83
MAKTAB TA‘LIMIDA FUNKSIONAL TOPSHIRIQLARNING AHAMIYATLI
JIHATLARI
Isag‘aliyeva Sadafxon Muxammadaminovna
Farg‘ona davlat universiteti, Zoologiya va umumiy biologiya kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15682453
Annotaion:
The article presents examples of tasks developed to improve the functional
literacy of students in biology lessons at school based on the PISA program. These tasks
contribute to the development of creative thinking, mental activity and speed of thinking in
schoolchildren under 15 years old.
Kalit so‘zlar:
PISA halqaro baholash dasturi, kontekst, savodxonlik, ta‘lim sifati,
ko‘nikmalar, topshiriqlar to‘plami
Ta’lim sifatini oshirish bo‘yicha asosiy yo‘nalish maktab o‘quvchilarining funksional
savodxonligini rivojlantirish bo‘yicha 2021–2030-yillarga mo‘ljallangan Milliy harakatlar
strategiyasi va unda “davlat umumta’lim maktablarining o‘qituvchilari fan bo‘yicha kuchli
bilim beradilar, lekin olgan bilimlarni real hayotiy vaziyatlarda qanday qo‘llash mumkinligi
haqida bilim bermaydilar” [1].
Maktablarda o‘quvchilarning funksional savodxonligini shakllantirish va rivojlantirish
ustuvor vazifa sifatida belgilangan.
Funksional savodxonlik – bu shaxs va jamiyatning tashqi muhit bilan munosabatlarga
kirishish va o‘zgaruvchan sharoitlarga tez moslashish va ishlash qobiliyati [2]. U bilimlarni
egallash, bilish va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish, ilmiy bilimlarni doimiy boyitish va uni
amaliyotga tatbiq etishni o‘z ichiga oladi, ijtimoiy munosabatlar tizimida shaxsning normal
yashashi va faoliyat yuritishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Funksional savodxonlikni shakllantirishning turli bosqichlarida o‘qituvchi va
o‘quvchining faoliyati o‘rtasidagi munosabatlar darsning turli bosqichlarida sodir bo‘ladi:
maqsadni belgilash, rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, natijalarni baholash [3,
4].
Umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi, dunyoning ilmiy manzarasini shakllantirish
uchun biologik bilimlar asos hisoblanadi. Biologik bilimlarning ahamiyatini, sog‘liqini saqlash
va atrof-muhit bilan adekvat munosabatda bo‘lish uchun hayotda qo‘llash imkoniyatlarini
ko‘rsatish muhimdir. Hayotda salomatlikni saqlash uchun, atrof-muhit bilan yetarli darajada
o‘zaro ta’sir qilish uchun biologik bilimlarning ahamiyati, qo‘llash imkoniyatini muhimligini
ko‘rsatib mumkin.
O‘quvchilarning funksional savodxonligini kompetensiyaviy-mo‘ljallangan topshiriqlar,
integratsiyalashgan topshiriqlar va axborot texnologiyalari yordamida rivojlantirish mumkin.
Biologiyani o‘rganishda o‘quvchilarning funksional savodxonligini shakllantirish
bo‘yicha o‘quv va kognitiv kompetentsiyani shakllantirish mezoni sifatida turli xil vazifalar
taklif etiladi.
O‘quvchilar uchun taklif qilingan vazifalar axborot, aloqa, kundalik hayot va kognitivlik
kabi kompetensiyalarni rivojlantirishga yordam beradi. Vazifalar maktab o‘quvchilarining
o‘quv-tarbiyaviy ishlarini kuchaytirish, ularning tashkilotchiligini rivojlantirish, mustaqil
o‘rganish, kerakli ma’lumotlarni topish va ulardan foydalanish, guruhlarda, juftlikda, yakka
tartibda ishlashga, nostandart vaziyatlarda yechim topishga qaratilgan.
84
Bu o‘quvchilarning funksional savodxonligini oshirishga, shaxsning o‘zini-o‘zi
rivojlanishini ta’minlashga, bilim olishda mustaqillikni, kommunikativ ko‘nikmalarni
rivojlantirishga, axborot texnologiyalardan foydalanish, muammolarni hal etish, tadbirkorlik
va ijodkorlikni rivojlantirishga qaratilgan axborot-ta’lim muhitini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Biologik savodxonlik – bu insonni o‘zi yashayotgan dunyoda biologiyaning rolini
aniqlash va tushunish, biologik asosli xulosalar chiqarish va biologiyadan ijodiy faoliyatga xos
bo‘lgan hozirgi va kelajak ehtiyojlarini qondiradigan tarzda foydalana olish qobiliyatini
mujassamlashtirgan ijodkor, qiziquvchan va mulohazali o‘quvchilar tayyorlashni nazarda
tutadi.
Funksional savodxonlik asosida tayyorlangan topshiriqlardan namunalar:
1. Qushlar uchib ketdilar,
Uzoq mamlakatlarga.
Yana ortga qaytishar,
Bahor kelsa bizlarga.
Ushbu she’rda keltirilgan ma’lumotlar qushlarni mavsumiy uchib ketish va uchib kelish
qonuniyatlarini ifodalagan. Mavsumiy hodisaning sabablarini izohlang.
Javob:
Iqlimning mavsumiy o‘zgarishlariga moslashish jarayoni, kuzda kunlarning
qisqarishi, arealga muhtojlik, ko‘payish instinkti.
2.
XIX asr boshlarida Yaponiya qirg‘oqlarida qimmatbaho koreys chinnilari bo‘lgan kema
cho‘kib ketgan, texnika rivojlanmaganligi sababli unga g‘avvoslar yetib bora olmagan.
Taxminan yuz yil o‘tgach, baliqchilar chinnilarni dengiz ostidan ko‘tarish uchun hayvonlardan
foydalanish g‘oyasini o‘ylab topishdi. Ularga arqonlar bog‘langan va tushirilgan. Qisqa vaqtdan
so‘ng bog‘langan hayvon vazalardan biridan panoh topgach, arqonni tortib olishgan.
Mollyuska o‘zining boshpana deb hisoblagan joyini qattiq ushlab olgan va yuki bilan birga
yuqoriga ko‘tarilgan.
U atrof-muhitga moslashib, rangni o‘zgartirish qobiliyatiga ega: uning odatiy rangi
jigarrang, lekin qo‘rqsa, oq rangga kiradi, agar g‘azablansa, qizil hayvon tusini beradi. Bu
hayvonni turli ranglarga kira olishining sababini qanday izohlab bera olasiz?
Javob:
sakkizoyoq. Bu uning terisidagi markaziy asab tizimining impulslari ta’sirida
sezgilarni idrok etishiga qarab cho‘zilishi yoki qisqarishi mumkin bo‘lgan turli xil pigmentli
hujayralar mavjudligi bilan izohlanadi.
3.Biz qaysi hayvon haqida gapirmoqdamiz?
Barcha umurtqasizlar orasida eng “aqlli”: mashg‘ulotga yaroqli, yaxshi xotiraga ega,
geometrik shakllarni ajrata oladi. Odamlarni taniydi, ularni boqadiganlarga ko‘nikadi. Agar siz
u bilan yetarlicha vaqt o‘tkazsangiz, u uyatchan bo‘lib qoladi.
Javob:
sakkizoyoq.
4. Yangi kun ma’nosini bildiruvchi bahor ayyomining go‘zal bayrami Navro‘zda
bayramning eng shoh taomi hisoblanmish – sumalak tayyorlanadi.Tayyorlanadigan
massaning qaysi o‘simlikdan olinishi, qaysi holatda sumlakka soladigan darajada yetilishi,
o‘simlikning qaysi oila vakili ekanligini hamda sumalakning mazasini, shirinligini ta’minlab
beradigan uning qaysi qismi ekanligi haqida mulohaza yuriting, savollarga javoblar toping.
Javob:
Sumalak tayyorlanadigan o‘simlik-bug‘doy, boshoqdoshlar oilasining vakili
hisoblanadi.Bug‘doy massasining pastki qismidagi uru’lardan chiqqan ildizlar yahshi
85
chimlashgan bo‘lishi, ustki qismidagi nishlari esa 0,5-0,7 mm holatda bo’lishi kerak.Shunda
bug‘doy yetilgan hisoblanadi.Taomning mazali bo‘lishi esa bug‘doy endospermiga bog‘liq.
Endospermi(zahira oziq to‘plovchi qismi) qancha yetilgan, to‘liq(semiz) bo‘lsa, sumalak
shunchalik shirin ta’mga ega bo‘ladi. Sumalakning qanchalik shirin bo‘lishi bug‘doy donining
yetilishiga bog‘liq.
5. Qayin haqidagi she‘r:
Qayin dedi-ariga kel bo‘lamiz do‘st-o‘rtoq,
Buni eshitgan shamol, qilibdi labin do‘rdoq.
Javob:
qayin o‘simligi shamol yordamida changlanadi.
She‘rda keltirilgan hato: ari yordamida changlanishi (hashoratlar yordamida
changlanish nazarda tutilgan).
6.
Ba’zi hasharotlar tanalaridagi jismoniy og‘riqlariga befarq qarashadi, ular avval o‘z
oyoqlarini, keyin esa tanasining pastki qismini yeyishni boshlaydilar. Tajribalar shuni
ko‘rsatdiki, bunday iste‘molni ochlik hissidan emas, balki hasharotlarning o‘z tanasi juda
mazali taom bo‘lib tuyulganligi sababidan yeyishadi.O‘z tanasi bilan oziqlanib, yirtqichlik bilan
oziqlanadigan qaysi hashorat haqida gap ketmoqda?
Javob:
chigirtkalar.
7.Qadim zamonlarda va bizni yoshligimizda xatto hozir ham turli millat vakillari
ishlagan turli ertak, masal, miflar, maqollar asosida biz o‘zimiz uchun yoqqan obrazni,
qiyofani tez-tez eslaymiz, hotirlaymiz.Biz sevgan o‘sha qahramonlarimiz-hayvonlar-kichik
do‘stlarimizni yodga olamiz. Sizni yodingizda qolgan, hotirangizga muhrlangan eng sevimli
obrazlaringiz bormi? Bor bo‘lsa ular qaysi personajlar?
Javob:
3 boshli ajdarho, yuliy, akabira, qirol sher, qorda sovuq qotgan quyonchalar,
maya, madagaskar pingvinlari, kung fu panda, arqon ushlagan maymun bolalari, tulki bilan
turna, qurbaqa malika, quyoshda pishirilgan non atrofidagi o‘rmon hayvonlari, tilla baliq, tom
va jerry, tulki va turna, …
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий
(теория и практика обучения языкам). М.: Икар, 2009. 448 с.
2.
Incheon declaration/ Education 2030: Towards inclusive and equitable quality
education and lifelong learning for all (Word Education Forum, 19-22 may 2015, Incheon,
Republic of Korea). - 48 p.
3.
Isag‘aliyeva S.M. Ta‘lim tizimi samaradorligini oshirishning zamonaviy yo‘llari //Ijodkor
o‘qituvchi jurnali. 2022. №23, 427-431 b.
4.
Isag‘aliyeva S. Functional literacy as a factor of formation of practical competences. / I
International Scientifics and Practical Conference «Challenges and problems of modern
science»,
October
13-14,
2022,
London,
United
Kingdom.
127
p.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7226182.
