`
94
YOSHLAR DUNYOQARASHINI SHAKLLANTIRISHDA MILLIY VA GLOBAL
QADRIYATLARNING O‘ZARO TA’SIRI
Abduraimov Eldor Qurbonboy o’g’li
Oʻzbekiston-Finlandiya pedagogika
instituti o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15736156
Annotatsiya:
Ushbu maqolada globallashuv jarayonining yoshlarning dunyoqarashiga
ta’siri, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unlashuvi muammolari tahlil qilinadi.
Globallashuv yoshlarning bilim va madaniy tajribalarini kengaytirish bilan birga, milliy
qadriyatlarning zaiflashish xavfini ham keltirib chiqaradi. Shuning uchun yoshlarni
tarbiyalashda milliy meros va universal insoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirish zarurati
ta’kidlanadi. Milliy madaniyat, til, an’analar va diniy e’tiqodlarning saqlanishi yoshlarning
milliy o‘zligini mustahkamlashda, ularni global jarayonlarga muvaffaqiyatli moslashishda
muhim rol o‘ynaydi. Maqolada globallashuv sharoitida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning
uyg‘unlashuvi asosida yoshlarni tarbiyalash strategiyalari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
globallashuv, yoshlar dunyoqarashi, milliy qadriyatlar, umuminsoniy
qadriyatlar, madaniy meros, milliy o‘zlik, tarbiya, madaniy xilma-xillik, milliy til, ta’lim, global
jarayonlar.
Globallashuv bugungi kunda dunyo iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy
jarayonlarining integratsiyasi va oʻzaro bog‘liqligi sifatida namoyon boʻlmoqda. Ushbu jarayon
yoshlarning hayotiy qarashlariga chuqur ta’sir koʻrsatib, ularning tafakkurini shakllantirishda
muhim rol oʻynamoqda. Ayniqsa, globallashuv axborot texnologiyalari va ommaviy axborot
vositalari orqali yoshlarning dunyoqarashini kengaytirishiga sabab boʻlmoqda. “Yoshlar bu
jarayonda yangi bilimlar, turli madaniyatlar va qadriyatlarni tezda oʻzlashtirish imkoniyatiga
ega boʻlmoqda”
1
Biroq globallashuvning ijobiy jihatlaridan tashqari, uning salbiy oqibatlari
ham mavjud boʻlib, milliy qadriyatlarning pasayishi yoki yoʻqolib ketish xavfi dolzarb masala
hisoblanadi. “Milliy madaniyatlarning global tendensiyalar oldida zaiflashuvi yoshlarning oʻz
an’ana va meroslariga befarq qarashiga olib kelishi mumkin. Bu esa oʻz navbatida jamiyatning
ma’naviy asoslariga ta’sir qiladi”
2
.
Globallashuv zamonaviy dunyo iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy jarayonlarining
o‘zaro integratsiyasi va chuqur bog‘liqligi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bu jarayon global
darajada axborot texnologiyalari, transport vositalari va kommunikatsiya tizimlarining
rivojlanishi bilan yanada tezlashdi. Natijada, mamlakatlar o‘rtasida tovar, xizmat, g‘oya va
madaniyatlar erkin almashinuvi kengaydi, bu esa insonlarning, xususan, yosh avlodning
tafakkuri va dunyoqarashiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Yoshlar globallashuv jarayonida yangi bilimlar, turli madaniyatlar va qadriyatlarni tez va
samarali o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Internet, ijtimoiy tarmoqlar, xalqaro ta’lim
dasturlari va madaniy almashinuvlar yoshlarning dunyoqarashini kengaytirib, ularni yanada
1
Ҳар бир давлат учун чегара масаласи муҳимдир - Президент. http://m.xabar.uz/jamiyat/har-bir-davlat-uchun-
chegara-masa [23.05.2024]
2
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Самарқанд шаҳрида ўтказилган «Марказий
Осиё: ягона тарих ва умумий келажак, барқарор ривожланиш ва тараққиёт йўлидаги ҳамкорлик» мавзусидаги
халқаро конференцияда сўзлаган нутқи. http://www.prezident.uz/uz/lists/view/1227. [26.04.2024]
`
95
ko‘p qirrali, ochiq fikrli shaxslar sifatida shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Bu esa
yoshlarning zamonaviy dunyoning murakkab ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy muammolarini
anglashida, innovatsion va ijodiy yondashuvlarni rivojlantirishida katta rol o‘ynaydi.
Biroq globallashuvning ijobiy jihatlari bilan bir qatorda, uning salbiy oqibatlari ham
mavjud. Ayniqsa, milliy madaniyatlarning global tendensiyalar ta’sirida zaiflashuvi, an’anaviy
qadriyatlarning pasayishi xavfi dolzarb muammo sifatida yuzaga chiqmoqda. Global
madaniyatning keng tarqalishi natijasida yoshlar orasida o‘z milliy an’ana, til, urf-odat va
madaniy merosga befarq qarash, ularni qadrlamaslik holatlari ko‘paymoqda. Bu esa o‘z
navbatida jamiyatning ma’naviy asoslariga, milliy birdamlik va identifikatsiyasiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Shuningdek, globallashuv natijasida yuzaga keladigan madaniy assimilyatsiya jarayoni
yoshlarning o‘zligini yo‘qotishi, o‘z milliy madaniyatidan uzoqlashishi xavfini oshiradi. Bu
holat, milliy madaniyatning global madaniyatga moslashish jarayonida yo‘qolib ketish yoki
unutilib borishiga olib keladi. Natijada, yoshlar orasida milliy o‘zlik, milliy qadriyatlar va
tarixiy merosga nisbatan ishonch kamayishi mumkin, bu esa uzoq muddatda millat
barqarorligi va rivojlanishiga xavf tug‘diradi.
Shu boisdan, globallashuv jarayonining ijtimoiy va madaniy oqibatlarini chuqur tahlil
qilish, yoshlar tarbiyasida milliy va umumbashariy qadriyatlarni uyg‘unlashtirish, madaniy
merosni saqlash va rivojlantirish bo‘yicha samarali strategiyalar ishlab chiqish dolzarb ilmiy
va amaliy vazifa hisoblanadi. Bunday yondashuv yoshlarning global dunyoda o‘z o‘rnini
topishi bilan birga, milliy o‘zligini saqlab qolishiga ham imkon yaratadi.
Globallashuvning yoshlar dunyoqarashiga ta’sirini oʻrganishda ikkita asosiy jihatga
e’tibor qaratish lozim. Birinchidan, “umuminsoniy qadriyatlarning tarqalishi. Bular
insoniyatning umumiy madaniy merosi, inson huquqlari, demokratiya, ekologik mas’uliyat
kabi universal tamoyillarni oʻz ichiga oladi. Bu qadriyatlar yoshlarning ongida mustahkam
oʻrin egallab, ularning global dunyo bilan uyg‘unlashishiga xizmat qiladi”
3
. Ikkinchidan, bir
millatning tarixiy, madaniy, ma’naviy merosini saqlash yosh avlodni milliy oʻziga xoslik
asosida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, globallashuv sharoitida
yoshlarning oʻz milliy ildizlariga sodiqligini ta’minlash strategik vazifa boʻlib qolmoqda. “Milliy
qadriyatlarni yoshlar ongiga singdirish orqali ular global maydonda oʻz madaniyati va
an’analarini himoya qila oladigan shaxslar sifatida shakllanadilar”
4
.
Globallashuv jarayonining yoshlar dunyoqarashiga ta’sirini o‘rganishda ikki muhim
jihatga alohida e’tibor qaratish zarur. Birinchidan, globallashuv natijasida umuminsoniy
qadriyatlarning keng tarqalishi yuzaga keladi. Ushbu qadriyatlar insoniyatning umumiy
madaniy merosi sifatida inson huquqlari, demokratiya tamoyillari, barqaror rivojlanish va
ekologik mas’uliyat kabi universal prinsiplarni o‘z ichiga oladi. Bu qadriyatlar yoshlarning
ongida mustahkam o‘rin egallab, ularning global dunyo bilan uyg‘unlashishi va zamonaviy
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlarida faol ishtirok etishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga,
3
Назаров Н.А. Марказий Осиёда миллатлараро муносабатлар. (Ижтимоий фалсафий таҳлил). Монография. –
Тошкент: Global Books, 2018, - 120 б.
4
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон – 2030 стратегияси тўғрисида»ги Фармони. 2023 йил
11 сентябрь, ПФ-158-сон. https://lex.uz/docs/6600413 [26.04.2024]
`
96
ushbu tamoyillar yoshlarni insonparvarlik, hamjihatlik va global mas’uliyat tuyg‘usi bilan
bog‘laydi, bu esa ularning muloqot va hamkorlik qobiliyatlarini oshiradi.
Ikkinchidan, globallashuv sharoitida millatning tarixiy, madaniy va ma’naviy merosini
asrab-avaylash muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodni milliy o‘ziga xoslik va an’analar
asosida tarbiyalash milliy identifikatsiyaning mustahkamlanishida strategik ahamiyatga ega.
Milliy qadriyatlarni yoshlarning ongiga singdirish orqali ular global madaniyat maydonida
o‘zining betakror madaniyati, til va urf-odatlarini saqlab qoladigan, hurmat qiladigan va
targ‘ib qiladigan shaxslar sifatida shakllanadilar. Bu jarayon yoshlarni milliy tarix va
madaniyatga nisbatan chuqur hurmat ruhida tarbiyalash, shu bilan birga, ularga zamonaviy
dunyoning talablari va globallashuvning universal qadriyatlari bilan uyg‘unlashgan madaniy
kompetensiyalarni shakllantirishga imkon yaratadi.
Shunday qilib, globallashuv sharoitida yoshlarning dunyoqarashini shakllantirishda
umuminsoniy qadriyatlar va milliy madaniyatning uyg‘unligi muhim tamoyil hisoblanadi. Bu
ikki elementning muvozanatli rivoji yoshlarni nafaqat global fuqarolar sifatida, balki o‘z
millatining faol vakillari sifatida tarbiyalash imkonini beradi. Ushbu yondashuv yoshlarning
identifikatsiya muammolarini hal qilishda, ularning ijtimoiy va madaniy integratsiyasini
ta’minlashda hamda milliy va xalqaro darajadagi hamkorlikni mustahkamlashda muhim rol
o‘ynaydi.
Globallashuv yoshlarning dunyoqarashini kengaytiruvchi kuchli omil boʻlishi bilan birga,
“tashqi taxdidlarning xavf-xtar darajasida kuchayib borishi va avj olayotgan glaballashuvning
real omili sifatida namoyon boʻlmoqda” hamda milliy qadriyatlarning zaiflashishiga ham
sabab boʻlishi mumkin. Shuning uchun ham zamonaviy jamiyat globallashuvning ijobiy
jihatlaridan foydalanib, yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligida
tarbiyalashga e’tibor qaratishni talab etadi. Shu bilan birga, madaniy xilma-xillikni saqlab
qolish va milliy madaniyatlarni rivojlantirish global jarayonlarga moslashishning muhim
sharti hisoblanadi.
Milliy qadriyatlarning ahamiyati va ularning saqlanishi-milliy madaniyat, til, an’analar,
urf-odatlar va diniy e’tiqodlar orqali namoyon boʻladi. “Yoshlar milliy qadriyatlarni
oʻzlashtirish orqali oʻz millatining tarixiy merosini tushunish, unga hurmat va sadoqat hissi
bilan munosabatda boʻlishadi”
5
. Globallashuv sharoitida milliy qadriyatlarning saqlanishi
muhim masaladir. Chunki globallashuv koʻpincha madaniy bir xillik va milliy qadriyatlarning
yoʻqolishiga olib kelishi mumkin. Yoshlar yangi qadriyatlarni oʻzlashtirish jarayonida oʻz
milliy merosini unutmasliklari kerak. Buning uchun “milliy madaniyatni rivojlantirish, milliy
tilni qoʻllash va milliy an’analarni saqlash kabi chora-tadbirlar muhim ahamiyatga ega”. Milliy
qadriyatlarning saqlanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim rol oʻynaydi:
Globallashuv yoshlarning dunyoqarashini kengaytiruvchi kuchli omil bo‘lishi bilan birga,
uning salbiy oqibatlari – xususan, tashqi tahdidlar xavf-xatar darajasining oshishi va milliy
qadriyatlarning zaiflashishi — ham global jarayonlarda yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Shu
sababli, zamonaviy jamiyat globallashuvning ijobiy tomonlaridan samarali foydalanib,
yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligida tarbiyalashga alohida e’tibor
5
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Самарқанд шаҳрида ўтказилган «Марказий
Осиё: ягона тарих ва умумий келажак, барқарор ривожланиш ва тараққиёт йўлидаги ҳамкорлик» мавзусидаги
халқаро конференцияда сўзлаган нутқи. http://www.prezident.uz/uz/lists/view/1227. [26.04.2024]
`
97
qaratishi lozim. Bu yondashuv yoshlarning milliy o‘zligini saqlab qolish bilan birga, ularni
global dunyoqarash bilan uyg‘unlashgan, barqaror ijtimoiy muhitda faol ishtirok etuvchi
shaxslar sifatida shakllantirish imkonini yaratadi.
Madaniy xilma-xillikni saqlab qolish va milliy madaniyatlarni rivojlantirish esa
globallashuv jarayonlariga moslashishda asosiy shart hisoblanadi. Milliy qadriyatlar o‘zining
boy tarixiy merosi, til, an’ana, urf-odat va diniy e’tiqodlar orqali namoyon bo‘ladi. Yoshlar
milliy qadriyatlarni chuqur o‘zlashtirish orqali o‘z millatining tarixiy ildizlari va madaniy
merosini anglay boshlaydi, unga hurmat va sadoqat hissi bilan munosabatda bo‘ladi.
Globallashuv sharoitida milliy qadriyatlarning saqlanishi nafaqat madaniy barqarorlikni
ta’minlash, balki yoshlarning o‘z milliy identifikatsiyasini yo‘qotmasligi uchun ham muhimdir.
Aks holda, global madaniyat ta’sirida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan madaniy assimilyatsiya
va milliy o‘zlikning yo‘qolish xavfi jamiyatning ijtimoiy poydevoriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu boisdan, milliy madaniyatni rivojlantirish, milliy tilni qo‘llash va milliy an’analarni saqlash
kabi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish zarurati ortib bormoqda.
Milliy qadriyatlarning saqlanishi va rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim rol
o‘ynaydi:
birinchidan
, ta’lim tizimining milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirgan
holda takomillashtirilishi – yoshlarni milliy tarix, madaniyat va tilga hurmat bilan tarbiyalash,
ularni zamonaviy bilim va ko‘nikmalar bilan qurollantirish;
ikkinchidan
, Madaniy merosni asrab-avaylash va keng targ‘ib qilish – milliy san’at,
adabiyot, urf-odatlarni yosh avlodga yetkazish uchun davlat va jamoat tashkilotlari
tomonidan samarali dasturlar ishlab chiqish;
uchinchidan
, milliy tilni rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash – milliy tilning kundalik
hayotda, ta’lim va ommaviy kommunikatsiya vositalarida faol ishlatilishini ta’minlash;
to’rtinchidan
, ommaviy axborot vositalari va zamonaviy texnologiyalar orqali milliy
madaniyatni targ‘ib qilish – yoshlarni milliy qadriyatlar bilan tanishtirishda interaktiv va
innovatsion yondashuvlarni qo‘llash;
beshinchidan
, milliy va xalqaro madaniy almashinuvlarni qo‘llab-quvvatlash –
yoshlarning boshqa xalqlarning madaniyati bilan tanishishi orqali madaniy tolerantlik va
hamjihatlikni rivojlantirish;
oltinchidan
,
oilaviy
tarbiya
va
jamoat
muhitining
milliy
qadriyatlarni
mustahkamlashdagi roli – yoshlarni milliy an’ana va e’tiqodlarga hurmat ruhida tarbiyalash,
milliy o‘zlikni shakllantirishda oilaning va mahalliy jamiyatning mas’uliyatini oshirish.
Yuqoridagi omillarni uyg‘un va izchil amalga oshirish natijasida yoshlar milliy
madaniyatga sodiq, globallashuv sharoitida o‘zligini yo‘qotmaydigan, shuningdek, zamonaviy
global jarayonlarda faol va samarali ishtirok etadigan shaxslar sifatida shakllanadi. Bu esa
jamiyatning ma’naviy barqarorligi va milliy taraqqiyotining kafolati hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, globallashuv jarayoni zamonaviy dunyoda yoshlarning
dunyoqarashini sezilarli darajada kengaytirib, ularga yangi bilimlar va madaniy tajribalarni
tezda o‘zlashtirish imkoniyatini yaratmoqda. Biroq, bu jarayon milliy qadriyatlarning
zaiflashishi va hatto yo‘qolish xavfini ham yuzaga keltirmoqda. Shu sababli, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unligi asosida yoshlarni tarbiyalash hozirgi zamon ijtimoiy-
siyosiy muhitida muhim strategik vazifa hisoblanadi. Milliy madaniyat, til, an’analar va diniy
`
98
e’tiqodlar yoshlar ongida o‘z millatining tarixiy merosini anglash va unga sadoqatni
shakllantirishda markaziy o‘rin tutadi. Ta’lim tizimini milliy va global qadriyatlarni
uyg‘unlashtirgan holda rivojlantirish yoshlarning nafaqat bilimli, balki milliy ruhda yetuk
shaxslar bo‘lib yetishishida muhim omil bo‘ladi. Madaniy merosni saqlash va targ‘ib qilish
orqali yoshlar o‘z milliy o‘zligini yo‘qotmasdan, global jarayonlarda faol va mas’uliyatli
ishtirok etish imkoniga ega bo‘ladi. Milliy tilni saqlash va rivojlantirish, zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari orqali milliy qadriyatlarni keng targ‘ib qilish ham ushbu
jarayonda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, milliy madaniyat va qadriyatlarni oilaviy hamda jamoat muhitida
mustahkamlash yoshlarni milliy an’ana va qadriyatlarga hurmat bilan tarbiyalashga xizmat
qiladi. Bularning barchasi yoshlarning milliy identifikatsiyasini mustahkamlash, madaniy
xilma-xillikni saqlash va ularni zamonaviy global muhitga muvaffaqiyatli moslashishini
ta’minlashga xizmat qiladi. Natijada, milliy qadriyatlarning asrash va rivojlantirish jarayonlari
jamiyatning ma’naviy barqarorligini mustahkamlash, ijtimoiy uyg‘unlik va taraqqiyotga
erishishda muhim omilga aylanadi. Shu tariqa, globallashuvning salbiy oqibatlarini
kamaytirish va yoshlarning milliy-o‘zligini yo‘qotmasdan rivojlanishiga ko‘maklashish
mumkin bo‘ladi. Ushbu jarayonda davlat siyosati, ta’lim tizimi, madaniyat sohasidagi
muassasalar va oilaning o‘rni beqiyosdir. Xulosa qilib aytganda, globallashuv sharoitida milliy
qadriyatlarni muhofaza qilish va ularni yosh avlod ongida mustahkamlash zamonaviy jamiyat
taraqqiyotining poydevori hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Oʻzbekistonga davolanish maqsadida kelgan chet el fuqarolari qanchani tashkil etdi?
https://stat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar/52515-o-zbekistonga-davolanish
maqsadida-kelgan-chet-el-fuqarolari-qanchani-tashkil-etdi [23.05.2024]
2.
Марказий Осиё давлатлари соғлиқни сақлаш вазирлари Женевада нималарни
муҳокама қилди? https://sputniknews.uz/20230522/markaziy-osiyo-davlatlari-sogliqni-
saqlash vazirlari-jeneva-35186484.html [23.05.2024] 4.
3.
Назаров Н.А. Марказий Осиёда миллатлараро муносабатлар. (Ижтимоий фалсафий
таҳлил). Монография. – Тошкент: Global Books, 2018, - 54 б.
4.
Неъматов И. Давлат чегараларини расмийлаштиришни жадаллаштириш –
Ўзбекистон ташқи сиёсатининг устувор йўналиши. https://xs.uz/uzkr/post/davlat 359
chegaralarini-rasmijlashtirishni-zhadallashtirish-ozbekiston-tashqi-siyosatining-ustuvor
jonalishi [23.05.2024]
5.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон – 2030 стратегияси
тўғрисида»ги Фармони. 2023 йил 11 сентябрь, ПФ-158-сон. https://lex.uz/docs/6600413
[26.04.2024]
6.
Эрназаров Ф.Н. Ўзбекистоннинг Осиё давлатлари билан маданий алоқалари (1945
1991 йй): Тар. фан. док. ... дис. – Тошкент: 2018, - 28 б.
