. Bu hududda daraxt va buta turlarini tanlash shahar ekologiyasi,
aholi salomatligi va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. To‘g‘ri tanlangan
o‘simliklar nafaqat atrof-muhit muammolarini hal qilishga yordam beradi, balki shaharni
yanada jozibador, yashash uchun qulay va ekologik toza hududga aylantiradi.
Daraxtlarning ekologik ahamiyati ularga ko‘kalamzorlashtirishdagi asosiy rolni beradi.
Qarshi shahri uchun qurg‘oqchilikka va sho‘rlanishga chidamli daraxt turlarini tanlash talab
etiladi. Misol uchun qayrag‘och va jiyda turlari tuproq sho‘rlanishiga va suv tanqisligiga
bardoshli bo‘lib, tuproqning eroziyasini oldini olishda katta yordam beradi.
Shuningdek, daraxtlar changni ushlab, havoni tozalaydi.
Ulmus pumila
va
Morus alba
kabi
keng bargli daraxtlar shahar havosini zararli zarralardan tozalash va kislorod ishlab
chiqarishda yuqori samaradorlikka ega. Bu aholi salomatligini yaxshilash va shaharning
ekologik barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Qarshi shahri iqlimi issiq va quruq bo‘lib, daraxtlar bu holatni yumshatishda muhim
vositadir. Soya beruvchi daraxtlar havoni sovutadi va haroratni pasaytiradi.
Morus alba
va
Ulmus pumila
keng barglari orqali mikroiqlimni yaxshilab, aholiga qulay yashash muhitini
yaratadi. Daraxtlar atrofdagi issiqlikni yutib, binolarning sovutish xarajatlarini kamaytirishga
ham yordam beradi. Shaharning estetik jozibadorligini oshirishda ham daraxt va buta turlari
muhim ahamiyatga ega.
Rosa canina
va
Berberis vulgaris
kabi manzarali turlar yashil zonalar va
bog‘larni boyitadi, shahar ko‘chalarini chiroyli ko‘rinishga keltiradi. Ushbu yashil hududlar
aholining dam olish joylari sifatida xizmat qiladi, ruhiy va jismoniy salomatlikka ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
1-jadval
Daraxt turlarining samaradorlik ko‘rsatkichlari
Daraxt-
buta turlari
Qurg‘oqchilikka
chidamlilik
Sho‘rlanishga
chidamlilik
O‘sish
tezligi
Changni
ushlash
qobiliyati
Manzara-
viylik
darajasi
Elaeagnus
angustifolia
Yuqori
Yuqori
Tez
Yuqori
O‘rta
Ulmus
pumila
O‘rta
O‘rta
Tez
Yuqori
Kam
Morus alba
O‘rta
Kam
Tez
O‘rta
Yuqori
Rosa canina
O‘rta
Kam
O‘rta
Kam
Yuqori
Berberis
vulgaris
O‘rta
Kam
O‘rta
Kam
Yuqori
Jadvaldagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, daraxt va buta turlarining aksariyati (masalan,
Elaeagnus angustifolia
) yuqori darajada qurg‘oqchilikka chidamli. Bu Qarshi shahrining quruq
iqlimi va kam yog‘ingarchilik sharoitida juda muhimdir.
Ulmus pumila
,
Morus alba
,
Rosa canina
`
89
va
Berberis vulgaris
o‘rtacha darajada qurg‘oqchilikka chidamli bo‘lib, qo‘shimcha sug‘orishni
talab qiladi. Daraxtlarning sho‘rlanishga chidamliligi hududning tuproq sharoitiga
moslashishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Elaeagnus angustifolia
yuqori darajada
sho‘rlanishga chidamlilikka ega bo‘lib, sho‘rlangan tuproqli hududlar uchun eng yaxshi variant
hisoblanadi.
Morus alba
,
Rosa canina
va
Berberis vulgaris
turlari sho‘rlanishga nisbatan kam
bardoshli, bu esa ular uchun maxsus tuproq tayyorlashni talab qiladi.
O‘sish tezligi daraxtlarning ko‘kalamzorlashtirishda qanchalik tez natija berishini
belgilaydi.
Elaeagnus angustifolia
,
Ulmus pumila
va
Morus alba
tez o‘sadigan turlar hisoblanib,
ular qisqa muddatda yashil hududlar yaratishga imkon beradi. Atmosferadagi chang va
iflosliklarni kamaytirishda daraxtlarning ekologik xizmati muhimdir.
Elaeagnus angustifolia
va
Ulmus pumila
yuqori darajada changni ushlash qobiliyatiga ega, bu esa shahar ekologiyasi
uchun katta foyda keltiradi.
Morus alba
o‘rtacha changni ushlash qobiliyatiga ega.
Rosa canina
va
Berberis vulgaris
esa bu borada past ko‘rsatkichlarga ega.
Shahar landshaftini estetik jihatdan yaxshilashda daraxt va buta turlarining
manzaraviylik xususiyatlari muhimdir.
Morus alba
,
Rosa canina
va
Berberis vulgaris
yuqori
manzaraviylik darajasiga ega.
Elaeagnus angustifolia
o‘rtacha manzarali, lekin ekologik
jihatdan foydali hisoblanadi.
Ulmus pumila
esa bezaklilik jihatidan past darajada bo‘lsa-da,
ekologik foydaliligi yuqori.
Qarshi shahrini ko‘kalamzorlashtirishda daraxt va buta turlarining ekologik va iqtisodiy
ahamiyatidan tashqari, ularning manzaraviy xususiyatlari ham muhim rol o‘ynaydi. Shahar
landshaftini estetik jihatdan boyitish uchun daraxtlarning tashqi ko‘rinishi, gullash davri,
barglarning rangi, shakli va boshqa manzaraviylik xususiyatlari e’tiborga olinadi. Quyida
tanlangan daraxt va buta turlarining manzaraviy xususiyatlari kengroq yoritilgan.
Elaeagnus angustifolia
(Ingichkabargli jiyda) – bahorda xushbo‘y va och sariq gullar hosil
qiladi, bu daraxt shahar ko‘chalarini bezashda jozibali tanlovga aylantiradi. Yaxshi
parvarishlangan holda shox-shabbasi sharsimon yoki piramidasimon shaklga ega bo‘lishi
mumkin. Barglari kumush rang tusga ega bo‘lib, quyoshda yaltiraydi va landshaftga o‘ziga xos
estetik ko‘rinish beradi. Ushbu daraxt asosan yo‘l bo‘ylarida va shahar markazlarida manzarali
element sifatida ishlatiladi.
Ulmus pumila
(Maydabargli qayrag‘och) – katta, zich va to‘q yashil barglar daraxtni yoz
faslida soyabon shaklini beradi. Tabiiy tarzda tarvaqaylab o‘sadi, bu landshaftga balandlik va
kenglik qo‘shadi. Gullari unchalik diqqatni tortmasa-da, daraxtning o‘zi o‘ziga xos shakli bilan
landshaftga uyg‘unlik kiritadi. Ushbu daraxt katta maydonli bog‘lar, xiyobonlar va shamol
to‘siqlari uchun mos.
Morus alba
(Oq tut) – katta va to‘q yashil barglari, shahar hududlariga salqinlik va estetik
ko‘rinish beradi. Yaxshi parvarishlangan holda yumaloq soyali shakl hosil qiladi. Yoz faslida
pishadigan mevalari yorqin ranglarga ega bo‘lib, landshaftga jozibadorlik qo‘shadi. Ushbu
daraxt bolalar maydonchalari va dam olish bog‘larida estetik va foydali tanlov sifatida
ishlatiladi.
Rosa canina
(Na’matak) – yorqin pushti yoki oq gullari bahor va yoz mavsumida
landshaftni boyitadi. Kuzda yorqin qizil mevalar hosil qiladi, bu esa landshaftga rang-baranglik
qo‘shadi. Butasimon ko‘rinishi bilan kichik bog‘larda va yo‘l bo‘ylarida manzarali fon
`
90
elementiga aylanadi. Na’matakni bog‘larda va shahar ko‘chalarining bo‘sh joylarida dekorativ
element sifatida ishlatiladi.
Berberis vulgaris
(Oddiy zirk) - kuzda yorqin qizil rangga kiruvchi barglari bilan
landshaftda e'tiborni tortadi. Yorqin qizil mevalar kuz faslida landshaftga o‘ziga xos rang-
baranglik kiritadi. Butasimon, zich tuzilishi bilan to‘siqlar yaratishda qo‘llaniladi. Zirkdan
manzarali to‘siqlar yaratish va kichik bog‘larni bezashda foydalanish mumkin.
Qarshi shahrini ko‘kalamzorlashtirishda daraxt va buta turlarining manzaraviy
xususiyatlari shahar landshaftini estetikasini oshirish, aholiga qulay dam olish muhitini
yaratish va yashash joylarini jozibador qilishda muhim ahamiyatga ega. Katta bargli va soyali
daraxtlar, yorqin gullaydigan butalar va kuzda rang-baranglik kirituvchi turlarni
uyg‘unlashtirish orqali Qarshi shahri landshaftini ekologik va estetik jihatdan boyitish mumkin.
To‘g‘ri tanlangan o‘simliklar shahar landshaftini go‘zal va funksional qiladi.
Xulosa.
Qarshi shahri sharoitida ko‘kalamzorlashtirish uchun qurg‘oqchilikka va
sho‘rlanishga chidamli daraxt va buta turlaridan foydalanish eng maqbul hisoblanadi. Tavsiya
etilgan turlar hudud ekologiyasini yaxshilash va aholining hayot sifatini oshirishga xizmat
qiladi. Kelgusida tanlangan o‘simliklarning hayotchanligi va ekologik samaradorligini baholash
bo‘yicha qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazish zarur.
References:
1.
Бердиев Э.Т. и др. Ўзбекистонда автомобиль йўлларини кўкаламзорлаштириш учун
манзарали дарахт-буталар ассортименти //Ўзбекистон аграр фани хабарномаси. – 2019.
– С. 154.
2.
Qayimov A. Aholi turar joylarini ko‘kalamzorlashtirish. Darslik. – Toshkent, 2012.
3.
Xolmurotov M.Z., Mushtariy S. Suriya atirguli (
Hibiskus syriacus
) ko‘chatlarini
parvarishlashda sug‘orish me’yorlari va mineral o‘g‘itlarni qo‘llash //Science and innovation. –
2023. – Т. 2. – №. Special Issue 11. – С. 168-172.
4.
Egamberdiev S. et al. Determination of substrate composition, light, and temperature for
interior plant growth //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 284. – С. 03015.
5.
Moradi A. et al. Effects of dust on forest tree health in Zagros oak forests //Environmental
monitoring and assessment. – 2017. – Т. 189. – С. 1-11.
6.
Soheili F. et al. The effect of dust deposition on the morphology and physiology of tree
foliage //Water, Air, & Soil Pollution. – 2023. – Т. 234. – №. 6. – С. 339.
