`
52
XITOY XALQ RESPUBLIKASIDA ILM-FAN SOHASIDA FAOLIYAT OLIB
BORAYOTGAN MASHHUR AYOLLAR
Abdusattorova Farangiza Akramjon qizi
Toshkent davlat Sharqshunoslik universiteti 1-kurs tayanch doktoranti
abdusattorovafarangiza@gmail.com
+998 90 6686626
https://doi.org/10.5281/zenodo.14412807
Annotatsiya.
So‘nggi yillarda globallashuv zamonida butun dunyo bo‘ylab ayollar
siyosiy huquqlarini ta’minlashga qaratilgan hamda ularni jamiyatda to’laqonli fuqaro tarzda
shakllanishiga ko‘mak berishni maqsad qilgan gender tengligi siyosati keng tarqalmoqda.
Gender tengligi siyosatini nafaqat ayollar uchun balki shu davlat hukumati hamda jamiyati
uchun keng ustun jihatlari bor. Sababi, ayollar siyosiy jarayonlarda faol, yangilikka intiluvchan
hamda siyosiy o‘zgarishlarga to‘g‘ri munosabat bildira olishadi. Shu sababli ham ularda
siyosat hamda davlat boshqaruvida ishtirok eta olishlariga hech qanday to‘siq yo‘q.
Kalit so‘zlar:
Gender tengligi, “Nobel” mukofoti, fizika, astronomiya, tibbiyot, akademik,
kimyo.
Kirish
Aytib o’tishimiz joizki, bugungi kunda Xitoy Xalq Respublikasi dunyoning texnologik
hamda innovatsion jihatdan yuksak taraqqiy etgan davlatlardan biri hisoblanadi. Bundan
tashqari davlatlarda gender tengligi uchun bir qancha tadbirlar ham amalga oshirilmoqda.
Shuningdek, ilm-fan sohalarida ham ayollar ham ishtirok etishi ko’paymoqda. Bugun Xitoy
ayollari tibbiyot, fanning turli tarmoqlarida, shuningdek, hozirgi kunda innovatsion sohada
ham bir qancha yutuqlarga ega ekanliklari salmoqlidir.
Asosiy qism
Xitoy davlatida tarixda ilm-fan sohalari qadimdan rivojlangan. Ammo, ilm-fanda ayollar
ishtiroki haqida asosan ma’lumotlar Ming sulolasi davridan boshlangan. Xitoy tarixida
dastlabki, ilm-fanda o’z nomini qoldirgan ayol Van Zhenyidir. Van Zyenyi - Ming sulolasining
olimi va astronomi, Van tug’ilgan paytda ayollarning ilmiy tadqiqotlar bilan shug'ullanishi
kam bo'lgan davr bo’lgan, lekin shunga qaramay u mustaqil ravishda sayyoralar harakati va
trigonometriyani tushunishda muvaffaqiyatlarga erishgan. Van Zhenyi 1768 – 1797- yillarda
yashagan. Qonunlar va urf-odatlar ayollarning oliy ma'lumot olishiga to'sqinlik qilayotganiga
qaramay, u astronomiya, matematika, geografiya va tibbiyot kabi fanlarni o'rgangan.
1
Vang o'z
kitoblarida va maqolalarida trigonometriya va Pifagor teoremasi haqida yozgan, quyosh va oy
tutilishini o'rgangan va boshqa ko'plab samoviy hodisalarni tushuntirgan. Xitoyning birinchi
ayol tadqiqotchisi unvoni ko'pincha astronomiya, matematika va tibbiyotda kashshof hissa
qo'shgan. Ming sulolasi qulagach, Respublika davrida ham ayollar faol harakat olib borishgan.
Fizika sohasida eng nom chiqargan ayol Xe Zexui hisoblanadi. Xe Zexui yadro fizigi, atom
yadrolarini o'rgangan birinchi xitoylik ayollardan biri, zarrachalar fizikasidagi faoliyati bilan
tanilgan. 1914-yilda Sharqiy Xitoyning Tszyansu provinsiyasi Suzhou shahrida tug'ilgan
professor He 1936-yilda Pekindagi Tsinghua universitetining fizika fakultetini tamomlagan.
2
Keyin Berlin texnologiya universitetida ballistika bo'yicha tahsil olgan. Professor He 1940-
1
https://nl.mathigon.org/timeline/zhenyi
2
https://english.cas.cn/newsroom/archive/news_archive/nu2011/201502/t20150215_140086.shtml
`
53
yilda uchuvchi o'qlarning tezligini tekshirishning yangi usuli bo'yicha dissertatsiya
yozganidan so'ng muhandislik fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. U bir necha yil
Germaniyada qolib, yadro fizikasi bo'yicha tadqiqotlar olib bordi. U dastlab Buyuk
Britaniyaning yuqori darajadagi ilmiy jurnali "Nature" tomonidan e'tirof etilgan elektron-
pozitron chidamli to'qnashuvi hodisasini kuzatdi. 1946-yilda professor He Parij universiteti
qoshidagi Kyuri laboratoriyasiga qabul qilindi. Oliy energiya fizikasi institutining (IHEP)
Kosmik nurlar va astrofizika bo'limi boshlig'i sifatida u bir qancha yo'nalishlarda tadqiqotlar
olib bordi. Uning tashabbusi va g'amxo'rligi ostida IHEPning sobiq kosmik nurlarni tadqiq
qilish bo'limi ichki va xalqaro hamkorlik orqali Tibetda 5500 metr balandlikda o'rnatilgan
yadroviy emulsiya kameralarini qurdi va bu dunyodagi eng yuqori bunday qurilmadir.
Rentgen tadqiqotlari sohasidagi yutuqlarning bir qismi sifatida o'sha paytda bir nechta
detektorlar ishlab chiqilmoqda. Asosan yuqori energiyali zarrachalar tezlatgichini qurishga
qaratilgan fikrlashning asosiy oqimini yengib, Xe Zexuyning qarashlari va qarori Xitoyda
kosmik astronomiya va kosmik fanni rivojlantirish uchun birinchi yuqori balandlikdagi ilmiy
balonni uchirish qobiliyatini yaratishga olib keldi. Birinchi uchirish bazasi IHEP homiyligida
Pekin yaqinidagi Syan-Xe shahrida tashkil etilgan. Faoliyati davomida. u o'nlab maqolalarni
nashr etdi, lekin shaxsiy shon-sharafga unchalik ahamiyat bermadi. Juda kamtarin, umrini
ilm-fanga bag‘ishlagan, oddiy hayot kechirgan va doimo yosh tadqiqotchilarni tarbiyalagan.
Bir necha davralarda "Xitoy madam Kyuri" nomini olgan va nihoyat Pekinda 2011-yil 20-
iyunda 97 yoshida vafot etdi. Shuningdek, yana bir fizik ayol Vu Jianxiong (Chien-Shiung Vu) -
"Fizikaning birinchi xonimi" sifatida tanilgan Vu yadro fizikasi va eksperimental fizikaga hissa
qo'shgan.
3
U Manxetten loyihasida muhim rol o'ynadi va fizikadagi "paritet qonuni
4
" ni inkor
etgan mashhur "Vu tajribasi" ni o'tkazdi. Taniqli xitoylik amerikalik fizik, o'zi bilan mashhur,
5
yadro fizikasiga katta hissa qo'shgan. Xalqaro miqyosda kashshof ayol sifatida hamda fandagi
ayollar uchun teng imkoniyatlar tarafdori bo'lgan olim ayol hisoblanadi. Xitoyda ilk bora
Nobel mukofotiga sazavor bo’lgan ayol bu - Tu Youyoudir. U 2015-yilda fiziologiya yoki
tibbiyot bo'yicha Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan.
6
Uning ishi an'anaviy xitoy tabobatiga
asoslangan va u Nobel mukofotiga sazovor bo'lgan birinchi ayol xitoylik olim edi. U 2015-yilda
bezgakni davolash orqali millionlab odamlarning hayotini saqlab qolgan artemisinin
birikmasini kashf etgani uchun fiziologiya yoki tibbiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor
bo‘lgan. Uning an'anaviy xitoy tibbiyotidan ilhomlangan ishi global sog'liqni saqlash va Xitoy
fanida muhim bosqich bo'ldi. Tu Youyou 1930-yil 30-dekabrda Xitoyning Zeijing Ningbo
shahrida tug’ilgan. U Pekindagi Pekin universitetida tahsil olgan. 1965-yildan beri u Xitoy
an'anaviy xitoy tabobati akademiyasida ishlagan, hozirda u bosh olim. Tu Youyo oilali va ikki
qizi bor.
XXI asrdagi dunyodagi eng larzaga soluvchi hodisa COVID grippining tarqalishi Xitoyda
epidemiologiya sohasining rivojlanishiga olib keldi. Taniqli epidemiolog sifatida Chen COVID-
19 pandemiyasi davrida vaksinalar bo'yicha tadqiqot ishlarini olib bordi. U Xitoyda yuqumli
3
https://www.cpp.edu/faculty/zywang/documents/wu2014oe.pdf
4
Paritet - tizimning matematik tavsifi bilan bog'langan tushuncha; fizikada o'z paritetini saqlaydigan tizim - bu uni
boshqaradigan qonunlar uning "oyna tasviri" uchun ham bir xil bo'lgan tizim.
5
https://scienzapertutti.infn.it/rubriche/biografie/2372-chien-shiung-wu
6
https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2015/tu/facts/
`
54
kasalliklarning oldini olish va nazorat qilish bo'yicha yetakchi shaxs bo'lgan. Chen Vey 1966-
yil fevralida tugʻilgan. Oilali, bir nafar o’gli bor. Chen Vey biomudofaa boʻyicha ixtisoslashgan
xitoylik epidemiolog va virusolog boʻlib, hozirda Harbiy tibbiyot fanlari akademiyasida
tadqiqotchi va doktorlik maslahatchisi boʻlib ishlaydi
7
hamda Xitoy muhandislik
akademiyasining akademigi hisoblanadi. (CAE). 2021-yil sentabrida The Globe and Mail
nashri Chen shuningdek, Xitoy Xalq ozodlik armiyasining general-mayori ekanligini xabar
qildi. 2020-yilda Chen Biotexnologiya instituti, Harbiy tibbiyot fanlari akademiyasi va CanSino
Biologics qo'shma guruhini Convidecia-ni ishlab chiqish uchun boshqargan. Ishlab chiqish
guruhi 2020-yil mart oyida 1-bosqich sinovini va 2020-yil aprel oyida 2-bosqich sinovini
roʻyxatdan oʻtkazdi. U Argentina, Chili, Meksika, Pokiston, Rossiya va Saudiya Arabistonida 40
000 ishtirokchi bilan III bosqich sinovlarini o'tkazdi. 2021-yil fevral oyida III bosqich sinovlari
va 101 ta COVID holatlari boʻyicha global maʼlumotlar vaksinaning COVID-19 ning oʻrtacha
belgilarining oldini olishda 65,7% va ogʻir kasallikning oldini olishda 91% samaradorlikka ega
ekanligini koʻrsatdi. Uning vaksinatsiyasi ba’zi Osiyo davlatlari, Yevropa va Lotin Amerikasi
mamlakatlarida foydalanish uchun tasdiqlangan. Yana bir COVID davrida Li Lanjuan ham
e’tiborli ishlar olib bordi. Li Lanjuan - Epidemiolog, yuqumli kasalliklarni nazorat qilishga
qo'shgan hissasi uchun, xususan, COVID-19 epidemiyasi davrida tan olingan.
8
Hozirda u
Zhejiang universiteti Tibbiyot fakultetida Yuqumli kasalliklar diagnostikasi va davolash
bo'yicha davlat asosiy laboratoriyasi direktori lavozimida faoliyat olib boradi. Li Lanjuan
1947-yil 13-sentabrda tugʻilgan, shuningdek, Lan-Juan Li nomi bilan atalgan, xitoylik
epidemiolog va gepatolog hisoblanadi. 1998-yildan 2008-yilgacha Chjejiang provinsiyasi
hukumati sog‘liqni saqlash departamenti direktori lavozimida ishlagan. Li Lanjuan Xitoy
muhandislik akademiyasining akademigi, shuningdek, Zhejiang universiteti professori va
bosh shifokori. 2020-yilda Xitoyda COVID-19 tarqalishining dastlabki kunlarida u ko'p marta
frontda ishlagan.
9
Aytib o’tish kerakki, Xitoyda astronomiya sohasida kosmosga chiqqan ayollar ham
mavjud. Bu ayol Liu Yang bo’lib, 1978-yil 6-oktabrda tugʻilgan. Xitoylik astronavt va
koinotdagi birinchi xitoylik ayol.
10
Hozirda Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasi Kosmonavtlar
guruhining maxsus toifali astronavti, katta polkovnik unvoni bilan taqdirlangan. U bir vaqtlar
Harbiy havo kuchlarining ma'lum bir bo'linmasining uchuvchi guruhi kapitanining o'rinbosari
bo'lib xizmat qilgan va Harbiy havo kuchlarining ikkinchi darajali uchuvchisi sifatida
baholangan. Hozirgi kunda IT sohasida ham sezilarli ishlar olib borilgan. Hammamiz
ishlatayotgan sensor ekranlarni ixtiro qilgan ayol ham xitoylikdir. Bu ayol- Chjou Kunfey
bo’lib, u muhandis va tadbirkor, Lens Technology asoschisi va sensorli ekran texnologiyasida
kashshof. Chjou Kunfey - Apple, Samsung va Huawei mijozlari bo'lgan sensorli ekranlar ishlab
chiqaruvchi Lens Technology kompaniyasi raisi.
11
Shuningdek, u Tesla va BYD kabi
elektromobil ishlab chiqaruvchilar bilan ham hamkorlik qiladi. O'smirlik chog'ida migrant
fabrika ishchisi bo'lgan Chjou o'zini o'zi ishlab topgan dunyodagi eng boy ayollardan biriga
7
https://en.wikipedia.org/wiki/Chen_Wei_(medical_scientist)
8
https://person.zju.edu.cn/en/0007106
9
http://english.ynu.edu.cn/2023-04/26/c_884263.htm
10
https://www.britannica.com/biography/Liu-Yang. Accessed 5 November 2024.
11
https://www.forbes.com/profile/zhou-qunfei/
`
55
aylandi. Qo’shimcha sifatida aytadigan bo’lsak, Xitoy ayollari kimyo, biologiya,
nanotexnologiya va umuman olganda barcha ilm-fan sohalarida amaliy ishlar qilib
mashhurlikka erishmoqdalar.
Xulosa
Xulosa sifatida aytadigan bo’lsak, ayollarning bugungi kunda ilm-fan va IT sohalarida
olib borayotgan faoliyatlari tahsinga loyiqdir. Ularning siyosiy hamda huquqiy savodxonligi,
bilimi hamda chet davlatlarida ortirgan tajribasi ularni o’z sohasining yetuk mutaxasisi
sifatida faoliyat yuritishlariga ko‘makchi hisoblanadi. Shu sababli ham, ayollarni jamiyatda o‘z
o‘rinlarini topishga hamda vatani uchun asosiy shaxslardan biriga aylanishiga maqsad sifatida
gender tengligi siyosati keng ravishda turli mamlakatlarda targ‘ib qilinmoqda. Xuddi shunday,
Xitoy davlatida ham Ming sulolasi davridan boshlab dastlabki ilm-fan taraqqiyotiga o’z
hissasini qo’shgan ayollar ko’rina boshlagan bo’lsa, hozirgi kungacha ushbu hararkatlar izchil
davom etmoqda.
References:
https://english.cas.cn/newsroom/archive/news_archive/nu2011/201502/t20150215_
2.
https://nl.mathigon.org/timeline/zhenyi3
3.
https://www.cpp.edu/faculty/zywang/documents/wu2014oe.pdf
4.
https://scienzapertutti.infn.it/rubriche/biografie/2372-chien-shiung-wu
5.
https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2015/tu/facts/
6.
https://en.wikipedia.org/wiki/Chen_Wei_(medical_scientist)
7.
https://person.zju.edu.cn/en/0007106
8.
http://english.ynu.edu.cn/2023-04/26/c_884263
9.
https://www.britannica.com/biography/Liu-Yang. Accessed 5 November 2024
10.
