`
78
TIPIK BO`Z TUPROQLAR SHAROITIDA BAHORGI MUDDATDA EKILGAN
SOYANING 1000 DONA DON MASSASIGA TA’SIRI
Xoliqov Abror Tojimurodovich
q.x.f.f.d., (PhD) v.b. dotsent
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar
universitetining Toshkent filiali, Toshkent. O’zbekiston.
e-mail: abrorxoliqovg@mail.com
Xo’shboqova Zubayda Erkin qizi
Stajyor tadqiqotchi
e-mail: zubaydaxushboqova9@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15734602
Kirish:
Bugungi kunda dunyo bo`yicha aholini qishloq xo`jaligi mahsulotlari, sanoatni
xom ashyoga bo`lgan talabi ortib bormoqda. Xozirgi kunda soya asosiy ekin sifatida Braziliya,
AQSh, Argentina, Hindiston, Xitoy va boshqa davlatlarda yetishtirilib, jami 130,4 mln. gektar
maydonni tashkil etib, o`rtacha don hosildorligi 30,5 ts/ga ni tashkil etadi
1
. Bir gektar yerdan
olinadigan yalpi hosildorlik Yaponiyada 70 ts/ga, Xitoyda 55 ts/ga, Germaniyada 44 ts/ga ga
tengdir
2
. Bu esa o`z navbatida tuproq unumdorligini saqlash hamda oshirish, qishloq xo`jaligida
soya ekinidan yuqori va sifatli mahsulotlar yetishtirish qanchalik dolzarb ekanligini ko`rsatadi.
Annotatsiya.
Toshkent viloyatining qadimdan sug`oriladigan tipik bo`z tuproqlari
sharoitida soyani Toshkent va Selekta-302 navlarining asosiy ekin sifatida maqbul qator
kengliklarida ekish tizimlari va ko`chat qalinligini ishlab chiqish yuqori don hosili
yetishtirishda muhim ahamiyatga ega ekanligi aniqlangan.
Annotatsiya.
V usloviyax starooroshayemыx tipichnыx serozemnыx pochv
Tashkentskoy oblasti vыyavleno vajnoye znacheniye razrabotki sxem poseva i gustotы
stoyaniya sortov soi Tashkent i Selekta-302 poseyannoy v kachestve osnovnoy kulьturы pri
optimalьnoy shirine mejduryadiy dlya polucheniya vыsokogo urojaya zerna.
Annotatsiya;
Based on the research work on development of optimal sowing scheme and
plant density to obtain high-quality grain yield of soybean varieties Selekta-302 and Tashkent
in conditions of typical sierozem soils of the Tashkent province:
Kalit so`zlar:
Eskidan sug`oriladigan tipik bo`z tuproq, asosiy ekin soya navlari, ekish
tizimlari, unuvchanlik, harorat, bahorgi muddat, ko`chat qalinliklari va 1000 dona don og`irligi.
Ключевые слова:
Типичные сероземные почвы, орошаемые сдревних времён,
основные сорта сои, системы посева, всхожесть, температура, вес 1000семян; плотность
рассады; сроки весеннего посева.
Key words:
Irrigated typical gray soils, main soybean varieties, sowing systems,
germination temperature, spring sowing dates, seedling density, and 1000 seed weight
.
Natija va munozaralar.
Ilmiy manbalarda soya ekinining hosil strukturasini ifodalovchi
ko`rsatkichlaridan hosilini yig`ishtirishgacha saqlangan o`simliklar soni, o`simlik bo`yi,
soyaning yangi navlarining hosildorligi hosil strukturasi ko`rsatkichlariga xususan o`simlikning
2
http:// www. uz.denemetr.com.
`
79
bo`yi, bir tup o`simlikdagi dukkaklar soni, bir dona dukkakdagi donlar soni, bir tup o`simlikdagi
donlar massasi va 1000 dona don massasi kiritildi.
Olib borgan tadqiqotlarimizda soyaning don hosildorligi 25,0-34,8 ts/gani tashkil qildi.
Tadqiqotlarda soyani eng yaxshi ko`rsatkichlar hosil elementlarining ko`proq to`planishi
hamda hosildorligi jihatdan soyaning 286 ming tup/ga parvarishlangan Toshkent navini
bahorgi muddatida ekilganda kuzatilib, 1000 dona don vazni 170,7 grni tashkil etdi, soyani eng
yaxshi ko`rsatkichlar hosil elementlarining ko`proq to`planishi hamda hosildorligi jihatdan
soyaning 332 ming tup/ga parvarishlangan Selekta-302 navini bahorgi muddatida ekilganda
kuzatilib, 1000 dona don vazni 139,5 grni tashkil etdi.
Olib borgan tadqiqotlarimiz natijasida soyani eng yaxshi ko`rsatkichlar hosil
elementlarining ko`proq to`planishi hamda hosildorligi jihatdan soyaning 286 ming tup/ga
parvarishlangan Toshkent navini bahorgi muddatida ekilganda kuzatilib, 1000 dona don vazni
169,3 grni tashkil etdi, soyani eng yaxshi ko`rsatkichlar hosil elementlarining ko`proq
to`planishi hamda hosildorligi jihatdan soyaning 275 ming tup/ga parvarishlangan Selekta-302
navini bahorgi muddatida ekilganda kuzatilib, 1000 dona don vazni 163,3 grni tashkil etdi.
Soya navlarini 1000 dona don og`irligi.
Material va uslublar.
Tajribani joylashtirish, fenologik kuzatishlar, unib chiqqan
nihollarni hisob-kitob qilish ishlari O`zPITIning «Dala tajribalarini o`tkazish uslublari» (2007)
qo`llanmasi asosida o`tkazildi.
T.A.Raximov, R.I.Siddiqov (2020) larning keyingi ilmiy ishlarida tajribaning 4-muddat 19-
aprelda ekilgan soya navlaridan birgina Selekta-201 navidan tashqari barcha navlardan 10-
aprelda ekilgandagiga nisbatan har gektaridan 2-3 sentnergacha kam miqdorda don hosili
olindi, tajriba maydonida o`tkazilgan dala kuzatuvlari, o`simliklarning o`sish va rivojlanish
`
80
jarayonlaridagi xolati hamda o`simliklarning tuproq sharoitiga, iqlimga nisbatan ta’sirchanligi
turli ekish muddatlarida o`zgacha bo`lishi olib borilgan tadqiqotlarda o`z isbotini topdi. Andijon
viloyatining tuproq iqlim sharoitida soyaning ertapishar va o`rtapishar navlarini 10-aprel
atrofida ekish eng maqbul muddat bo`lib, don hosilining mo`l bo`lishini ta’minlaydi.
X.N.Atabayeva (2020) ning ilmiy ishlarning asosiy natijasi bu olinadigan hosil Orzu
navining hosili nazorat variantida 19,1 ts/ga ni tashkil qildi, mineral o`g`itlar qo`llanilgan
variantda hosildorlik 5,5 ts/ga oshdi, temir elementi kam me’yorda qo`llanilganda 25,3 ts/ga
hosil olindi, bu nazoratga nisbatan 6,7 ts/ga qo`shimcha hosil olindi, o`rta me’yorda
qo`llanilganda nazoratga nisbatan 1,2 ts/ga hosil olindi, yuqori me’yorda qo`llanilganda hosil
nazorat variantiga teng bo`lganligi kuzatildi, fon variantiga nisbatan hosil kamayganligi qayd
qilingan.
Xulosa
. Olingan uch yillik natijalardan shuni xulosa qilish mumkinki, tadqiqotlarimizda
soyani eng yaxshi ko`rsatkichlar hosil elementlarining ko`proq to`planishi hamda hosildorligi
jihatdan soyaning 286 ming tup/ga parvarishlangan Toshkent navini bahorgi muddatida
ekilganda kuzatilib, 1000 dona don vazni 169,7 grni tashkil etdi, soyani eng yaxshi
ko`rsatkichlar hosil elementlarining ko`proq to`planishi hamda hosildorligi jihatdan soyaning
275 ming tup/ga parvarishlangan Selekta-302 navini bahorgi muddatida ekilganda kuzatilib,
1000 dona don vazni 139,5 gr ni tashkil etganligi kuzatilgan.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Dala tajribalarini o`tkazish uslublari. Toshkent-2007 y.
2.
Raximov T.A, Siddiqov R.I. Turli ekish muddatlarini soya navlarining xo`jalik biologik
ko`rsatkichlariga ta’siri. Qishloq xo`jaligi va oziq-ovqat ta’minoti ilmiy-ishlab chiqarish markazi
«Qishloq xo`jaligi ilm-fanida yoshlarning roli» respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi 14-15
avgust ilmiy maqolalar to`plami II-jildlik Toshkent-2020 y. 267-269 b.
3.
Atabayeva X.N. Mineral o`g`it fonida temir elementining soya navlarining hosildorligiga
ta’siri. «Agrar fan nazariyasi va amaliyotidagi dolzarb muammolar va ularning yechimlari
Toshkent davlat agrar universiteti tashkil etilganligining 90 yilligiga bag`ishlangan xalqaro
konferentsiyaning materiallar» to`plami. Toshkent-2020 y. 838-842-b.
