`
83
HAFSNING OSIMDAN QILGAN RIVOYATIDA MAD VA IDG’OM TURLARI
Umarova Nilufar Ulug’bek qizi
O’zbekiston xalqaro islom akademiyasi
24.00.02. Qur’onshunoslik. Hadisshunoslik mutaxassisligi stajyor-tadqiqotchisi
tel: 88 008 85 68
https://doi.org/10.5281/zenodo.14498744
Idg‘om.
U ikki qismga bo‘linadi: katta va kichik idg‘om.
A) Katta idg‘om. U harakatli harfning harakatli harfga yo‘liqishi natijasida idg‘om bo‘lib,
bitta harf kabi tashdidlanishidir. Masalan, “
مُكَل َلَعَج
” (Baqara-22) kabi. Katta idg‘om 3 qismga
bo‘linadi: mutamosil, mutajonis va mutaqorib. Hafs rivoyatida uning hech bir turi uchramaydi.
Lekin ishmom va ixtilosning mavjudligi bilan boshqa qiroatlarga muvofiq keladi. Masalan, “
َلَ
اَّنَم أَت
” (Yusuf-11) kabi. Shuningdek, “
ىِّ نوُرُم أَت
” (Zumar-64) va “
ىِّ نَّكَم اَم
” (Kahf-95) so‘zlari haqiqiy
idg‘om qilib o‘qiladi
1
.
B) Kichik idg‘om. U sukunli harfning harakatli harfga yo‘liqib, tashdidlanishidir. Kichik
idg‘om ham 3 xil bo‘ladi: mutamosil, mutajonis, mutaqorib.
1. Mutamosil. U maxraji va sifati bir bo‘lgan ikki harfning birlashishidir. Hafs, Varsh va
Duriy mutamosilda bir xil o‘qiydi. Masalan, “
مُهُتَراَجِّ ت تَحِّبَر
” (Baqara 16), “
اوُلَخَّد دَقَو
” (Moida 61),
“
ُمُّكك ِّر دُي
” (Niso78), “
مُكَل ُلوُقَأ َّلَّ لُق
” (An’om 50), “
َكاَصَعِّ ب ب ِّر ضا
” (Baqara 60) so‘zlari kabi. Shuningdek,
“
َكَلَه
س
هَيِّلاَم
” (Haqqo 28-29)da ikki xil vajh bor: izhor bilan sakta qilish, yoki idg‘om. Sakta
muqaddam ado etiladi
2
.
2. Mutajonis. U maxrajda bir xil va sifatda har xil bo‘lgan ikki harfning birlashishidir.
Hafs rivoyatida quyidagi harflar idg‘om mutajonis qilinadi:
–
ت
va
د
harflari: “
اَمُكُتَو عَد تَبيِّجُا دَق
” (Yunus 89) so‘zi “
َو عَّدَبيِّجُا
اَمُكُت
” tarzida o‘qiladi;
–
د
va
ت
harflari: “
َنَّيَبَت دَق
” (Baqara 256) so‘zi “
َنَّيَبَّتَق
” tarzida o‘qiladi;
–
ث
va
ذ
harflari: “
َكِّلَذ ثَه لَي
” (A’rof 176) so‘zi “
َكِّلَّذَه لَي
” tarzida o‘qiladi;
–
ذ
va
ظ
harflari: “
اوُمَلَظ ذإ
” (Niso 64) so‘zi “
اوُمَل ظإ
” tarzida o‘qiladi;
–
ت
va
ط
harflari: “
ةَفِّئآَط تَّدَو
” (Oli Imron 69) so‘zi “
ةَفِّئآ طَّدَو
” tarzida o‘qiladi;
–
ط
va
ت
harflari: “
َّيَلإ َتطَسَب
” (Moida 28) so‘zi “
َّيَلإ َتطَسَب
” tarzida o‘qiladi;
–
ب
va
م
harflari: “
اَنَعَم بَك را
” (Hud 42) so‘zi “
اَنَعَّمَك را
” tarzida o‘qiladi;
3. Mutaqorib. U maxrajda va sifatda yaqin bo‘lgan ikki harfning idg‘om qilinishidir. Hafs
rivoyatida quyidagi mutaqorib harflar idg‘om qilinadi:
–
ل
va
ر
harflari: “
ِّ بَّر لُقَو
” (Isro 24) so‘zi “
ِّ بَّرُقَو
” tarzida o‘qiladi;
–
ق
va
ك
harflari: “
مُّكقُل خَن مَلأ
” (Mursalat 20) so‘zi “
مُّكُل خَن مَلأ
” tarzida o‘qiladi;
–
ن
va
نولمري
harflari: “
لَم عَي نَمَف
” (Anbiyo 94) so‘zi “
لَم عَّيَمَف
” tarzida o‘qiladi;
–
aniqlik “lom”i shamsiy harflarga yo‘liqqanda: “
اَهاَحُضَو ِّس مَّشلاَو
” (Shams 1) so‘zi kabilar
Mad.
1. Tabiiy madd (asliy madd) – harfning zoti u bilangina qaror topadigan mad bo‘lib,
Hafs uni ikki harakat miqdorida cho‘zadi. Masalan,
3
اولوق ،ليق ،لاق
.
Tabiiy mad bilan birga ikki harakat miqdorida cho‘ziladigan madlar ham bo‘lib, Hafs
ularni faqatgina qasr qiladi. Ular:
1
Qarang: Ali Muhammad Zobba’. Al-Izoa fi bayoni usulil qiroat. – Qohira: Al-Maktaba al- azhariyya. – B. 58.
2
O‘sha manba. – B. 59.
3
Ibn Jazariy. An-Nashr fil qiroatil ashr. – Qohira: Dorul hadis, 2004. – J. 1. – B. 246.
`
84
Mad badal: “
اوُنَمآ
”, “
اوُتوُا
”, “
اَناَميإ
”. Agar harfi mad ikki hamzaning orasida kelsa, muttasil
qilib cho‘ziladi. Chunki madda ikki sabab kelib qolsa, kuchlirog‘i bilan cheklaniladi. Masalan,
“
ُؤآَءَرُب
” (Mumtahana 4), “
َنيِّ مآَء َلََّو
” (Moida 2), “
مُهَيِّد يأ آَءَر اَّمَلَف
” (Hud 70).
Evaz mad: “
اجا َو فأ
” (Nasr 2), “
ابا َّوَت
”, “
امي ِّحَر
” (Niso 16) so‘zlaridagi kabi tanvin fatha vaqf
qilinganda, cho‘ziladi. Bu qoidadan “ta” marbuta mustasnodir
4
.
Mad silatus sug‘ro: “
َوُه ُهَّنإ
” (Baqara 37), “
ِّتا َواَمَّسلا ُق لَخ ِّهِّتَياَء نِّمَو
” (Rum 22)
5
.
Mad tamkin: “
مُتيِّ يُح اَذإَو
” (Niso 86), “
َنوُو لَي
” (Oli Imron 78), “
ُتيِّمُيَو يِّي حُي
” (Hadid 2), “
َفُسوُي يِّف
”
(Yusuf 7)
6
.
Hijoiy harflardan tuzilgan, suralarni ochib beruvchi “hurufi muqottaot”larning (
رهط يح
)
ba’zilari ham ikki harakat miqdorida cho‘ziladi. Masalan,
اح
(“
مح
”),
اي
(“
سي
”),
اط
(“
هط
” va “
سط
”),
ار
(“
رلا
” va “
رملا
”),
اي ،اه
(“
صعيهك
”).
2. Far’iy mad. Ushbu mad hamza sababidan cho‘ziladigan muttasil, munfasil, silatul
kubrolarni hamda sukun sababidan cho‘ziladigan lozim va oriz madlarni o‘z ichiga oladi.
Hafs rivoyatining “Shotibiy” toriqiga ko‘ra mad muttasil, munfasil, silatul kubrolar
tavassut qilinadi, ya’ni 4 harakat miqdorida cho‘zadi. Yoki 5 harakat miqdorida cho‘zilib,
tavassutdan yuqoriroq bo‘ladi
7
. Ushbu miqdor imom Doniyning “Taysir”ida zikr qilingan.
Mad muttasilga misollar: “
َلَف َءآَسِّ نلا ُمُت سَمَل وأ ِّطِّئآَغ لا َنِّ م مُكنِّ م دَحأ َءآَج وأ
وُدِّجَت م
ِّ يَط ا ديِّعَص اوُمَّمَيَتَف ءآَم ا
ا ب
”
(Niso 43) oyatidagi “
َءآَج
”, “
ِّطِّئآَغ لا
”, “
َءآَسِّ نلا
”, “
ءآَم
” so‘zlari; “
َجِّب ٍذِّئَم وَي َءى اِّجَو
َمَّنَه
” (Fajr 23) oyatidagi
“
َءيِّجَو
” so‘zi; “
ِّباَس ِّحلا ُءوُس مُهَل َكِّئَلُا
” (Ra’d 18) oyatidagi “
َكِّئَلُا
” va “
ُءوُس
” so‘zlari.
Mad munfasilga misollar: “
مُك رُك ذأ ىِّنوُرُك ذَف
” (Baqara 152), “
ِّالل ىَلإ ُهُر مأَو
” (Baqara 275), “
اوُلوُق
اَّنَماَء
” (Baqara 136), “
َميِّهاَر بإ ىَلإ
” (Baqara 136), “
مِّهِّسُف نأ يِّف
” (Moida 52).
3. Asliy yoki oriziy sukun sababidan paydo bo‘ladigan mad.
Asliy sukunga qurilgan mad ikki qism bo‘ladi: kalimiy (kilmiy) musaqqal va muxaffaf;
harfiy musaqqal va muxaffaf. Hafs rivoyatida mad lozim 6 harakat miqdorida cho‘ziladi. Bunga
Varsh va boshqa qorilar ham ittifoq qilishgan
8
.
Hafs mad orizni vaqf holatida qasr, tavassut va tul qilib o‘qiydi: “
نيِّمَلاَع لا
”. Agar vaqf
holatida hamza sababidan muttasil mad bo‘lib kelayotgan bo‘lsa, hamzaning kuchi ta’siridan
uni qasr qilib o‘qish joiz bo‘lmaydi. Masalan, “
ءاَسِّ نلا
” so‘zi
9
. U oriz sukunli mad muttasil deb
nomlanadi va 4, 5 yoki 6 harakat miqdorida cho‘ziladi.
Hafs mad linni vaqf holatda mad oriz kabi qasr, tavassut va tul qilib o‘qiydi: “
ِّف يَّصلاَو
”
(Quraysh 2), “
ٍء يَش
” (Baqara 2). Vaslda esa lin cho‘zilmaydi
10
.
References:
1.
Fahr ibn Abdurrohman ibn Sulaymon Rumiy. Dirosat fil ulumil Qur’anil karim. – Riyod.
2005. – 666 b.
2.
Halima Sol. Al-Qiroat rivayata Varsh va Hafs. – BAA: Dorul vozih, 2014. – 384 b.
3.
Ibn G‘olabun. At-Tazkira fil qiroatis saman. – Jidda: Al-Jamoatul xayriyya latahfizil
4
Abdulfattoh Sayid Ajamiy. Hidoya al-qori ila tajvid kalomul Boriy.– Madina: Dorul fajr al-islomiy, 2005.– B.334
5
Xolid ibn Muhammad. Taqrib al-maoniy fi sharhi hirzul amoniy.–Madina: Maktabatu doruz zamon,1421-h.–B.71
6
Qarang: Abdulfattoh Sayid Ajamiy. Hidoya al-qori ila tajvid kalomul Boriy. – Madina: Dorul fajr al-islomiy,
2005. – B. 271-274.
7
Abulfattoh Abdulg’ani Qozi. Vofiy fi sharhish Shotibiyya. – Jidda: Maktabas savadiy lit-tavzi’, 1999. –B. 59.
8
Ibn Jazariy. An-Nashr fil qiroatil ashr. – Qohira: Dorul hadis, 2004. – J. 1. – B. 249.
9
Abdulfattoh Sayid Ajamiy. Hidoya al-qori ila tajvid kalomul Boriy. – Madina: Dorul fajr al-islomiy,2005.–B.314.
10
Muhammad Nabahon ibn Husayn Misriy. Al-Muzakkara fit tajvid. 2005. – B. 36.
`
85
Qur’on. – J. 1.
4.
Ibn Jarir Tabariy. Tafsiri Tabariy. – Bayrut: Dorul fikr, 1405-h. – J. 1.
5.
Ibn Jazariy. An-Nashr fil qiroatil ashr. – Qohira: Dorul hadis, 2004. – J. 1.
6.
Ibn Jazariy. G‘oya an-nihoya fi tabaqotil qurro. – Bayrut: Dorul kutubul ilmiyya, 2006.
7.
Ibn Juziy Kalbiy. Al-Muxtasarul bori’ fi qiroatil imom Nofe’. – Marokash: Maktabatu
avladish shayxit tin.
8.
Ibn Mujohid. Abu Bakr Ahmad ibn Muso. Kitobus sab’ati fil qiroati. – Qohira: Dorul
maorif, 1993.
