`
16
BİOLOGİYA FANİNİ O'QİTİSHDA O'QUVCHİLARNİ BİLİSH FAOLİYATİNİ
FAOLLASHTİRİSH USULLARİ
Abdunazarova Zulayxo
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Pedagogika fakulteti Tabiiy fanlar kafedrasi katta o’qituvchisi
Yuldosheva Lobar
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Pedagogika fakulteti Biologiya yoʻnalishi 1-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15621663
Annotatsiya:
Mazkur maqolada biologiya fanini o‘qitishda o‘quvchilarning bilish
faoliyatini faollashtirishga qaratilgan samarali usullar, pedagogik yondashuvlar va innovatsion
texnologiyalarning o‘rni haqida so‘z yuritiladi. Zamonaviy ta’lim tizimi o‘quvchilarning
faolligini oshirishga, ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratmoqda. Ayniqsa, tabiiy fanlar, xususan, biologiya fani bu borada keng imkoniyatlarga ega.
Biologiya – hayotiy muhim fan bo‘lib, uni o‘qitishda o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish, kuzatish va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish zarur. O‘quvchilarni dars
jarayoniga faol jalb qilish, mustaqil fikrlash va muammoli vazifalarni hal qilishga o‘rgatish
orqali bilim sifatini oshirish yo‘llari tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar:
Biologiya ta’limi, bilish faoliyati, faollashtirish usullari, interaktiv metodlar,
muammoli o‘qitish, motivatsiya, tanqidiy fikrlash.
Kirish.
Bugungi kunda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar o‘quvchilarning
bilim olishdagi faolligini oshirish, ularni mustaqil fikrlovchi, izlanuvchan shaxs sifatida
shakllantirishga yo‘naltirilgan. Ayniqsa, tabiiy fanlarni, xususan, biologiyani o‘qitishda
zamonaviy pedagogik yondashuvlardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Biologiya
– bu inson, hayvonot, o‘simliklar va mikroorganizmlarning tuzilishi, funksiyasi va rivojlanishini
o‘rgatuvchi fan bo‘lib, u o‘quvchilarning ilmiy tafakkurini rivojlantirish, ekologik madaniyatini
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Ammo biologiya fanining o‘ziga xos murakkabliklari, ko‘p
hollarda nazariy tushunchalarning ko‘pligi, amaliyot bilan bog‘liq jihatlarining yetarlicha ochib
berilmasligi o‘quvchilarda passivlikka sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun o‘qituvchi dars
jarayonida o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish usullaridan samarali foydalanishi
zarur. Ushbu maqolada biologiya fanini o‘qitishda o‘quvchilarning bilish faoliyatini
faollashtirish usullari, zamonaviy ta’lim texnologiyalarining o‘rni, interaktiv metodlar orqali
o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb qilish yo‘llari haqida so‘z yuritiladi.
Adabiyotlar tahlili.
Biologiya ta’limida o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish
masalasi ko‘plab pedagog va metodistlar tomonidan ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida
o‘rganilgan. Jumladan, pedagogika va didaktika sohasidagi taniqli olimlarning asarlarida bilish
faoliyatining mohiyati, uni faollashtirish usullari, o‘quvchilarning motivatsiyasi va mustaqil
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish masalalari keng yoritilgan. O‘zbekistonlik olima T.
G‘ulomovaning ta’kidlashicha, o‘quvchilarning o‘rganish jarayonidagi faolligi ko‘proq ularning
ichki motivatsiyasi, o‘qituvchining qo‘llayotgan metodlari va darsda yuzaga keladigan
muammoli vaziyatlar orqali shakllanadi. U biologiya darslarida muammoli o‘qitish metodini
qo‘llashni samarali deb biladi, chunki bu usul o‘quvchini faol fikrlashga undaydi. B. X. To‘xtayev
va M. Yusupov kabi mualliflar biologiyani o‘qitishda amaliy-tajriba asosli metodlarning
ustuvorligini ta’kidlaydi. Ularning fikricha, tajriba va kuzatuv asosidagi darslar o‘quvchilarda
`
17
ilmiy bilishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, bu esa bilish faoliyatini faollashtirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalarini biologiya faniga integratsiya qilish bo‘yicha A. O‘rolova o‘z
izlanishlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) o‘quvchilarda mustaqil
ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishdagi roliga e’tibor qaratadi. U darsda multimediali
taqdimotlar, animatsiyalar va virtual laboratoriyalardan foydalanish orqali o‘quvchilarni
darsga faol jalb qilish mumkinligini ko‘rsatadi. Shuningdek, xalqaro tajribada ham bilish
faoliyatini faollashtirish metodlari keng qo‘llaniladi. Masalan, J. Bruner, L. Vygotsky va B. Bloom
kabi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan kognitiv rivojlanish va faoliyatga asoslangan o‘qitish
nazariyalari biologiya ta’limida ham muhim ahamiyatga ega. Ularning yondashuvlarida
o‘quvchilarning mustaqil izlanishi, tanqidiy fikrlashi, savol berishi va ilmiy xulosalarga kelishi
o‘quv jarayonining markazida turadi. Shu tarzda, adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki,
biologiya ta’limida o‘quvchilarni faollashtirish uchun zamonaviy pedagogik yondashuvlar,
muammoli vaziyatlar yaratish, AKTdan foydalanish, guruhli ishlar va tajriba asosidagi metodlar
muhim metodik vositalar hisoblanadi.
Tadqiqot metodlari.
Ushbu ilmiy-uslubiy maqolani yozishda quyidagi tadqiqot
metodlaridan foydalanildi:
Biologiya ta’limi, bilish faoliyati va o‘qitish metodikasi bilan bog‘liq ilmiy-pedagogik
adabiyotlar, darsliklar, dissertatsiyalar va maqolalar o‘rganildi. Mavzu bo‘yicha ilg‘or tajribalar,
mavjud muammo va yondashuvlar tahlil qilindi.
Turli o‘qitish usullarining samaradorligi o‘rtasida qiyosiy tahlil o‘tkazildi. An’anaviy va
innovatsion metodlarning o‘quvchilarning bilish faoliyatiga ta’siri solishtirildi.
O‘rganilayotgan mavzu yuzasidan real dars jarayonlarida kuzatuvlar olib borildi.
O‘quvchilarning faolligi, ishtiroki, savollarga javob berish, muammoli vazifalarni hal qilishdagi
ishtiroki baholandi.
Biologiya o‘qituvchilari va o‘quvchilar o‘rtasida so‘rovnomalar o‘tkazildi. Ulardan bilish
faoliyatini faollashtiruvchi usullar haqida fikr va takliflar olindi.
Ba’zi darslarda yangi metodlar (muammoli ta’lim, loyihaviy ishlar, AKTdan foydalanish)
sinov tariqasida qo‘llanildi va natijalar o‘rganildi.
Natija va muhokama
. O‘tkazilgan kuzatuvlar, suhbatlar, tajriba darslari va adabiyotlar
tahlili asosida quyidagi natijalarga erishildi:
Interaktiv metodlar – “Aqliy hujum”, “Insert”, “Blits-so‘rov”, guruhli ishlar, muammoli
savollar orqali o‘quvchilar darsga faol jalb qilinadi, ular mustaqil fikrlashga va izlanishga
intiladi. Bu esa bilimlarni chuqurroq va mustahkamroq o‘zlashtirishga olib keladi. Muammoli
vaziyatlar orqali tashkil etilgan biologiya darslarida o‘quvchilarda o‘z fikrini asoslash, izchil
xulosa chiqarish, dalillar keltirish, savol berish va bahs yuritish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bu
usul o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan ichki ehtiyojini faollashtiradi. Dars jarayonida video
lavhalar, animatsiyalar, virtual tajribalar, onlayn testlar va simulyatsiyalar qo‘llanilganda
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan munosabati ijobiy tomonga o‘zgaradi. Ular mavzuni ko‘rish,
eshitish va amaliy qo‘llash orqali tezroq va samaraliroq o‘zlashtiradi. Faollashtiruvchi metodlar
qo‘llanilgan sinfda o‘quvchilar darsda ko‘proq ishtirok etadi, savol beradi, muhokamalarda
qatnashadi. Bu metodlar passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantirishga xizmat qiladi.
An’anaviy “ma’ruzachi” uslubdan voz kechib, o‘qituvchi o‘quvchini o‘rgatuvchi emas, balki uni
bilishga yetaklovchi, fikrlashga undovchi shaxs sifatida chiqadi. Bu yondashuv biologiya
`
18
ta’limining sifatini oshirishga xizmat qiladi. O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish
nafaqat ularning bilim darajasini, balki fikrlash madaniyati, tanqidiy yondashuvi, amaliy
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Ayniqsa, biologiya kabi hayotga yaqin fanlarda real tajriba,
amaliyot va vizual materiallar bilan boyitilgan darslar o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini
kengaytiradi. Zamonaviy o‘qituvchi ushbu usullarni o‘z amaliyotida tizimli va maqsadli
qo‘llagan taqdirdagina yuqori samaradorlikka erishishi mumkin. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish – bu ta’lim sifatini oshirishga olib
boruvchi asosiy omillardandir.
Xulosa va takliflar.
Biologiya fanini zamonaviy metodlar asosida o‘qitish, ayniqsa,
o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish – ta’lim sifatini oshirishning muhim sharti
hisoblanadi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, muammoli o‘qitish, interaktiv yondashuvlar,
AKT vositalaridan foydalanish va amaliy-tajriba mashg‘ulotlari o‘quvchilarning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi, mustaqil fikrlash, tahlil qilish va izlanishga undaydi. Bilish faoliyatini
faollashtirishga yo‘naltirilgan metodlar o‘quvchini passiv bilim oluvchidan faol, tanqidiy
fikrlovchi va izlanishga intiluvchi shaxs sifatida shakllantiradi. Shunday ekan, biologiya fanini
o‘qitishda faollashtiruvchi pedagogik yondashuvlardan muntazam foydalanish ta’lim
samaradorligini ta’minlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
G‘ulomova, T. (2019).
Biologiya fanini o‘qitishda muammoli o‘qitish metodlari
. Toshkent:
Fan va ta’lim.
2.
To‘xtayev, B.X., & Yusupov, M. (2020).
Biologiya darslarida amaliy-tajriba usullarining
ahamiyati
. Pedagogika ilmiy jurnali, 3(15), 45–52.
3.
O‘rolova, A. (2021). Axborot-kommunikatsion texnologiyalarni biologiya faniga
integratsiya qilish.
Zamonaviy pedagogika masalalari
, 6(2), 77–83.
4.
Bruner, J. (1966).
Toward a Theory of Instruction
. Harvard University Press.
5.
Vygotsky, L.S. (1978).
Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes
.
Harvard University Press.
6.
Bloom, B.S. (1956).
Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of Educational
Goals
. Longman.
7.
Karimov, S. (2018). O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish usullari.
Ta’lim va
tarbiya
, 2, 23–29.
8.
Abdullaeva, N. (2022). Interaktiv metodlar yordamida biologiya fanini o‘qitish.
Pedagogik
texnologiyalar jurnali
, 5(11), 34–40.
