`
95
BOSHLANG‘ICH SINF O’QITUVCHISI KASBIY KOMPETENTLIGINI
PEDAGOGIK FAOLIYAT JARAYONIDA SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI
Karamatova Dilfuza Sadinovna
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti,
Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi kafedrasi dotsenti v.b.
Nurullayeva Ra’noxon Buzrukxo‘ja qizi
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti,
Boshlang‘ich ta’lim yo’nalishi 4-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14597810
Annotatsiya.
Maqoda boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kompetentligini shakllanishi
kontekstidagi “kasbiy kompetentlik” tushunchasining mazmuni, pedagogik faoliyat jarayonida
kasbiy kompetentlikni shakllantirishning nazariy asoslari va sharoitlari ochib berilgan.
Boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligini oshirish texnologiyasi va modeli
ko'pqirrali pedagogik kompetensiyalar sifatida pedagogik faoliyatini amalga oshirishga
tayyorligi, kasbiy bilimlarni nazariy va amaliy jihatdan integratsiyalashi hamda o'zini shaxsiy
va kasbiy rivojlantirishi asosida asoslanadi.
Kalit so'zlar:
kasbiy kompetentlik, pedagogik faoliyat, kasbiy rivojlanish, ko'pqirrali
pedagogik kompetensiya, kasbiy bilim, o'zini o'zi rivojlantirish, pedagogik vaziyat, pedagogik
vazifa, hamkorlik, o'zaro ta'sir.
Аннотация
. В статье раскрывается содержание понятия «профессиональная
компетентность» в контексте формирования компетентности учителя начальных
классов, теоретические основы и условия формирования профессиональной
компетентности в процессе педагогической деятельности. Технология и модель
повышения профессиональной компетентности учителя начальных классов
базируются на готовности к реализации педагогической деятельности как
многогранной педагогической компетентности, интеграции профессиональных
знаний в теоретическом и практическом плане, личностно-профессиональном
развитии.
Ключевые
слова:
профессиональная
компетентность,
педагогическая
деятельность,
профессиональное
развитие,
многогранная
педагогическая
компетентность, профессиональные знания, саморазвитие, педагогическая ситуация,
педагогическая задача, сотрудничество, взаимодействие.
Boshlang‘ich ta’limga qo'yiladigan zamonaviy talablar Boshlang‘ich ta’limdada
boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy faoliyatidagi o'zgarishlarni belgilaydi. Ta'lim
jarayonini tashkil etishda moslashuvchanlikni ta'minlash; bolalarning ehtiyojlari, qiziqishlari
va istaklarini hisobga olish; maktabgacha yoshdagi bolalarning Boshlang‘ich ta’limdaning
asosiy ta'lim dasturini o'zlashtirishlari va ularni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishlari uchun
oilalar bilan o'zaro hamkorlikni o'rnatish boshlang‘ich sinf o’qituvchisi faoliyatining zaruriy
qismiga aylanadi.
Bugungi kunda boshlang‘ich sinf o’qituvchisi kasbiy kompetentligini shakllantirish
ko'pqirrali pedagogik kompetentsiyalarga ega bo'lishi taqozo qiladi. Jumladan, optimal tarzda
pedagogik faoliyatni qurish va ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish uchun ularda tizimlilik,
`
96
tuzilmaviylik, ko‘pvazifalilik, sinergetik (yunoncha "hamkorlik, qo'shma harakat", "o'zaro
ta'sir") va perseptiv qobiliyatlar muntazam shakllangan bo‘lishi lozim [1].
Boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kompetentligi - bu uning axborot oqimini osongina
boshqarish qobiliyati, ta’lim-tarbiya jarayonida rivojlantiruvchi va tarbiyaviy faoliyatga o'ta
olish va jamiyat ehtiyojlariga qarab o'zining pedagogik faoliyatini qayta qurish qobiliyatidir
[2].
Tizimlilik - bu boshlang‘ich sinf o’qituvchisining ichki va tashqi omillarning ta'siri
natijasida pedagogik vaziyatlar va vazifalarni yaxlit ko'rib chiqish qobiliyatidir. Tizimli
fikrlash qobiliyatiga ega boshlang‘ich sinf o’qituvchisilar vaziyatni tahlil qilishga ko'p qirrali
yondashadilar, unga turli tomonlardan qaraydilar, bu ularga ko'plab echim variantlarini ishlab
chiqishga imkon beradi, ulardan eng maqbuli, aniq vaziyatga mos keladi [3].
Tuzilmaviylik (strukturalash) - boshlang‘ich sinf o’qituvchisining ta'lim vazifalarini aqliy
ravishda tarkibiy qismlarga bo'lish qobiliyatidir, ular ahamiyati va funktsiyasi jihatidan farq
qilishi mumkin. Har bir aniq ishning tuzilishi uchun o'z asosi, ya'ni uning tuzilmasini
yaratuvchi parametri mavjud.
Ko'pvazifalilik (ko'pfunktsiyalilik) bir vaqtning o'zida didaktik va o'quv vazifalarini hal
qilish qobiliyatidir. Ko'pvazifalilik boshlang‘ich sinf o’qituvchisiga bir vaqtning o'zida turli xil
pedagogik topshiriqlar(kognitiv, aksiologik, diagnostik va motivatsion)ni bajarishga imkon
beradi [4].
Sinergiya – zamonaviy boshlang‘ich sinf o’qituvchisining o‘zini-o‘zi tashkil etish darajasi
yuqori bo‘lgan yaxlit jamoa (ishchi va ijodiy guruhlar jamoasi, guruh faollari, ota-onalar
kengashi, metodik birlashma)ni shakllantirish qobiliyati; eng yuqori natijaga
(muvaffaqiyatga) erishish uchun bir-birini to‘ldiradigan, shu orqali hamjihatlikda ishlashga
qodir shaxslarni birlashtirgan jamoa.
Kasbiy kompetentlik - bu nazariy va amaliy kasbiy bilimlarni o'z ichiga olgan ko'pqirrali
pedagogik kompetentsiyalarning murakkab yangi shakli hisoblanib, u doimo o'zaro bog'liqlik
va uyg'unlikda bo'ladi [5]. Ya’ni kompetentlik pedagogik faoliyatni optimal faollashtirish va
sintez qilishda, shuningdek, kasbiy bilimlarni nazariy va amaliy jihatdan yangilash va
takomillashtirish zarurati orqali o'zini namoyon qiladi.
Kasbiy kompetentlik boshlang‘ich sinf o’qituvchisining optimal kasbiy faoliyatga nazariy
va uslubiy tayyorgarligini ko'rsatadi [6]. Asosan bu psixologik, pedagogik, maxsus bilimlar
majmui bilan birga keladi va umumlashtirilgan pedagogik fikrlash qobiliyatida namoyon
bo'ladi.
Boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligi ko'pqirrali pedagogik
kompetensiyalar sifatida uning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga tayyorligi, kasbiy
bilimlarni nazariy va amaliy jihatdan integratsiyalashi hamda o'z-o'zini rivojlantirishi va
takomillashtirishi bilan tavsiflanadi [7].
Biz boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligini pedagogik faoliyatning
vazifa tuzilmasini ko'pqirrali modellashtirish orqali turli xil turdagi pedagogik muammolarni
hal qilish qobiliyati sifatida izohlaymiz.
Boshlang‘ich sinf o’qituvchisining faoliyati quyidagi yo'nalishlarda kasbiy
kompetentligini shakllantirishga yordam beradi: o'z-o'zini tarbiyalash, o'z-o'zini rivojlantirish,
nostandart qobiliyatlarda ifodalangan ijtimoiy, psixologik, pedagogik hamkorlik,
`
97
moslashuvchanlik,
ijodkorlik,
ta’lim-tarbiya
jarayonining
turli
bosqichlarida
tarbiyalanuvchilar faoliyatini nazorat qilish va baholashni tashkil etish, rejalashtirish, amalga
oshirish samaradorligida namoyon bo'ladigan prakseologik, kommunikativ, turli muammoli
vaziyatlarda samarali verbal va noverbal xatti-harakatlarida ifodalanadi [8, 9].
Boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligini samarali shakllantirish uchun
bir qator pedagogik shart-sharoitlar: konseptual, mazmunga asoslangan, motivatsion,
innovatsion-texnologik, refleksiv-tuzatuvchi va yordamchi shartlar talab qilinadi [10, 11].
Biz boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligini samarali shakllanish
darajalarini ta’lim-tarbiya jarayonining innovatsion shakl va zamonaviy vositalaridan
foydalangan holda, olingan ma'lumotlar bilan malakali ishlash, mustaqil ijodiy va tanqidiy
fikrlashni rivojlantirish, yangi g'oyalarni yaratish, kasbiy faoliyatda yuzaga keladigan
muammoli vaziyatlarni ko‘ra bilish, ziddiyatli vaziyatlarning oldini olish va ularni zamonaviy
texnologiyalar yordamida bartaraf etish yo‘llarini izlash, do'stona, bag'rikeng, turli xil
ijtimoiy-madaniy guruhlarda muloqot qilish, jamoada ishlash, mustaqil ravishda o'zini shaxsiy
va kasbiy rivojlantirish bilan shug'ullanish, o'z axloqi, aql-zakovati va umummadaniy
saviyasini oshirish ustida ishlash qobiliyatiga ega bo'lish kabi holatlar bilan belgiladik.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, boshlang‘ich sinf o’qituvchisining kasbiy kompetentligi -
bu uning kasbiy etuklik o‘lchov birligi hisoblanadi. Pedagogik jarayonda o'zini kasbiy va
shaxsiy rivojlantirish istiqboldagi faoliyati uchun zamin yaratadi. Zamonaviy tipdagi
boshlang‘ich ta’limda pedagogning kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan ushbu
ko'rsatkich uning shaxsiy fazilatlarining ortishi va kasbiy muvaffaqiyatida o'ziga xos bo'lgan
individuallikning shakllanishida namoyon bo‘ladi.
References:
1.
Salayeva M.S. Uzluksiz ta’lim tizimida shaxs mobilligini shakllantirish Monografiya. - T.:
2024. - 128 b.
2.
Salaуeva M.S., Toychiyeva S.M. Boʻlajak tarbiyachi-pedagoglarning kasbiy mobilligini
shakllantirish
//
Qo‘qon
universiteti
xabarnomasi
,
2023.
7
(7),
92-95
b.
https://doi.org/10.54613/ku.v7i7.787
3.
Salayeva M.S. Professional darajaga erishish maqsadida pedagogning virtual mobilligini
rivojlantirish / “Xorijiy tillarni o‘qitishning dolzarb masalalari: muammolar va yechimlar
xalqaro ilmiy-amaliy onlayn anjuman materiallari. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti. Elektron to‘plam.. 2021-yil 5-may. - B.230-234.
4.
Salaуeva M.S., G’ulamova S.R. Ta’limni axborotlashtirish sharoitida bo‘lajak
pedagoglarning virtual akademik mobilligini shakllantirish / “Xorijiy tillarni o‘qitishda
yangicha yondashuvlar” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy onlayn anjumani. Alisher Navoiy
nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti – T.: “Firdavs-Shoh” nashriyoti,
2022. – B. 209-213.
5.
Salayeva M.S., Shayunusova F.S. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar kognitiv mobilligini
xalqaro dasturlar asosida baholanishning o‘ziga xos jihatlari / “Халқ таълими соҳаси
бошқарув тизимини такомиллаштиришнинг долзарб масалалари” мавзусида
Республика илмий-амалий анжуман материаллари. 14-декабрь 2022 йил. - Б.64-71.
`
98
6.
Salaeva M.S., Luxmanovna N.M. Kichik maktab yoshdagi o’quvchilarni ijtimoiy faolligini
rivojlantirish //
Scientific progress
. Volume 3 ǀ ISSUE 3 ǀ March, 2022. – Pages 380-
383.http://www.scientificprogress.uz/storage/app/media/3-3.%20064.%20380-383.pdf
7.
Салаева М.С., Джумабаева М.Б. Педагогнинг кичик мактаб ёшидаги болаларни
ижтимоий мобиллигини оширишга таъсири //
Ijtimoiy fanlarda innovasiya onlayn ilmiy
jurnali
,
With
Impact
Factor:
8.2
SJIF:
5.426
-
Б.
59-62.
http://www.sciencebox.uz/index.php/jis/article/view/1552
8.
Салаева М.С., Юлдашева М.Р. Формирование профессиональной мобильности
студентов начального образования / “Yangi O‘zbekistonda boshlang‘ich ta’limning dolzarb
muammolari, yechimlari va istiqbollari” Xalqaro ilmiy-amaliy anjumani. – T.: TDPU nashriyoti,
2024. II qism.- B.87-93.
9.
Салаева М.С., Мамадалиева У.С. Развитие когнитивной мобильности учащихся в
начальном образовании / “Xorijiy tillarni o‘qitishda yangicha yondashuvlar” mavzusidagi
xalqaro ilmiy-amaliy onlayn anjumani. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va
adabiyoti universiteti – T.: “Firdavs-Shoh” nashriyoti, 2022 – B. 276-281.
10.
Салаева М.С., Бекназарова Х.Х. Бошланғич таълим ўқувчиларини ижтимоий
мобиллигини ривожлантириш //
Eurasian journal of social sciences, philosophy and culture
.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 6.051 Volume 2 Issue 4, April
2022. Pages 136-139.
https://doi.org/10.5281/zenodo.6511330
11.
Салаева М.С., Бекназарова Х.Х. Формирование мобильности личности как
педагогическая проблема //
Scientific progress
. Volume 3 ǀ ISSUE 3 ǀ 2022. - Pages 384-390.
http://www.scientificprogress.uz/storage/app/media/3-3.%20065.%20384-390.pdf
