79
ISLOM BANKI MAHSULOTLARINI JORIY ETISH ASOSIDA BANK
MAHSULOTLARINI KENGAYTIRISH ISTIQBOLLARI
Mamatxo’jayev Javlon Ravshanbay o’g’li
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957391
Kelgusida islomiy bank mahsulotlarini kengaytirish uchun bir nechta strategik qadamlar
muhim ahamiyatga ega. Ulardan biri — islomiy moliya to‘g‘risidagi qonunni qabul qilish. Bu
huquqiy asoslar aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Ikkinchisi — islomiy moliya institutlari (shariat
kengashi, islomiy banklar, sukuk muomalasini boshqaruvchi agentliklar)ni shakllantirish.
Uchinchisi — moliyaviy savodxonlikni oshirish. Aholi va biznes sub’ektlari islomiy bank
mahsulotlarining mohiyati, afzalliklari va ishlash mexanizmlaridan xabardor bo‘lishi kerak.
To‘rtinchisi — xalqaro tajribani o‘rganish va lokal sharoitlarga moslashtirish.
Xulosa qilib aytganda, islom banki mahsulotlarini joriy etish O‘zbekiston bank sektorining
yangi bosqichga ko‘tarilishiga xizmat qiladi. Bu mahsulotlar orqali aholining keng qatlamiga
mos xizmatlar taklif etilishi, bank mahsulotlarining diversifikatsiyalashuvi, iqtisodiy
barqarorlik va ijtimoiy adolat tamoyillarining bank amaliyotiga tatbiq etilishi ta’minlanadi. Bu
esa o‘z navbatida bank tizimining raqobatbardoshligini oshiradi, moliyaviy inklyuziyani
kuchaytiradi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.
Islom bankchiligi — bu shariat tamoyillariga asoslangan moliyaviy tizim bo‘lib, u foyda va
zararlarni adolatli taqsimlash, riba (foiz)ni taqiqlash, spekulyativ operatsiyalardan tiyilish va
real aktivlar bilan ta’minlangan moliyalashtirishga asoslanadi. Bugungi kunda global miqyosda
bank sohasida raqobat kuchayib borayotgan bir sharoitda, an’anaviy bank mahsulotlariga
muqobil bo‘lgan islomiy moliyaviy mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Xususan,
O‘zbekiston kabi Islom qadriyatlari kuchli jamiyatlarda bu yo‘nalishda bank mahsulotlarini
kengaytirish va diversifikatsiya qilish orqali moliyaviy xizmatlarning yangi segmentlarini
qamrab olish imkoniyati mavjud.
Islom banki mahsulotlari bank tizimiga yangi nafas, yangi yondashuv olib kiradi. Bu
mahsulotlar nafaqat shariatga muvofiq, balki iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi vosita
sifatida ham qaralmoqda. Masalan, murabaha — bu savdo asosidagi moliyalashtirish bo‘lib,
unda bank mijoz nomidan tovarni xarid qilib, uni mijozga belgilangan foyda bilan sotadi. Bu
jarayonda bank foyda ko‘radi, biroq foiz emas, balki oldindan kelishilgan savdo narxi asosida.
Bu mahsulot O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirishda keng
qo‘llanishi mumkin.
Musharaka (hissa qo‘shish asosidagi hamkorlik) va mudaraba (bir tomon kapital,
ikkinchisi esa mehnat qo‘shadi) kabi mahsulotlar esa kooperativ asosdagi moliyalashtirishni
ilgari suradi. Ayniqsa, yoshlar va startap loyihalar uchun bu mahsulotlar katta imkoniyat
yaratadi. An’anaviy kreditlash tizimida, risklar asosan kredit oluvchining zimmasiga tushadi,
islomiy bankchilikda esa foyda va zararlar taraflar o‘rtasida adolatli taqsimlanadi, bu esa
yanada barqaror va ijtimoiy mas'uliyatli moliyalashtirish modelini taqdim etadi.
O‘zbekistonda 2021–2023 yillar davomida islomiy moliya bo‘yicha muayyan qadamlar
qo‘yildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan islomiy moliyaviy
xizmatlarni huquqiy tartibga solish bo‘yicha konseptual yondashuvlar ishlab chiqilmoqda. Shu
80
bilan birga, xalqaro tashkilotlar, jumladan Islom taraqqiyot banki bilan hamkorlikda bir nechta
pilot loyihalar amalga oshirildi. Bu esa bank mahsulotlarini islomiy tamoyillar asosida qayta
ko‘rib chiqish va yangi mahsulotlar ishlab chiqish uchun asos bo‘lmoqda.
Islom banki mahsulotlarini joriy qilish orqali bank sektori bir qator strategik
ustunliklarga ega bo‘ladi. Birinchidan, aholining katta qismi foiz asosida ishlaydigan bank
mahsulotlariga diniy e’tiqod sababli ehtiyotkorlik bilan yondashadi. Islomiy moliyalashtirish
esa bu qatlamni ham bank tizimiga jalb qilish imkonini beradi. Ikkinchidan, bank portfeli
diversifikatsiya qilinadi, ya’ni foyda olishning faqat foizga asoslangan emas, balki aktivlarga
bog‘liq manbalari shakllanadi. Uchinchidan, xalqaro moliya bozorlarida islomiy moliya
vositalari — sukuk (islomiy obligatsiyalar), ijara asosidagi investitsiyalar kabi mahsulotlar
orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mumkin bo‘ladi.
Sukuk — real aktivlar bilan ta’minlangan islomiy moliyaviy vosita bo‘lib, bu obligatsiya
emas, balki investorlar bilan real loyihalarda hamkorlik asosidagi investitsiya usulidir. Bu
vosita O‘zbekistonda infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish, davlat va xususiy sektorning
sheriklik asosida ishlashini kuchaytirish uchun samarali vosita sifatida qaralmoqda. Bunda
sukuk orqali yig‘ilgan mablag‘lar aniq loyiha, masalan, yo‘l qurilishi, sog‘liqni saqlash ob’ektlari
yoki energetika sohasiga yo‘naltiriladi va investorlar daromadni mazkur aktivlardan olgan ijara
daromadi orqali oladi.
Islomiy bank mahsulotlarini joriy etish jarayonida muayyan muammolar va cheklovlar
mavjud. Birinchidan, huquqiy baza yetarlicha shakllanmagan. Amaldagi qonunchilik foizsiz
moliyalashtirish mexanizmlarini to‘liq qamrab ololmaydi. Ikkinchidan, kadrlar salohiyati —
ya’ni islomiy moliyaviy mahsulotlarni ishlab chiqish va boshqarish bo‘yicha mutaxassislar
yetishmaydi. Uchinchi muammo — aholining va biznes vakillarining bu mahsulotlar haqida
yetarlicha bilimga ega emasligi, ya’ni moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi.
Shunga qaramay, istiqbollar ijobiy. O‘zbekistonda islomiy moliya institutlarining
shakllanishi va rivojlanishi uchun zarur iqtisodiy, demografik va ijtimoiy sharoitlar mavjud.
Islomiy bank mahsulotlari asosan kichik va o‘rta biznes, agrosoha, uy-joy bozorini
moliyalashtirishda keng qo‘llanishi mumkin. Shu yo‘nalishda, tijorat banklari o‘z mahsulot
portfelini qayta ko‘rib chiqib, islomiy moliya segmentiga mos mahsulotlarni ishlab chiqishlari
mumkin. Masalan, murabaha asosida avtoulov kreditlari, ijara asosida uy-joy moliyalash,
mudaraba asosida investitsiya fondlari kabi mahsulotlar joriy qilinishi mumkin.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov I.A. O‘zbekiston – bozor munosabatlariga o‘tish
yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1994.
2.
G‘ulomov S., Xamidov A., Sattorov N. Bank ishi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2022. – 450 b.
3.
Abduqodirov A.A. Islom iqtisodiyoti va moliyasi asoslari
.
– T.: “Fan va texnologiya”, 2020.
– 330 b.
4.
Siddiqov A.T. Moliyaviy menejment. – T.: “IQTISODIYOT”, 2019. – 375 b.
5.
Usmonov Z.B. Islomiy bank tizimi va uning O‘zbekistonda
rivojlanish istiqbollari
.
//
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” – 2022. – № 2. – B. 83–88.
6.
Murodov S.M. Islomiy moliya vositalari va ularning O‘zbekiston bank tizimidagi roli. //
81
“Moliyaviy tahlil” – 2023. – № 1. – B. 22–30.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori.
“
2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida
”
PQ–60-son. – 2022 yil 28 yanvar.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. Islomiy moliyaviy xizmatlarni tartibga solish
bo‘yicha
konseptual
yondashuv.
–
T.:
Markaziy
bank,
2023.
https://cbu.uz/oz
9.
Islom taraqqiyot banki rasmiy sayti:
10.
Ayub, M. Understanding Islamic Finance. – John Wiley & Sons, 2007. – 530 p.
11.
Iqbal, M., & Llewellyn, D. Islamic Banking and Finance: New Perspectives on Profit Sharing
and Risk. – Edward Elgar Publishing, 2002.
