`
80
MODALLIKNING NAZARIY ASOSLARI VA UNING FALSAFIY, MANTIQIY,
TILSHUNOSLIK NUQTAYI NAZARIDAN TAHLILI
Turakulova Dilafruz Mamatsoli qizi
O‘ZDJTU doktoranti,
dilimturakulova1309@gamil.com
+998998578444
https://doi.org/10.5281/zenodo.14464638
Annotatsiya:
Ushbu maqola modallik tushunchasining nazariy asoslarini o‘rganishga
bag‘ishlangan. Maqolada modallikning falsafiy, mantiqiy va lingvistik kategoriyalar sifatida
rivojlanishi, uning tarixiy asoslari va zamonaviy yondashuvlari muhokama qilinadi.
Modallikning epistemik, deontik va dinamik turlari o‘rtasidagi farqlar tahlil qilinib, ularning
subyektiv va obyektiv xususiyatlari ko‘rsatib beriladi. Xususan, epistemik modallikning bilim,
e’tiqod va taxminlarga asoslangan fikrlar bilan bog‘liqligi, shuningdek, ijtimoiy va madaniy
omillar ta’siri o‘rganiladi. Maqolada Aristotel va I.Kantning modallikka oid nazariyalari,
shuningdek, zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning, jumladan, Palmer, Lyons va Hallidey
tomonidan ilgari surilgan qarashlar tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Modallik
,
Epistemik modallik
,
deontik modallik
,
falsafiy modallik mantiqiy
modallik, subyektiv va obyektiv modallik.
Bugungi kunga qadar modallik tadqiqiga bag‘ishlangan ko‘plab ilmiy ishlar ushbu
lingvistik kategoriyani aniqlik, faktlarga asoslangan axborot bilan taqqoslash orqali
o‘rganishga intiladi. Tildan nafaqat bayonotning haqiqatligi haqidagi ma’lumotlarni yetkazish
uchun, balki voqea-hodisalarga nisbatan shaxsiy munosabat, fikr, g‘oya va qarashlarni
ifodalash uchun ham foydalanilishi keng muhokama qilingan. Modallik so‘zlovchining ma’lum
bir axborotga, vaziyatga nisbatan fikri yoki munosabatini ifodalovchi lingvistik hodisa bo‘lib,
tilning shaxslararo funksiyasining asosiy ko‘rsatkichi sifatida ham e’tirof etiladi. Ingliz
tilshunos olimlari Hallidey va Mattisen modallikni “ha yoki yo‘q o‘rtasidagi ma’no sohasini
ifodalovchi ijobiy va salbiy qutblilik o‘rtasidagi oraliq zamin” sifatida ta’riflaydilar.[ Halliday,
M. A. K. & Matthiessen, 2004, 618]. Ko‘plab tilshunos olimlarning modallikni turlicha
ta’riflashlari natijasida hozirga qadar uning tasnifi bo‘yicha yagona kelishuv mavjud emas.
Modallik tushunchasi haqida so‘z yuritganda, shuni ta’kidlash lozimki, modallik dastlab
falsafiy va mantiqiy fan doirasida o‘rganilgan. Modallikning falsafiy tushunchasi uni biror
obyektning turi, mavjudlik usuli, biror hodisaning kechishi yoki obyekt, hodisa, voqea
haqidagi tushuncha, mulohaza usuli sifatida aniqlash bilan bog‘liq. Birinchi holda, ontologik
imkoniyat, zaruriyat va voqelik kategoriyalari bilan ish ko‘radigan ontologik modallik haqida
so‘z boradi. Ikkinchi holda mantiqiy yoki gnoseologik modallik nazarda tutiladi, bu dunyo
haqida shakllanadigan mulohazalar turlariga muvofiq modal ma’nolar turlarini belgilaydi.
Mantiqiy modallik masalalarini ishlab chiqish, avvalo, buyuk yunon faylasufi Aristotel nomi
bilan bog‘liq. "Modallik" atamasi (lotincha "modus" - "o‘lchov," "usul") mutafakkir tomonidan
imkoniyat, zaruriyat va voqelikning asosiy modal tushunchalariga muvofiq hukmlarni
farqlashi munosabati bilan kiritilgan
Yangi davr mantiqi va falsafasida yirik nemis mutafakkiri I.Kant tomonidan taklif etilgan
fikrlarni muammoli, assertorik va apodiktik fikrlarga ajratish an’anasi o‘z tasdig‘ini topdi.
I.Kant modallikni biluvchi subyektning tafakkur tuzilishini tavsiflovchi kategoriyalar toifasi
`
81
sifatida ko‘rib chiqadi va unga imkoniyat va imkonsizlik, voqelik, zaruriyat va tasodif kabi
kategoriyalarni kiritadi . Problematik mulohazalar imkoniyat mulohazalari deb tan olinadi
ya’ni bunday mulohazalarda tasdiq yoki inkor bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin.
Boshqacha aytganda, mulohaza subyekti muayyan shart-sharoitlarga bog‘liq holda o‘ziga
nisbat beriladigan belgiga (predikatga) ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi mumkin. Apodiktik
mulohazalar zaruriyat mulohazalaridir, ya’ni ularda belgi predmetga o‘zgarmas, shubhasiz
xos deb ta’riflanadi. Apodiktik mulohazani boshqa hech qanday mulohaza bilan almashtirib
bo‘lmaydi, aks holda yangi mulohaza bilan mavjud shartlar o‘rtasida ziddiyat yuzaga keladi.
Assertorik mulohazalar esa faqat predmetda u yoki bu xususiyatning mavjudligi yoki mavjud
emasligini tasdiqlaydi. Kantning bu tasnifi Aristotelning mulohazalar bo‘linishi bilan bir xil
ekanligini payqash qiyin emas. Mulohazalarni tavsiflovchi problematik, assertorik va
apodiktik modalliklar aletik modallikning Assertorik mulohazalar esa faqat predmetda u yoki
bu xususiyatning kichik turlari sifatida qaraladi. Ko‘rsatilgan modal ma’nolarni bir turga
birlashtirish uchun ularning obyektiv modal xarakteri asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu xarakter
mulohaza muallifiga bog‘liq bo‘lmaydi, shuningdek ushbu obyektivlik moddiy voqelikning
obyektiv qonuniyatlari va mantiq qonunlariga asoslanadi. Zamonaviy modal mantiq aletik
modallikni ajratib ko‘rsatish bilan cheklanib qolmaydi. Uning doirasida modal
munosabatlarning boshqa turlari, xususan, deontik, epistemik, aksiologik, temporal va boshqa
modalliklar sinflari ham o‘rganiladi. Deontik modallikka ega mulohazalar preskriptiv
xarakterga ega bo‘lib, jamiyat tomonidan insonning ijtimoiy xulq-atvorini tartibga solish
uchun belgilangan normalar va ko‘rsatmalarni aks ettiradi. Bu modallik turi axloq va huquq
sohasida qo‘llaniladi. Yuridik normalardan farqli o‘laroq, axloqiy normalar normativ
hujjatlarda qayd etilmagan. Ularni buzish jazo sanksiyalariga olib kelmaydi, lekin jamiyat
tomonidan qoralanishga, tanqidga sabab bo‘ladi. Jismoniy olam va tafakkurning obyektiv
qonunlaridan farqli o‘laroq, deontologiya maqsadli inson faoliyatining mahsuli bo‘lsa-da, bu
turdagi modallik ham obyektiv modal munosabatlar deb hisoblanadi, chunki bunday
ko‘rsatmalar alohida shaxsga bog‘liq bo‘lmay, hamma uchun majburiydir. Tabiat bilan bir
qatorda, jamiyat va uning qonunlari ham inson uchun o‘ziga xos Uning doirasida modal
munosabatlarning boshqa turlari, xususan, deontik, epistemik, aksiologik, temporal va boshqa
modalliklar sinflari ham o‘rganiladi. Deontik modallikka ega mulohazalar preskriptiv ikkinchi
obyektiv voqelik hisoblanadi. Inson bular bilan hisoblashishi shart va ularsiz mavjud bo‘la
olmaydi. Yuridik normalardan farqli o‘laroq, axloqiy normalar normativ hujjatlarda qayd
etilmagan. Ularni buzish jazo sanksiyalariga olib kelmaydi, lekin jamiyat tomonidan
qoralanishga, tanqidga sabab bo‘ladi. Jismoniy olam va tafakkurning obyektiv qonunlaridan
farqli o‘laroq, deontologiya maqsadli inson faoliyatining mahsuli bo‘lsa-da, bu turdagi
modallik ham obyektiv modal munosabatlar deb hisoblanadi, chunki bunday ko‘rsatmalar
alohida shaxsga bog‘liq bo‘lmay, hamma uchun majburiydir. Tabiat bilan bir qatorda, jamiyat
va uning qonunlari ham inson uchun o‘ziga xos ikkinchi obyektiv voqelik hisoblanadi. Inson
bular bilan hisoblashishi shart va ularsiz mavjud bo‘la olmaydi.
Lyonsn (1977) esa epistemik va deontik modalliklari o‘rtasidagi ikki tomonlama farqni
ajratib ko‘rsatadi. Birinchisi bilim, e’tiqod, xulosa yoki fikr masalalari bilan bog‘liq; ikkinchisi
axloqiy mas’ul shaxslar tomonidan bajariladigan xatti-harakatlarning zarurligi yoki
imkoniyati bilan bog‘liq bo‘lib, axloqiy majburiyat, ruxsat va to‘g‘ri xulq-atvor kabi
`
82
tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Bu tushunchalar ko‘p jihatdan jamiyat va madaniy me’yorlarga
yoki shaxsning axloqiy mezonlariga bog‘liq. Shuningdek, epistemik, deontik va dinamik
o‘rtasida uch tomonlama bo‘linish mavjud bo‘lib, uchinchisi gapning jonli yoki jonsiz
subyektining qobiliyatlari, imkoniyatlari yoki ehtiyojlari atrofida aylanadi. Bu xususiyatlar yo
subyektga to‘liq xos bo‘lishi, yoki tashqi omillar ta’sirida shakllanishi mumkin. Bundan
tashqari, Palmerning (2001) ishida kelajak, salbiy, so‘roq, buyruq-istak, taxmin qilingan,
shartli, maqsadli va natijaviy, istaklar va qo‘rquvlar hamda kamroq uchraydigan odatiy-
o‘tmish kabi boshqa kichik turlar ham tilga olingan.
References:
1.
Bybee, J., Perkins, R., & Pagliuca, W. (1994). The Evolution of Grammar: Tense, Aspect,
and Modality in the Languages of the World. Chicago: University of Chicago Press.
2.
Coates, J. (1983). The Semantics of the Modal Auxiliaries. London: Croom Helm.
3.
Halliday, M. A. K. & Matthiessen, C. M. I. M. (2004). An Introduction to Functional
Grammar (3rded.). Oxford: Oxford University Press.
4.
Kant, I. (1998). Critique of Pure Reason. Translated by P. Guyer & A. W. Wood.
Cambridge: Cambridge University Press.
5.
Lyons, J. (1977). Semantics (Vol. 2). Cambridge: Cambridge University Press.
6.
Nuyts, J. (2000). Epistemic Modality, Language, and Conceptualization: A Cognitive-
Pragmatic Perspective. Amsterdam: John Benjamins Publishing.
7.
Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality (2nded.). Cambridge: Cambridge University
Press.
