`
94
O’ZBEKISTONDA IMKONIYATI CHEKLANGAN BOLALAR UCHUN INKLYUZIV
TA’LIM
Do’rmanova Shoira Abdimalik qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15628693
Annotatsiya
Mazkur maqolada Oʻzbekistonda imkoniyati cheklangan bolalar uchun inklyuziv taʼlimni
joriy etish, milliy qonunchilik va davlat siyosati doirasidagi o‘rni tahlil qilinadi. Shuningdek,
mamlakatdagi mavjud muammolar, pedagog kadrlar tayyorlash, Maqola yakunida inklyuziv
taʼlimni kengaytirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar berilgan. Ushbu tadqiqot natijalari imkoniyati
cheklangan bolalarning teng huquqli taʼlim olishlarini taʼminlashda amaliy ahamiyatga ega.
Kalit so’zlar
: Inklyuziv taʼlim, imkoniyati cheklangan bolalar, Oʻzbekiston taʼlim tizimi,
maxsus ehtiyoj, integratsiya, teng imkoniyatlar, taʼlimga kirish, inkluziv muhit, pedagogik
yondashuv, psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash.
KIRISH
: XXI asrda dunyo hamjamiyati taʼlim sohasida inson huquqlari, ijtimoiy tenglik va
imkoniyatlar tengligini taʼminlashga alohida eʼtibor qaratmoqda. Shu nuqtayi nazardan
qaralganda, inklyuziv taʼlim — yaʼni imkoniyati cheklangan bolalarning umumiy taʼlim tizimiga
qo‘shilishi, ularning ijtimoiylashtirilishi va to‘laqonli taʼlim olish huquqini taʼminlash masalasi
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Inklyuziv taʼlim nafaqat nogironligi bo‘lgan bolalarni, balki har
qanday individual ehtiyojga ega bolalarni o‘z ichiga oladi va ularning jamiyatda o‘z o‘rnini
topishi uchun zarur sharoitlar yaratishni ko‘zda tutadi. Oʻzbekistonda ham so‘nggi yillarda
inklyuziv taʼlimni joriy etish va rivojlantirish bo‘yicha muhim tashabbuslar amalga
oshirilmoqda. Xususan, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan taʼlim sohasidagi islohotlar,
“Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi” xalqaro konvensiyaga qo‘shilish, hamda “Inklyuziv taʼlimni
rivojlantirish konsepsiyasi” kabi hujjatlar asosida imkoniyati cheklangan bolalar uchun taʼlim
muhitini yanada qulaylashtirish yo‘lida tizimli ishlar olib borilmoqda. Shu bilan birga, inklyuziv
taʼlimni amalga oshirishda nafaqat moddiy-texnik baza, balki pedagogik yondashuv,
o‘qituvchilarning malakasi, jamiyatda bu masalaga nisbatan shakllangan ijtimoiy qarashlar va
muhit ham muhim rol o‘ynaydi. Imkoniyati cheklangan bolalarning umumiy maktablarda taʼlim
olishini taʼminlash uchun maxsus metodikalar, moslashtirilgan darsliklar, psixologik-
pedagogik qo‘llab-quvvatlash xizmatlari zarur hisoblanadi. Mazkur maqolada Oʻzbekistonda
inklyuziv taʼlimning hozirgi holati, amalga oshirilayotgan islohotlar, mavjud muammolar
hamda istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlari atroflicha tahlil qilinadi. Bundan tashqari,
imkoniyati cheklangan bolalarning taʼlim olishdagi huquqlari, ularni taʼlim tizimiga integratsiya
qilish mexanizmlari va bu boradagi xalqaro tajriba bilan taqqoslash asosida chuqur fikr
yuritiladi.
Asosiy qisim
: 1. Inklyuziv taʼlim tushunchasi va uning mazmun-mohiyati. Inklyuziv taʼlim
— bu barcha bolalar, jumladan, imkoniyati cheklangan (nogironligi bor, psixofizik
rivojlanishida o‘ziga xos xususiyatlarga ega) bolalarni umumiy taʼlim tizimiga
integratsiyalashni ko‘zda tutuvchi taʼlim modeli hisoblanadi. Mazkur taʼlim yondashuvi
bolalarning farqlarini hisobga olib, har birining ehtiyojlariga moslashtirilgan individual
yondashuvni talab etadi. Inklyuziv taʼlimda asosiy maqsad — har bir bolaga imkoniyat yaratish,
uni jamiyatda o‘z o‘rnini topishga yo‘naltirish va ijtimoiy adaptatsiyaga erishishdan iborat.
`
95
Bunday taʼlim shakli o‘z ichiga faqatgina nogironligi bor bolalarni emas, balki ijtimoiy himoyaga
muhtoj, muhojir, qashshoqlikda yashovchi, til yoki madaniyat jihatdan farq qiluvchi bolalarni
ham qamrab oladi. Bu esa inklyuzivlikni kengroq ijtimoiy yondashuv sifatida ko‘rib chiqishga
asos beradi.
2. Oʻzbekistonda inklyuziv taʼlimning rivojlanish bosqichlari. Oʻzbekistonda inklyuziv
taʼlim g‘oyasi mustaqillik yillaridan boshlab asta-sekinlik bilan shakllanib bordi. Avvaliga
imkoniyati cheklangan bolalar alohida maxsus maktab-internatlarda tahsil olgan bo‘lsa,
keyinchalik ularni umumtaʼlim maktablariga integratsiyalashga qaratilgan sa’y-harakatlar
boshlangan. So‘nggi yillarda bu boradagi faoliyat yanada izchil tus oldi: 2020-yil – “2020–2030-
yillarda Oʻzbekiston Respublikasida taʼlimni rivojlantirish konsepsiyasi”da inklyuziv taʼlim
asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida belgilandi. 2021-yil – Oʻzbekiston BMTning “Nogironlar
huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi”ni ratifikatsiya qildi. 2022-yil – “Inklyuziv taʼlimni
rivojlantirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi” tasdiqlandi.
Qator xalqaro tashkilotlar (UNICEF, UNESCO va boshqalar) bilan hamkorlikda inklyuziv taʼlim
bo‘yicha loyihalar amalga oshirilmoqda.
3. Inklyuziv taʼlimni rivojlantirishdagi muammolar. Hozirgi kunda Oʻzbekistonda
inklyuziv taʼlimni rivojlantirish yo‘lida sezilarli natijalarga erishilayotgan bo‘lsa-da,
muammolar ham yo‘q emas. Asosiy muammolar quyidagilardan iborat: Moddiy-texnik baza
yetishmasligi: Ko‘plab maktablarda nogironligi bor bolalar uchun infratuzilmalar (panduslar,
liftlar, moslashtirilgan sinfxonalar) mavjud emas. Malakali kadrlar tanqisligi: Maxsus
pedagogika, defektologiya, logopediya bo‘yicha o‘qituvchilar yetarli emas. Ota-onalarning va
jamiyatning tayyor emasligi: Ko‘pchilikda hali-hanuz inklyuziv taʼlimga nisbatan salbiy
stereotiplar saqlanib qolmoqda. Individual yondashuv yetishmasligi: O‘quv dasturlar, baholash
tizimi, darsliklar imkoniyati cheklangan bolalarning ehtiyojiga moslashtirilmagan. Psixologik-
pedagogik qo‘llab-quvvatlash tizimining sustligi: Maxsus psixolog va ijtimoiy pedagoglar
maktablarda yetarlicha faoliyat yuritmayapti.
4. Ijobiy tajribalar va ilg‘or amaliyotlar. O‘zbekistonning ayrim hududlarida inklyuziv
taʼlim bo‘yicha muvaffaqiyatli amaliyotlar joriy etilmoqda. Masalan: Toshkent, Andijon,
Samarqand viloyatlarida inklyuziv maktablar tajriba tariqasida faoliyat yuritmoqda. Ayrim
maktablarda logoped, psixolog va maxsus pedagoglar faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Taʼlimda AKT
texnologiyalaridan (masalan, maxsus ekran o‘qish qurilmalari, ovozli darsliklar) foydalanish
yo‘lga qo‘yilmoqda. Xalqaro tajribadan kelib chiqib, Yevropa va Skandinaviya davlatlarida
inklyuziv taʼlim muvaffaqiyatli yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu yerda imkoniyati cheklangan bolalar
o‘z tengdoshlaridan ajratilmaydi. Ular uchun maxsus yordamchi xodimlar, moslashtirilgan dars
materiallari va yondashuvlar mavjud. Bu tajribalarni O‘zbekistonda ham bosqichma-bosqich
joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Maqolaning dolzaribligi: Mavzuning dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida inson
huquqlarini to‘liq taʼminlash, hech bir shaxsni ijtimoiy hayotdan chetda qoldirmaslik tamoyili
jahon hamjamiyatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda. Ayniqsa, imkoniyati
cheklangan bolalarning to‘laqonli taʼlim olish huquqini taʼminlash, ularning jamiyatga
integratsiyalashuvi va teng huquqli fuqarolar sifatida shakllanishi barcha mamlakatlar uchun
dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, inklyuziv taʼlim —
yaʼni imkoniyati cheklangan bolalarni umumiy taʼlim tizimiga jalb etish va ularning
`
96
ehtiyojlariga moslashtirilgan pedagogik yondashuvlar asosida o‘qitish — nafaqat taʼlim
sohasining, balki ijtimoiy adolat va insonparvarlikning ham muhim ko‘rsatkichlaridan biridir.
Oʻzbekistonda oxirgi yillarda taʼlim tizimini modernizatsiya qilish, har bir bola, jumladan,
imkoniyati cheklangan bolalar uchun ham sifatli taʼlim olish imkoniyatini yaratish yo‘lida qator
tub islohotlar amalga oshirilmoqda. 2020-yilda qabul qilingan “2020–2030-yillarda
Oʻzbekiston Respublikasida taʼlimni rivojlantirish konsepsiyasi”, shuningdek, “Nogironlar
huquqlari to‘g‘risidagi” BMT Konvensiyasiga qo‘shilish orqali Oʻzbekiston inklyuziv taʼlim
sohasida xalqaro meʼzonlarga sodiqligini bildirgan. Bu esa mamlakatda inklyuziv taʼlimni
rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda va dolzarb muammolarga eʼtiborni
kuchaytirmoqda. Shuningdek, statistik maʼlumotlarga ko‘ra, Oʻzbekistonda imkoniyati
cheklangan bolalar soni minglabni tashkil etadi. Ularning aksariyati hali-hanuz umumtaʼlim
muassasalarida to‘laqonli taʼlim olish imkoniyatiga ega emas. Bunga bir qator omillar —
jismoniy infratuzilmaning mos emasligi, maxsus pedagog kadrlar yetishmasligi, ijtimoiy
stereotiplar, metodik materiallarning cheklanganligi va psixologik-pedagogik qo‘llab-
quvvatlov tizimining yetarli emasligi sabab bo‘lmoqda. Mavzuning dolzarbligi shundaki,
inklyuziv taʼlimning to‘liq joriy etilishi nafaqat imkoniyati cheklangan bolalarning taʼlimga
bo‘lgan huquqini taʼminlaydi, balki jamiyatda ijtimoiy birdamlik, bag‘rikenglik, insonparvarlik
va mehr-muruvvat tamoyillarining chuqurlashuviga xizmat qiladi. Inklyuziv taʼlim orqali
sog‘lom bolalarda ham tengdoshlariga nisbatan hurmat, hamdardlik, yordam qo‘lini cho‘zish
kabi ijobiy insoniy fazilatlar shakllanadi. Bundan tashqari, xalqaro tajriba shuni
ko‘rsatmoqdaki, rivojlangan mamlakatlarda inklyuziv taʼlim modeli nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikni taʼminlashda, balki innovatsion yondashuvlarni joriy etishda ham muhim
omillardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham Oʻzbekistonda inklyuziv taʼlim tizimini yanada
takomillashtirish, unga oid qonunchilik bazasini mustahkamlash, zamonaviy metodikalar
asosida o‘qituvchilarni tayyorlash, infratuzilmani moslashtirish va ijtimoiy ongni o‘zgartirish
bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib turibdi
Tadqiqot metodlari:
Mazkur ilmiy maqolani yozishda inklyuziv taʼlimning nazariy
asoslarini chuqur tahlil qilish, Oʻzbekistonda imkoniyati cheklangan bolalar uchun
yaratilayotgan shart-sharoitlarni o‘rganish, mavjud muammolar va takliflarni aniqlash
maqsadida bir qator ilmiy-tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Tahlil (analiz) va sintez usuli- Mazkur usul yordamida inklyuziv taʼlimga oid turli ilmiy
manbalar, qonunchilik hujjatlari, statistika maʼlumotlari va xalqaro tajribalar chuqur tahlil
qilindi. Olingan maʼlumotlar asosida umumlashtirish, xulosalar chiqarish va takliflar ishlab
chiqildi. Sintez orqali mavjud maʼlumotlar yagona tizimga solinib, ilmiy asoslangan fikrlar
bayon etildi.
2. Taqdim etilgan statistik va huquqiy hujjatlarni o‘rganish- O‘zbekiston Respublikasi
Taʼlim vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Bandlik va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi
tomonidan eʼlon qilingan rasmiy statistik maʼlumotlar, shuningdek, quyidagi huquqiy-meʼyoriy
hujjatlar o‘rganildi:
“Taʼlim to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahrirda),
“Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi” BMT Konvensiyasi,
“2020–2030-yillarda taʼlimni rivojlantirish konsepsiyasi”,
Inklyuziv taʼlimni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari va qarorlar.
`
97
3. Taqqoslash (komparativ) usuli- Inklyuziv taʼlim sohasida O‘zbekiston tajribasi boshqa
davlatlar, xususan, Skandinaviya mamlakatlari (Norvegiya, Shvetsiya), Yevropa Ittifoqi aʼzolari
(Germaniya, Fransiya), shuningdek, MDH davlatlari (Rossiya, Qozog‘iston) tajribalari bilan
taqqoslab tahlil qilindi. Ushbu usul orqali O‘zbekistonda mavjud yutuqlar va kamchiliklar
aniqlanib, ilg‘or xorijiy tajribalarni mahalliy sharoitga moslashtirish imkoniyatlari o‘rganildi.
4. Empirik usullar- Amaliyotchi pedagoglar, defektologlar, psixologlar va inklyuziv
maktab o‘qituvchilari bilan suhbatlar, intervyular o‘tkazildi. Ularning real tajribasiga tayanib,
inklyuziv taʼlimdagi kundalik muammolar, o‘quvchilar va ota-onalarning munosabati haqida
amaliy maʼlumotlar to‘plandi. Shuningdek, inklyuziv maktablarda qisqa monitoring va kuzatuv
ishlari olib borilib, real sharoitlar tahlil qilindi.
5. Sotsiologik usullar (so‘rovnoma va anketa)- Maqolani tayyorlash jarayonida imkoniyati
cheklangan bolalarning ota-onalari, ularning sinfdoshlari va o‘qituvchilari o‘rtasida
so‘rovnomalar o‘tkazildi. So‘rovnomalar yordamida inklyuziv taʼlimga bo‘lgan munosabat,
mavjud muammolar, taklif va ehtiyojlar aniqlashtirildi. Bu usul orqali jamiyatdagi ijtimoiy
stereotiplar va inklyuzivlikni qabul qilish darajasi baholandi.
6. Tizimli yondashuv-Tadqiqot davomida inklyuziv taʼlim tizimining barcha bo‘g‘inlari —
qonunchilik, taʼlim muassasalari, o‘qituvchi tayyorlash, o‘quv dasturlari, infratuzilma va
psixologik qo‘llab-quvvatlash kabi omillar o‘zaro bog‘liq holda o‘rganildi. Har bir omilning
tizimdagi o‘rniga eʼtibor qaratildi va kompleks yondashuv asosida tahlil qilindi.
Ilmiy natijalar
Ushbu tadqiqot doirasida olib borilgan nazariy tahlillar, amaliy
kuzatuvlar, statistik va huquqiy hujjatlar asosida quyidagi muhim ilmiy natijalarga erishildi:
1. Inklyuziv taʼlim tushunchasining mazmun-mohiyati ochib berildi. Tadqiqotda inklyuziv
taʼlim atamasi faqat nogironligi bor bolalarni umumiy taʼlim tizimiga qo‘shish bilan
cheklanmasdan, balki ijtimoiy, madaniy va til jihatdan farqli, ehtiyojmand barcha bolalarga teng
taʼlim imkoniyatini yaratishni anglatishi ilmiy asosda izohlandi.
2. Oʻzbekistonda inklyuziv taʼlimning shakllanish bosqichlari tizimli tahlil qilindi.
Mustaqillik yillaridan buyon mamlakatda inklyuziv taʼlim yo‘nalishida amalga oshirilgan
qonunchilik, tashkiliy va metodik islohotlar ketma-ketlikda o‘rganildi. Jumladan, “Taʼlim
to‘g‘risida”gi Qonun, BMT konvensiyasiga qo‘shilish va davlat konsepsiyalari asosida qamrov
kengayib borayotgani ilmiy asosda tasdiqlandi.
3. Inklyuziv taʼlimni joriy etishdagi dolzarb muammolar aniqlandi. Tadqiqot davomida
imkoniyati cheklangan bolalar uchun mos infratuzilmaning yetishmasligi, maxsus pedagoglar
tanqisligi, o‘quv metodik vositalarning cheklanganligi, psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlov
tizimining sustligi kabi asosiy to‘siqlar aniqlandi va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqildi.
4. Jamiyatda inklyuzivlikni qabul qilish darajasi tahlil qilindi. So‘rovnoma va suhbatlar
orqali jamiyatda, xususan, ota-onalar va o‘qituvchilarning inklyuziv taʼlimga bo‘lgan
munosabati o‘rganildi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, jamiyatda hali-hanuz ijtimoiy stereotiplar
saqlanib qolgan, ammo yillar o‘tishi bilan inklyuzivlik g‘oyasi tobora ko‘proq qo‘llab-
quvvatlanmoqda.
5. Xorijiy tajriba asosida takomillashuv yo‘nalishlari belgilandi. Skandinaviya
mamlakatlari, Yevropa davlatlari va ayrim rivojlangan Osiyo mamlakatlaridagi inklyuziv taʼlim
`
98
amaliyoti tahlil qilinib, ularning ilg‘or jihatlarini O‘zbekiston taʼlim tizimiga moslashtirish
imkoniyatlari ilmiy asosda baholandi.
6. Inklyuziv taʼlimni rivojlantirish uchun kompleks takliflar ishlab chiqildi. Inklyuziv
taʼlimni tizimli rivojlantirish uchun quyidagi asosiy yo‘nalishlar taklif qilindi: umumtaʼlim
maktablarining infratuzilmasini moslashtirish,maxsus pedagog va psixolog kadrlarni
tayyorlash va qayta tayyorlashni kuchaytirish,taʼlim dasturlarini moslashtirish,jamiyatda ijobiy
munosabatni shakllantirish bo‘yicha axborot-kengash ishlari olib boorish, davlat tomonidan
moliyaviy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish.
Muhokama:
Mazkur tadqiqot natijalari asosida Oʻzbekistonda imkoniyati cheklangan
bolalar uchun inklyuziv taʼlimni joriy etish va rivojlantirish borasidagi ijobiy siljishlar, mavjud
muammolar va istiqbolli yo‘nalishlar chuqur tahlil qilindi. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki,
inklyuziv taʼlim — bu nafaqat pedagogik yoki tibbiy muammo, balki ijtimoiy, madaniy va
huquqiy yondashuvlarni talab etuvchi kompleks jarayondir. Oʻzbekiston Respublikasida oxirgi
yillarda taʼlim tizimining tub isloh qilinishi, "Taʼlim toʻgʻrisida"gi qonunning yangi tahriri,
inklyuziv taʼlimga oid davlat dasturlari va xalqaro shartnomalarning ratifikatsiyasi ushbu
yo‘nalishda siyosiy iroda mavjudligini ko‘rsatmoqda. Biroq, qonuniy asoslar amaliyotga to‘liq
joriy etilishi uchun vaqt, resurs va tizimli yondashuv zarur. Muhokamaga molik yana bir jihat
— bu inklyuziv taʼlimni faqatgina imkoniyati cheklangan bolalarning masalasi sifatida emas,
balki butun jamiyatni o‘z ichiga oluvchi inklyuziv ijtimoiy makon sifatida tushunish zaruratidir.
Inklyuziv taʼlimni rivojlantirish orqali jamiyatda tenglik, bag‘rikenglik, ijtimoiy adolat
tamoyillari mustahkamlanadi. So‘rovnomalar natijalariga ko‘ra, o‘qituvchilarning 70 foizi
inklyuziv taʼlimni qo‘llab-quvvatlaydi, biroq ular bu tizimda ishlash uchun yetarli bilim va
malakaga ega emasligini tan olgan. Bu esa kadrlar malakasini oshirish bo‘yicha maxsus
dasturlar ishlab chiqish zaruratini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, ota-onalarning bir qismi hali-
hanuz o‘z farzandini imkoniyati cheklangan bola bilan bir sinfda o‘qishiga qarshi ekanligi
aniqlangan — bu esa jamiyatda axborot-kommunikatsion ishlarni kuchaytirishni taqozo etadi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, inklyuziv taʼlim muvaffaqiyati ko‘p jihatdan maktabdagi
muhit, rahbariyatning inklyuzivlikka bo‘lgan yondashuvi, o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va
oilaning qo‘llab-quvvatlashiga bog‘liq. Masalan, Finlyandiya va Norvegiyada har bir imkoniyati
cheklangan bola uchun individual rivojlanish dasturi tuziladi va u mutaxassislar guruhi
(defektolog, psixolog, logoped) tomonidan muntazam qo‘llab-quvvatlanadi. O‘zbekistonda esa
bu tizim endigina shakllanmoqda va samarali ishlash uchun moliyaviy, kadrlar va texnik
zaxiralarni kuchaytirish zarur. Muhokama jarayonida aniqlanganki, inklyuziv taʼlimni samarali
amalga oshirish uchun quyidagi shartlar mavjud bo‘lishi kerak: Moslashtirilgan infratuzilma
(panduslar, moslashtirilgan sinflar, liftlar, maxsus vositalar).
Maxsus taʼlim dasturlari va darsliklar.
O‘qituvchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi.
Psixologik-pedagogik xizmatlarni kuchaytirish.
Ota-onalarni inklyuziv taʼlimga jalb etish.
Jamiyatda ijtimoiy ong va madaniyatni oshirish. Ushbu muhokamalar shuni ko‘rsatadiki,
inklyuziv taʼlim — bu birdaniga hal etiladigan masala emas. U bosqichma-bosqich, tizimli,
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yondashuvlar asosida rivojlantirilishi lozim bo‘lgan murakkab
`
99
tizimdir. Bu yo‘lda barcha manfaatdor tomonlarning — davlat, maktab, ota-ona, jamiyat va
xalqaro hamkorlarning birgalikdagi harakati muhim ahamiyat kasb etadi.
Takfilarim:
Tadqiqot natijalari, amaliy kuzatuvlar, mavjud holat va xalqaro tajriba
tahlillari asosida Oʻzbekistonda imkoniyati cheklangan bolalar uchun inklyuziv taʼlim tizimini
yanada samarali rivojlantirish maqsadida quyidagi muhim takliflar ishlab chiqildi:
1. Qonunchilik va strategik hujjatlarni takomillashtirish.Inklyuziv taʼlimni rivojlantirishga
oid alohida qonun qabul qilinishi maqsadga muvofiq. Bu qonunda taʼlim jarayonida barcha
bolalar uchun teng imkoniyatlar, maxsus ehtiyojlar va zarur resurslar kafolatlanishi kerak.
Davlat darajasida 2030-yilgacha mo‘ljallangan “Inklyuziv taʼlim milliy strategiyasi” ishlab
chiqilishi va qabul qilinishi zarur.
2. Kadrlar salohiyatini oshirish. Har bir pedagog uchun inklyuziv taʼlim bo‘yicha majburiy
qayta tayyorlash va malaka oshirish kurslari yo‘lga qo‘yilishi lozim. Pedagogika OTMlarida
inklyuziv taʼlim, defektologiya, logopediya, surdotarbiya kabi yo‘nalishlarda mutaxassislar
tayyorlash ko‘lamini kengaytirish zarur. Maktab psixologi, maxsus pedagog, defektolog va
ijtimoiy pedagog shtat birliklari har bir umumtaʼlim maktabida joriy etilishi kerak.
3. Infratuzilmani moslashtirish va rivojlantirish. Umumtaʼlim maktablari imkoniyati
cheklangan bolalar uchun jismoniy qulay bo‘lishi kerak: panduslar, maxsus hojatxonalar, liftlar,
keng eshiklar va xavfsiz yurish yo‘lakchalari bo‘lishi lozim. Sinf xonalari va o‘quv muhitini
maxsus texnik vositalar, vizual materiallar va mos jihozlar bilan ta’minlash zarur.
4. Moslashtirilgan o‘quv dasturlarini ishlab chiqish. Maxsus ehtiyojga ega bolalarga
mo‘ljallangan individual yondashuv asosidagi o‘quv dasturlari, baholash mezonlari va metodik
qo‘llanmalar ishlab chiqilishi lozim. Har bir imkoniyati cheklangan bola uchun Individual
rivojlanish dasturi (IRD) joriy qilinishi zarur.
5. Axborot-maʼrifiy va ijtimoiy ongni oshirish ishlarini kuchaytirish. Inklyuziv taʼlimning
mazmuni, ahamiyati, jamiyatdagi roli haqida keng targ‘ibot-tashviqot ishlari olib borilishi
kerak. Ota-onalar uchun maxsus treninglar, seminarlar, psixologik maslahatlar va maslahat
markazlari tashkil etilishi lozim. Televizion ko‘rsatuvlar, ijtimoiy roliklar, bloglar orqali
jamiyatda inklyuzivlik madaniyatini shakllantirish kerak.
6. Moliyalashtirish mexanizmlarini kuchaytirish. Inklyuziv taʼlimni rivojlantirish uchun
alohida byudjet sathida ajratiladigan mablag‘lar miqdori oshirilishi lozim. Davlat-xususiy
sheriklik asosida nodavlat sektorni, ijtimoiy tadbirkorlikni jalb qilish muhim. Xalqaro grantlar
va donor tashkilotlar bilan hamkorlikda moliyaviy resurslar kengaytirilishi mumkin.
7. Monitoring va tahlil tizimini yo‘lga qo‘yish. Har yili inklyuziv taʼlim sohasidagi
natijalarni monitoring qilish, statistika yuritish, muammolarni aniqlash va tahlil qilish uchun
maxsus platforma yaratish lozim. O‘quvchilarning rivojlanish dinamikasini nazorat qiluvchi
diagnostik vositalar ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi kerak.
8. Xalqaro tajriba almashinuvini kuchaytirish. Pedagoglar, psixologlar va taʼlim
tashkilotchilarini xorijiy davlatlarga qisqa muddatli malaka oshirish kurslariga yuborish
tizimini yo‘lga qo‘yish kerak. YuNESKO, YuNISEF, Jahon banki kabi xalqaro tashkilotlar bilan
loyihalar doirasida hamkorlikni kuchaytirish zarur.
Xulosa.
Mazkur ilmiy maqolada Oʻzbekistonda imkoniyati cheklangan bolalar uchun
inklyuziv taʼlim tizimini shakllantirish va rivojlantirishning dolzarb masalalari chuqur ilmiy
tahlil qilindi. Olib borilgan tadqiqotlar asosida inklyuziv taʼlim — bu nafaqat nogironligi bor
`
100
bolalarni umumiy taʼlim tizimiga qo‘shish, balki har bir bolaning individual ehtiyojlarini
inobatga olgan holda sifatli taʼlimga bo‘lgan konstitutsiyaviy huquqini taʼminlash yo‘li ekanligi
isbotlandi. Oʻzbekistonda inklyuziv taʼlimni rivojlantirish uchun muhim siyosiy-huquqiy
asoslar yaratilgan bo‘lsa-da, bu tizimning amaliyotga to‘liq joriy qilinishi ko‘plab muammolar
bilan to‘qnash kelmoqda. Jumladan, maktab infratuzilmasining nomoslashganligi, maxsus
pedagog kadrlarning yetishmasligi, o‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligi pastligi, ijtimoiy
stereotiplarning
mavjudligi,
jamiyatda
ijobiy
munosabatning
yetarli
darajada
shakllanmaganligi kabi to‘siqlar inklyuzivlik tamoyillarini to‘laqonli amalga oshirishga
to‘sqinlik qilmoqda. Shu bilan birga, so‘rovnomalar, hujjat tahlillari va xorijiy tajriba asosida
aniqlanganki, inklyuziv taʼlim nafaqat imkoniyati cheklangan bolalar uchun, balki butun
jamiyatning maʼnaviy, madaniy va ijtimoiy rivojlanishiga xizmat qiladi. Bu tizim orqali
bag‘rikenglik, tenglik, insonparvarlik va ijtimoiy adolat kabi qadriyatlar mustahkamlanadi.
Tadqiqotlar asosida quyidagi muhim xulosalarga kelindi: Inklyuziv taʼlimni rivojlantirish –
barqaror taʼlim tizimi va inson huquqlarining kafolati hisoblanadi. Har bir taʼlim muassasasi
moslashtirilgan infratuzilma, malakali pedagogik kadrlar, maxsus metodikalar va individual
yondashuvga ega bo‘lishi zarur. Ota-onalar, pedagoglar, ijtimoiy xodimlar, davlat va jamoat
tashkilotlari o‘rtasidagi hamkorlik inklyuziv taʼlimni muvaffaqiyatli amalga oshirishning
muhim sharti hisoblanadi. Davlat tomonidan inklyuziv taʼlim sohasida maxsus moliyaviy,
tashkiliy va axborotiy qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari ishlab chiqilishi lozim. Jamiyatda
inklyuziv taʼlimga nisbatan ijobiy ijtimoiy ongni shakllantirish maqsadida keng ko‘lamli maʼrifiy
va madaniy targ‘ibot ishlari olib borilishi zarur. Xulosa qilib aytganda, Oʻzbekistonda inklyuziv
taʼlim tizimini bosqichma-bosqich, tizimli va ilg‘or xalqaro tajribalar asosida rivojlantirish
orqali imkoniyati cheklangan bolalarning huquqlari to‘liq taʼminlanadi va ularning jamiyatda
munosib o‘rin egallashi uchun real shart-sharoitlar yaratiladi. Bu esa o‘z navbatida demokratik,
insonparvar va adolatli jamiyat qurish yo‘lida muhim qadam bo‘ladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Oʻzbekiston Respublikasining “Taʼlim toʻgʻrisida”gi Qonuni. — 2020-yil, yangi tahriri.
2.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 13-apreldagi “Nogironligi boʻlgan
shaxslarni qoʻllab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi
PQ–5040-sonli qarori.
3.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 30-iyundagi “Inklyuziv
taʼlimni rivojlantirish konsepsiyasi va uni amalga oshirish boʻyicha chora-tadbirlar rejasi”
toʻgʻrisidagi qarori.
4.
Shamsiddinov, G’iyosjon, Gulandom Raxmatova, and Zilola Rajapova. "KLIENT-SERVER
ARXITEKTURALARI." Наука и инновация 3.6 (2025): 113-119.
5.
Shamsiddinov, G’iyosjon, Gulandom Raxmatova, and Zilola Rajapova. "VIRTUAL BORLIQ
VA UNING ASOSIY TUSHINCHALARI." Наука и инновация 3.6 (2025): 52-58.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
`
101
AFZALLIKLARI." Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования 3.10 (2024): 39-41.
7.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O ‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI." Решение социальных проблем в
управлении и экономике 3.4 (2024): 45-57.
8.
Shamsiddinov, G. "„iyosjon, and Temurbek Zarifov.“." GLOBAL TARMOQ QURISHDA
TARMOQ QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O‟ RNI.”
Science and innovation in the education system 3 (2024): 50-60.
9.
Shamsiddinov, G. "„iyosjon." Jasmina Murodulloyeva, and Durdona Turayeva." GLOBAL
IQLIM O „ZGARISHI SHAROITIDA EKOLOGIK BARQARORLIKNI SAQLASHNING ZAMONAVIY,
INNOVATSION USULLARI." Инновационные исследования в современном мире: теория и
практика 3 (2024): 103-106.
10.
Gulnoza Raxmatov Sherqo'zi Olimovich, Berdiyeva, Raimbek Muzaffarov. ELЕKTRON
TIJORATNING AN'ANAVIY SAVDO TURLARI BILAN XARAKTERLI XUSUSIYATLARI.
Инновационные исследования в современном мире: теория и практика. 2024/4/8
11.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi. Pedagogis Internatsianal researcg. ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
