`
22
O‘SMIRLIK DAVRIDA KOGNITIV RIVOJLANISHGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
Fayzullayev Mirzaodil Mirzamurodovich
University of Business and Science
Pedagogika va psixologiya kafedrasi o‘qituvchisi
Xamraqulov Muzaffarjon Muhammadjonovich
Lutfiddinov Muhammadali Abdullajon o‘g‘li
University of Business and Science PP-22-03 guruh talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.15725682
Annotatsiya.
Mazkur maqolada o‘smirlik davrida kognitiv rivojlanishga ta’sir etuvchi
omillar psixologik, biologik va ijtimoiy jihatdan tahlil qilinadi. O‘smirlik – insonning tafakkuri,
qaror qabul qilish qobiliyati va mantiqiy fikrlashi rivojlanadigan muhim bosqich bo‘lib, turli
omillar ushbu jarayonga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqot davomida oilaviy muhit, ta’lim
sifati, ijtimoiy aloqalar, raqamli texnologiyalar va biologik o‘zgarishlar kognitiv rivojlanishga
qanday ta’sir qilishi o‘rganiladi. Maqolada anketaviy so‘rovlar, psixologik tahlil va statistik
tadqiqot natijalari jadvallar va gistogrammalar yordamida taqdim etilgan.
Kalit so‘zlar:
o‘smirlik davri, kognitiv rivojlanish, miyadagi o‘zgarishlar, ta’lim sifati,
oilaviy tarbiya, texnologiya ta’siri, ijtimoiy omillar.
Kirish.
O‘smirlik davri (11–19 yosh) – insonning kognitiv rivojlanishida sezilarli
o‘zgarishlar yuz beradigan muhim bosqich hisoblanadi. Bu davrda tafakkur jarayonlari
chuqurlashadi, mantiqiy tahlil qilish qobiliyati rivojlanadi va o‘ziga xos dunyoqarash
shakllanadi.
O‘smirning kognitiv rivojlanishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:
Biologik omillar – miyadagi neyrolofik o‘zgarishlar va gormonal rivojlanish;
Ta’lim sifati – o‘quv jarayonining samaradorligi va kognitiv qobiliyatlarning rivojlanishi;
Oilaviy muhit – ota-onalarning tarbiyaviy yondashuvi va hissiy qo‘llab-quvvatlashi;
Ijtimoiy omillar – do‘stlar, o‘qituvchilar va jamiyat bilan o‘zaro munosabatlar;
Texnologiya ta’siri – internet, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli axborot oqimi.
Ushbu maqolada o‘smirlik davrida kognitiv rivojlanish jarayoniga ta’sir etuvchi asosiy
omillar tahlil qilinib, ilmiy jihatdan o‘rganiladi.
Adabiyotlar sharhi.
O‘zbekistonlik olimlarning tadqiqotlarida A.Xo‘jayev – o‘smirlik
davrida mantiqiy tafakkurning rivojlanishida ta’lim muhitining o‘rni haqida tadqiqot olib
borgan. D. Rahimova– texnologiya va ijtimoiy tarmoqlarning o‘smirlarning tafakkuriga ta’siri
bo‘yicha ilmiy ish olib borgan.
MDH mamlakatlari olimlarining tadqiqotlarida L.S. Vygotskiy– insonning psixologik
rivojlanishi ijtimoiy ta’sir va faoliyat orqali yuzaga kelishini ta’kidlagan. A.N. Leontev– bolaning
fikrlash qobiliyati rivojlanishida muhit va faoliyatning ta’sirini ilmiy asoslab bergan.
Xorijiy olimlarning tadqiqotlaridan J. Piaget – o‘smirlik davrida abstrakt fikrlash
rivojlanib, mantiqiy tahlil qilish qobiliyati kuchayishini nazariy asoslagan. J. Giedd – MRI
skanerlash orqali o‘smirlarning miyasida oldingi peshona korteksi rivojlanishi davom etishini
va bu ularning qaror qabul qilish qobiliyatiga ta’sir qilishini aniqlagan. Bu tadqiqotlar
o‘smirlarning tafakkur rivojlanishiga tashqi va ichki omillar muhim ta’sir ko‘rsatishini
tasdiqlaydi.
Metodologiya.
Tadqiqot quyidagi metodlar asosida olib borildi: anketaviy so‘rov – 200
nafar o‘smir va ularning ota-onalari orasida o‘tkazildi. Psixologik kuzatuv – o‘smirlarning
`
23
fikrlash qobiliyatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhit va omillar tahlil qilindi. Eksperimental
tadqiqot – ta’lim sifati, texnologiya va oilaviy tarbiyaning o‘smirlar tafakkuriga ta’siri baholandi.
Statistik tahlil – olingan natijalar jadvallar va diagrammalar yordamida umumlashtirildi.
Tahlillar va munozara.
O‘smirlik davrida kognitiv rivojlanishga ta’sir qiluvchi omillar
1-jadval. O‘smirlarning kognitiv rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar
Omillar
Respondentlarning ulushi (%)
Ta’lim sifati
75%
Oilaviy tarbiya
65%
Texnologiya ta’siri
55%
Ijtimoiy muhit
60%
Tahlildan ko‘rinib turibdiki, o‘smirlarning kognitiv rivojlanishiga eng katta ta’sir ta’lim
sifati va oilaviy muhit orqali shakllanadi. O‘smirlarning kognitiv rivojlanishiga ta’sir qiluvchi
omillar jadvalidan ko‘rinib turibdiki, ta’lim sifati (75%) eng katta rol o‘ynaydi. Psixologiyada
kognitiv rivojlanish asosan bilish jarayonlari – e’tibor, xotira, tafakkur, mantiqiy mulohaza va
muammolarni hal qilish qobiliyatlari bilan bog‘liq. Yuqori sifatli ta’lim o‘smirlarga nafaqat
akademik bilim beradi, balki tanqidiy fikrlash, muammolarni mustaqil hal qilish va innovatsion
yondashuvlarni rivojlantirishga ham yordam beradi.
Oilaviy tarbiya (65%) – bolalik va o‘smirlik davrida shakllanuvchi asosiy omillardan biri.
Oilaviy muhitda intellektual rag‘batlantirish, bolaga mustaqil fikrlash imkoniyatini berish va
muhokama madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Agar oila ichida ilmiy suhbatlar,
kitob o‘qish odati bo‘lsa, bu o‘smirning tafakkur darajasini oshirishga katta hissa qo‘shadi.
Ijtimoiy muhit (60%) ham muhim omil bo‘lib, atrof-muhit, do‘stlar va jamiyatdagi ta’sirlar
o‘smirlarning fikrlash tarzi va dunyoqarashini shakllantiradi. Psixologik nuqtayi nazardan,
o‘smirlar jamiyatdagi muhitdan sezilarli darajada ta’sirlanadi. Masalan, ilmiy faoliyatga
qiziquvchi yoki ijodiy tafakkurga ega do‘stlar orasida bo‘lish o‘smirning kognitiv rivojlanishiga
ijobiy ta’sir qiladi.
Texnologiyaning ta’siri (55%) esa, zamonaviy davrda juda muhim masala. Axborot
texnologiyalarining keng tarqalishi o‘smirlarning bilish qobiliyatiga ham foydali, ham zararli
ta’sir qilishi mumkin. Agar texnologiya to‘g‘ri yo‘naltirilsa (masalan, ilmiy resurslar, onlayn
ta’lim platformalari orqali o‘rganish), bu o‘smirlarning bilimini kengaytiradi. Aksincha, haddan
tashqari ko‘ngilochar kontent iste’moli esa diqqatning pasayishiga va yuzaki fikrlashga olib
kelishi mumkin.
Kognitiv rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashning samaradorligi
2-jadval. Kognitiv rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash usullarining samaradorligi
Usul
Natijaviylik darajasi (%)
Kitob o‘qish va tahlil qilish
85%
Mantiqiy o‘yinlar
75%
Dasturlash va texnologik bilimlar
70%
Ilmiy tajribalar va guruh ishlari
80%
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlarning tafakkur qobiliyatini rivojlantirishda kitob
o‘qish, ilmiy tajribalar va mantiqiy o‘yinlar eng samarali vositalar hisoblanadi.
Kognitiv rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash usullarining samaradorligi jadvalida kitob
o‘qish va tahlil qilish (85%) eng yuqori natijaga ega. Kitob o‘qish psixologiyada tafakkurni
`
24
chuqurlashtirish, xotirani mustahkamlash, empatiya va tahliliy fikrlashni rivojlantirish vositasi
sifatida qaraladi. O‘smirlar kitob o‘qish jarayonida turli nuqtayi nazarlarga duch kelib, o‘z fikrini
shakllantirishga o‘rganadi.
Ilmiy tajribalar va guruh ishlari (80%) – o‘rganilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash va
tajriba orqali mustahkamlashni ta’minlaydi. Piagening kognitiv rivojlanish nazariyasiga ko‘ra,
o‘smirlar tajriba va faoliyat orqali eng yaxshi o‘rganadilar. Ilmiy tajribalar ularga natijalarga
erishish, sabab-oqibat munosabatlarini tushunish va muammolarni hal qilishni o‘rgatadi.
Mantiqiy o‘yinlar (75%) – mantiqiy tafakkurni rivojlantirishning samarali vositasi.
Bunday o‘yinlar o‘smirlarning diqqatni jamlash qobiliyatini oshiradi, muammolarga yangicha
yondashishga yordam beradi va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Dasturlash va texnologik bilimlar (70%) – bugungi kunda muhim sohalardan biri.
Psixologik jihatdan dasturlash mantiqiy fikrlash, analitik tafakkur va muammolarni tizimli hal
qilish qobiliyatini oshiradi. Ayniqsa, texnologik rivojlanish davrida bu ko‘nikmalar
o‘smirlarning kasbiy kelajagi uchun muhim ahamiyatga ega.
Xulosa.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki: O‘smirlik davrida kognitiv rivojlanishga
eng katta ta’sir ta’lim sifati (75%) va oilaviy muhit (65%) orqali yuzaga keladi. Texnologiyalar
va ijtimoiy muhit ham o‘smirlarning fikrlash qobiliyatiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Kognitiv
rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash uchun mantiqiy o‘yinlar, kitob o‘qish va ilmiy tajribalar
samarali usullardan biri hisoblanadi. Oilaviy tarbiyada intellektual muhitni shakllantirish
o‘smirlarning kelajakdagi muvaffaqiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Oilalarda intellektual muhit
yaratish: Farzandlar bilan kitob o‘qish, ilmiy muhokamalar qilish va ularning fikrlash jarayonini
qo‘llab-quvvatlash muhim.
Ta’lim sifatini oshirish: O‘quvchilarga tanqidiy fikrlashni o‘rgatish, amaliy mashg‘ulotlarni
ko‘paytirish va ilmiy izlanishlar olib borishga rag‘batlantirish kerak. Texnologiyadan samarali
foydalanish: O‘smirlarni foydali onlayn resurslar, dasturlash va ta’lim platformalaridan
foydalanishga yo‘naltirish lozim. Mantiqiy va strategik o‘yinlarni rivojlantirish: Sudoku,
shaxmat, muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan o‘yinlar va interaktiv topshiriqlar orqali
tafakkurni kuchaytirish tavsiya etiladi. Ijtimoiy muhitni yaxshilash: O‘smirlarga intellektual va
ijodiy muhit yaratib berish, ularni ilmiy guruhlarga yoki iqtidorli tengdoshlari bilan birga
ishlashga undash zarur. Bu tavsiyalar asosida o‘smirlarning kognitiv rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatish mumkin. Yaxshi ta’lim, to‘g‘ri oilaviy tarbiya va foydali intellektual faoliyat ularning
kelajakdagi muvaffaqiyatiga yo‘l ochadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Vigotskiy L.S. (1983).
Rivojlanish psixologiyasi
. Moskva.
2.
Bronfenbrenner U. (1979).
Ekologik tizimlar nazariyasi
. Nyu-York.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari:
Nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash
to‘g‘risida
.
4.
UNICEF (2021).
Nogiron bolalar uchun ta’lim tizimi rivojlanishi bo‘yicha tadqiqotlar
.
5.
Anvarovna, A. S. (2023). Constructions (models) of social intelligence in future English
`
25
language teachers.
Horizon: Journal of Humanity and Artificial Intelligence
,
2
(4), 169-172.
6.
Umirovich, A. O., & Anvarovna, A. S. (2023). Views of thinkers on issues of family and
family relations.
Horizon: Journal of Humanity and Artificial Intelligence
,
2
(5), 508-511.
7.
Anvarovna, A. S. ., & Kahharova. (2024). SOCIAL-PSYCHOLOGICAL ADJUSTMENT OF
FIRST YEAR UNIVERSITY STUDENTS.
JOURNAL OF EDUCATION, ETHICS AND VALUE
,
3
(1), 230–
234. Retrieved from https://jeev.innovascience.uz/index.php/jeev/article/view/439
8.
Atakhujaeva, S. (2023). CONSTRUCTIONS (MODELS) OF SOCIAL INTELLIGENCE IN
FUTURE ENGLISH LANGUAGE TEACHERS.
Horizon: Journal of Humanity and Artificial
Intelligence
.
9.
Nortoji Jumayevich Eshnayev, & Shahlo Anvarovna Atakhujaeva (2021). SELF-
DESTRUCTIVE BEHAVIOR AND ITS ESSENCE. Academic research in educational sciences, 2
(CSPI conference 1), 371-375.
10.
Ataxo’jayeva, S. (2023). EMPIRIAL FOUNDATIONS OF THE STUDY ENGLISH
TEACHERS’SOCIAL INTELLIGENCE.
11.
Mirzamurodovich, F. M. (2023). CONCEPTS OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF
PSYCHOLOGICAL LITERACY IN CONTINUOUS EDUCATION.
Horizon: Journal of Humanity and
Artificial Intelligence
,
2
(5), 495-497.
12.
Fayzullayev, M. M. (2023). PSYCHOLOGICAL LITERACY AND ITS ASSESMENT OF IN
YOUTH.
Educational Research in Universal Sciences
,
2
(6 SPECIAL), 170–172. Retrieved from
http://erus.uz/index.php/er/article/view/3358
13.
Fayzullayev , M. . (2024). INTRODUCING PSYCHOLOGICAL LITERACY. Академические
исследования
в
современной
науке,
3(22),
32–35.
извлечено
от
https://econferences.ru/index.php/arims/article/view/16795
14.
Fayzullayev, M. (2023). O‘SMIRLARDA PSIXOLOGIK SAVODXONLIK KONSTRUKSIYALARI.
Академические исследования в современной науке, 2(19), 129–133. извлечено от
https://www.econferences.ru/index.php/arims/article/view/7963
15.
Nortoji Jumaevich Eshnev, & Mirzaodil Mirzamurodovich Fayzullayev (2021).
DISCRIMINATION IN ЕDUCATION. Academic research in educational sciences, 2 (CSPI
conference 1), 550-553.
16.
Ataxo’Jayeva S. A. O ‘QITUVCHILARINING SOTSIOLINGVISTIK XUSUSIYATLARI
//Academic research in educational sciences. – 2023. – Т. 4. – №. TMA Conference. – С. 111-
115.
17.
Ataxo’jayeva S. A. et al. INGLIZ TILINI O’RGATISHDA LOYIXA ISHINI TASHKIL QILISHNING
AFZALLIKLARI //Science and Education. – 2020. – Т. 1. – №. 1. – С. 403-406.
18.
Fayzullayev M. M. DISCRIMINATION IS A VIOLATION OF HUMAN RIGHTS AND IS A
PROBLEM FOR STUDENTS, ESPECIALLY IN TIMES OF PSYCHOLOGICAL CHANGE
//INTERNATIONAL СONFERENCE ON LEARNING AND TEACHING. – 2022. – Т. 1. – №. 4. – С.
429-431.
19.
Fayzullayev M. M. Psixologik savodxonlik o ‘rta maktab o ‘quvchilarini
ijtimoiylashtirishning psixologik-pedagogik sharti sifatida //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 15. – С. 398-400.
