`
60
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA MAQOLLARDA GRADUONIMIK
MUNOSABATLARNING LINGVOPARAGMATIK XUSUSIYATLARI
Atabayeva Muyassar
Urganch Ranch texnologiya universiteti
“Pedagogika va aniq fanlar” kafedrasi 1-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14415427
Annotatsiya:
Mazkur tezisda ingliz va o‘zbek tillaridagi maqollarda graduonimik
munosabatlarning lingvopragmatik xususiyatlari tahlil qilinadi. Maqollarning struktural va
semantik tahlillari orqali ikki tilda mazkur munosabatlarning ifoda vositalari, funksional
vazifalari va ma’no qatlamlari o‘rganiladi. Tadqiqotda mezon sifatida lingvistik pragmatika va
gradatsiya nazariyalari qo‘llanilib, o‘zbek va ingliz maqollari orasidagi o‘xshashlik va farqlarga
e’tibor qaratiladi. Natijada, har ikki tilning madaniy kontekstdagi milliy xususiyatlarini aks
ettiruvchi lingvistik vositalar va ularning kommunikativ ahamiyati aniqlanadi. Ushbu tezis
tarjimonlar, lingvistlar hamda o‘qituvchilar uchun foydali bo‘lib, turli tillararo taqqosiy
tahlillarda qo‘llanilishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
graduonimik munosabatlar, lingvopragmatika, ingliz maqollari, o‘zbek
maqollari, semantik tahlil, gradatsiya nazariyasi, lingvistik vositalar, madaniy kontekst.
Kirish.
Inson tafakkuri va dunyoqarashi, avvalo, tilida namoyon bo‘ladi. Har bir xalqning tili
o‘zida o‘sha xalqning boy madaniyati, urf-odatlari va an’analarini aks ettiradi. Bu boylikning
yorqin namunasi esa maqollar bo‘lib, ular o‘tmishning chuqur tajribasi va hikmatini bugungi
avlodga yetkazuvchi ma’naviy ko‘prikdir. Ingliz va o‘zbek maqollari o‘rtasidagi o‘xshashlik va
farqlarni o‘rganish, aslida, ikki xalqning madaniy va ijtimoiy qadriyatlarini qiyoslash imkonini
beradi.
Hayotning murakkabligini ifodalashda, yaxshilik va yomonlik, omad va omadsizlik
singari ziddiyatlarni tasvirlashda maqollar alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, graduonimik
munosabatlar – voqea va hodisalarning rivojlanish darajalari hamda ularning bir-biriga ta’siri
– maqollarning lingvistik va semantik mazmunida o‘z aksini topadi. Bu borada ingliz va o‘zbek
tillaridagi maqollar o‘ziga xos uslubiy vositalarga ega bo‘lib, har ikki tilga xos bo‘lgan
umumiyliklar va milliy xususiyatlarni aniqlash qiziqarli ilmiy masalalardan biridir.
Tilning lingvopragmatik imkoniyatlari, odatda, oddiy ifodalardan ko‘ra maqollarda
yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Zero, maqollar – bu nafaqat til vositasi, balki xalq
tafakkurining ifodasi, uning donoligi va hayotiy tajribasining qomusi hisoblanadi. Ingliz va
o‘zbek maqollari orqali ikki xalqning tarixiy, madaniy va ijtimoiy hayotini o‘rganish – global
dunyoqarashni kengaytirish va tillararo integratsiya jarayonlarini rivojlantirish uchun muhim
qadamdir. Shu sababli, ushbu tezisda ingliz va o‘zbek maqollarida graduonimik
munosabatlarning lingvopragmatik xususiyatlarini tahlil qilish maqsad qilingan. Bu esa ikki
xalqning madaniy xazinasi o‘rtasidagi yangi jihatlarni ochib berishga xizmat qiladi.
Metodologiya:
Tilshunoslik sohasida har qanday tadqiqot ilmiy yondashuv va asosli metodologiyani
talab qiladi. Ingliz va o‘zbek tillaridagi maqollarda graduonimik munosabatlarni o‘rganish
jarayonida zamonaviy lingvistik usullarni qo‘llash – bu murakkab mavzuni izchil tahlil
`
61
qilishning asosiy kalitidir. Ushbu ishda lingvopragmatika, semantik tahlil va gradatsiya
nazariyalari asosiy metodologik yo‘nalish sifatida tanlandi.
Avvalo, ingliz va o‘zbek tillaridan olingan maqollar namunalarini yig‘ish jarayoni
ehtiyotkorlik bilan tashkil etildi. Bu jarayonda har ikkala tilning madaniy va ijtimoiy
xususiyatlarini aks ettiruvchi turli mavzudagi maqollar tanlab olindi. Tanlangan maqollarning
lingvistik va pragmatik jihatlarini o‘rganish uchun taqqoslash metodi qo‘llanildi. Taqqoslash
orqali o‘xshash va farqli jihatlar aniqlanib, ularning sabablariga e’tibor qaratildi. Bu jarayon
bir vaqtning o‘zida ikki xalqning madaniy xotirasini ham chuqurroq anglashga imkon berdi.
Tadqiqot davomida diskursiv tahlil va kontekstual yondashuv metodlaridan
foydalanildi. Diskursiv tahlil maqollarning amaliy nutqdagi o‘rni va funktsiyasini aniqlashda
yordam berdi. Kontekstual yondashuv esa ularning madaniy va ijtimoiy ahamiyatini
chuqurroq ochib berdi. Ayniqsa, graduonimik munosabatlarning tilda qanday ifodalanganini
tahlil qilishda semantik model va strukturaviy tahlil usullari muhim o‘rin tutdi.
Shuningdek, statistik tahlil ham metodologiyaning ajralmas qismi sifatida qo‘llandi. Turli
mavzudagi maqollarni guruhlarga ajratish va ular orasidagi umumiylik va farqlarning foiz
nisbatlarini aniqlash uchun statistik yondashuvdan foydalanildi. Bu yondashuv tadqiqot
natijalarining ilmiy asoslanganligini ta’minladi.
Metodologik yondashuvlarni aniqlash jarayonida ilmiy-empirik tadqiqot tamoyillari
ham hisobga olindi. Zero, har qanday lingvistik tadqiqotning muvaffaqiyati uning asosli va
aniq metodologiyasiga bog‘liqdir. Ushbu metodlar orqali olingan natijalar tadqiqotning
maqsadiga erishishda muhim omil bo‘ldi va maqollar orqali ikki xalqning lingvistik va
madaniy bog‘liqligini ochib berishga xizmat qildi.
Muhokama:
Til – insoniyatning eng buyuk ixtirosi, va bu ixtiro turli xil madaniyatlar va tafakkur
tizimlarini o‘zida mujassam etadi. Ingliz va o‘zbek maqollari o‘rtasida graduonimik
munosabatlarni o‘rganish jarayoni bu til vositalarining qanchalik keng va boy ekanligini
namoyon etadi. Tadqiqot davomida aniqlangan o‘xshashliklar va farqlar har ikki xalqning
dunyoqarashi, madaniyati va turmush tarzi haqida boy ma’lumot beradi.
Ingliz tilidagi maqollar ko‘pincha individualizm, erkinlik va mantiqiy tahlil kabi
qadriyatlarni aks ettiradi. Masalan, “Rome wasn’t built in a day” (Rim bir kunda qurilmagan)
yoki “Actions speak louder than words” (Amallar so‘zlardan baland gapiradi) kabi maqollar
hayotiy jarayonlarni bosqichma-bosqich rivojlanish tamoyiliga asoslaydi. Bu maqollar orqali
ingliz tilida graduonimik munosabatlar mantiqiy va aniq bir tuzilma orqali ifodalanadi.
Buning aksiga, o‘zbek maqollari ko‘proq kollektivizm, sabr-toqat va ma’naviy
qadriyatlarga e’tibor qaratadi. Masalan, “Ko‘p to‘kib, kam cho‘qishtirma” yoki “Og‘zidan
chiqqan so‘z, oltindan og‘ir” kabi maqollar milliy mentalitetning chuqur qatlamlarini ochib
beradi. Bu maqollar o‘zbek xalqining hayotiy tajribasida muhim bo‘lgan gradatsion
jarayonlarni namoyon etadi.
Tadqiqot davomida o‘xshashliklar ko‘pligi e’tiborni tortdi. Har ikki tildagi maqollarda
bosqichma-bosqich rivojlanish, sabr-toqat va ehtiyotkorlik kabi qadriyatlar ta’kidlanadi. Bu
xalqaro miqyosda insoniy tajribalar umumiyligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, farqlar ham
ko‘zga tashlanadi. Ingliz maqollari ko‘proq individual muvaffaqiyatga urg‘u bersa, o‘zbek
maqollari jamoaviy hamkorlik va do‘stlikni ta’kidlaydi.
`
62
Graduonimik munosabatlarning lingvopragmatik tahlili shuni ko‘rsatdiki, har ikki tilda
bu hodisalar turli xil vositalar orqali ifodalanadi. Ingliz tilida bu jarayon ko‘proq aniq
metaforalar va qoidalar asosida ifodalanadi, o‘zbek tilida esa chuqur ma’naviylik va hayotiy
tajribalar bilan boyitilgan.
Ushbu tadqiqot ko‘rsatib turibdiki, maqollar faqatgina lingvistik vosita emas, balki ikki
xalqning milliy xotirasi, madaniy me’ros va qadriyatlarining yorqin ifodasidir. Graduonimik
munosabatlarni tushunish orqali biz faqat tilni emas, balki ikki xalqning madaniy va ijtimoiy
mohiyatini ham chuqurroq anglaymiz. Bu esa global dunyoda madaniy va tillararo aloqalarni
yanada boyitishga xizmat qiladi.
Xulosa:
Til – bu xalqning o‘ziga xosligini, madaniyati va dunyoqarashini aks ettiruvchi noyob
ko‘zgudir. Ingliz va o‘zbek tillaridagi maqollarda graduonimik munosabatlarni o‘rganish
orqali, biz faqatgina lingvistik tafovutlarni emas, balki ikki xalqning hayot falsafasi va
qadriyatlar tizimini ham kashf etdik. Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, maqollar har ikki
xalqning kundalik hayotidagi eng muhim mezonlar, tajribalar va qadriyatlarning ifodasi bo‘lib,
ular muloqotda chuqur pragmatik ma’no kasb etadi.
Ingliz va o‘zbek tillaridagi maqollar o‘rtasidagi o‘xshashliklar xalqaro miqyosda inson
tafakkuri va tajribalarining umumiyligini ko‘rsatadi. Sabrlilik, bosqichma-bosqich rivojlanish
va ehtiyotkorlik har ikki tilning maqollarida alohida ta’kidlanadi. Bu jihat global madaniy
muhitda birlashuv va tushunishni kuchaytiradi. Shu bilan birga, har bir tildagi o‘ziga xosliklar
xalqning tarixiy, ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini aks ettirib, tillararo farqlarni chuqurroq
anglash imkonini beradi.
Ingliz tilidagi maqollarda mantiq va individual muvaffaqiyat ustunlik qilsa, o‘zbek
maqollari ma’naviylik, jamoaviylik va do‘stlik qadriyatlariga asoslangan. Bu farqlar, aslida, har
ikki xalqning o‘ziga xos madaniy boyligini yanada yorqinroq namoyon etadi va tillararo
tadqiqotlar uchun boy material yaratadi.
Ushbu tadqiqot nafaqat lingvistika sohasidagi muhim ilmiy hissa, balki tarjima, ta’lim va
madaniy almashuv jarayonlarida ham amaliy ahamiyatga ega. Maqollarni o‘rganish orqali
xalqaro muloqotni boyitish va ikki xalqning madaniyatini bir-biriga yaqinlashtirishga xizmat
qiluvchi vositalar kashf etildi.
Xulosa qilib aytganda, til o‘rganish va uning lingvistik boyliklarini tahlil qilish nafaqat
ilmiy yondashuv, balki insoniyatni birlashtiruvchi qudratli vositadir. Ingliz va o‘zbek
maqollari o‘rtasidagi graduonimik munosabatlarni o‘rganish, bu ikki xalqning o‘zaro
bog‘liqligini va madaniy xazinasi qanchalik boy ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Bu esa
kelajakda madaniy va tillararo aloqalarni mustahkamlash uchun muhim zamin yaratadi.
References:
1.
Crystal, D. (2003).
The Cambridge Encyclopedia of the English Language
. Cambridge
University Press.
2.
Newmark, P. (1988).
A Textbook of Translation
. Prentice Hall.
3.
Halliday, M.A.K. (1985).
An Introduction to Functional Grammar
. Edward Arnold.
4.
Sayfullayeva, G. (2010).
O‘zbek maqollari: lingvistik va semantik tahlil
. Toshkent:
`
63
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi nashriyoti.
5.
Zohidov, H. (2005).
Maqol va matallarning ma’no qatlamlari
. Toshkent: Fan nashriyoti.
6.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980).
Metaphors We Live By
. University of Chicago Press.
7.
Najmetdinova Nigora Irkinovna “Theoretical foundations of musical education of
children” Electronic journal of actual problems of modern science, education and training.
December 2023-12. ISSN 2181-9750; 41-44.
8.
Нигора Нажметдинова, “Фортепиано синфида инструктив этюдлар устида ишлаш
усуллари” Musiqa илмий-услубий журнал, 3/2023, 74-77.
9.
Нажметдинова, Н. И., & Матьякубова, У. Г. (2021). Начальное обучение слушанию
музыки. Экономика и социум, (4-2 (83)), 240-243.
