46
YOSH KURASHCHILARNING JISMONIY TAYYORGARLIK JARAYONINING
MAZMUNI
Olimov Shahobiddin Maribboy o‘g‘li
Shаrof Rаshidov nomidаgi Sаmаrqаnd dаvlаt universiteti tаyаnch doktаrаnti
Sulaymonova Maktuba Xusan qizi
Emаil: olimovshaxobiddin7@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15654035
Annotatsiya:
Yosh kurashchilarning jismoniy tayyorgarlik jarayonining mazmuni va
ushbu yo‘nalishda maqoladagi asosiy ma’lumotlar qo‘shib kengaytirilgan holda yoritilgan.
Jismoniy tayyorgarlik sportchining individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda, kuch,
chaqqonlik, egiluvchanlik, tezlik va chidamlilik sifatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Maqsad - mashg‘ulot yuklamalarini to‘g‘ri taqsimlash, ortiqcha yuklanish va jarohatlar xavfini
kamaytirish, sport sohasidagi natijalarini yaxshilash.
Kalit so‘zlar:
yosh sportchilar, kurash, jismoniy tayyorgarlik, mashg‘ulot yuklamalari,
funksional imkoniyatlar, optimallashtirish, sport fiziologiyasi, monitoring, jarohatlar oldini
olish.
Kirish
Yosh kurashchilarning jismoniy tayyorgarligi - bu ularning kuch, chaqqonlik,
egiluvchanlik, tezlik va chidamlilik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan murakkab jarayon
bo’lib. Sportchi organizmining individual xususiyatlarini hisobga olish, mashg‘ulot
yuklamalarini to‘g‘ri taqsimlash, ortiqcha yuklamalardan qochish va samarali tiklanishni
ta’minlash juda muhim. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) salomatlikni mustahkamlash,
umumiy chidamlilik va mushak kuchini oshirishga xizmat qiladi, maxsus jismoniy tayyorgarlik
(MJT) esa kurashga xos texnika va taktika elementlarini rivojlantirishga yo‘naltiriladi.
Asosiy qism
Kurashchilar uchun asosiy sifatlar kuch, chaqqonlik, egiluvchanlik, tezkorlik va
chidamlilik hisoblanadi. Jismoniy sifatlar insonning yetakchi qobiliyatlarini rivojlantirish orqali
tarbiyalanadi. Kuch va koordinatsion qobiliyatlar bilan bir qatorda, tezlik qobiliyatlari ham
texnik mahorat va ruhiy intizomni shakllantirishda muhim ro‘l o‘ynaydi.
Insonning jismoniy sifatlari rivojlanish darajasi tug‘ma psixologik va morfologik
imkoniyatlar hamda hayot davomida, jumladan, mashg‘ulot jarayonida orttirilgan
ko‘nikmalarning uyg‘unligini aks ettiradi. Jismoniy sifatlar qanchalik yaxshi rivojlangan bo‘lsa,
insonning ish qobiliyati shunchalik samarador bo‘ladi. Jismoniy (harakat) sifatlari deb
insonning harakat imkoniyatlari va harakatlarining sifatli tomonlari tushuniladi. Ularning
rivojlanish darajasi faqat jismoniy omillar bilan emas, balki psixologik, xususan intellektual va
irodaviy sifatlarning rivojlanish darajasi bilan ham belgilanadi. Jismoniy sifatlarni o‘z vaqtida
va har tomonlama rivojlantirish zarur. Ular nerv tizimining tipologik xususiyatlari (kuchli–zaif;
harakatchan–inerli va hokazo) bilan bog‘liq bo‘lib, bu xususiyatlar sifatlar tarkibida tug‘ma
qobiliyat sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir sifat bir nechta imkoniyat va xususiyatlarni
belgilaydi. Masalan, tezkorlik zaif nerv tizimi, qo‘zg‘alish harakatchanligi va muvozanat bilan
ta’minlanadi. Bunday aloqalar faqat tezkorlikka xosdir. Turli odamlar o‘rtasidagi tipologik
farqlar shuni ko‘rsatadiki, ayrim insonlarda bir sifat (yoki uning komponentlari) yaxshi
rivojlangan bo‘lsa, boshqalarda boshqa sifatlar ustunlik qiladi. Muayyan jismoniy sifatlarni
47
rivojlantirishda yutuq biror-bir boshqa sifatda biroz yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Jismoniy
sifatlar oddiy va murakkab sifatlarga bo‘linadi.
Yosh kurashchilarning jismoniy tayyorgarlik jarayonida sportchilarning yoshga xos
xususiyatlari, organizmning rivojlanish imkoniyatlari va jismoniy sifatlarini rivojlantirish
bosqichlari alohida o‘rin tutadi. Jumladan:
-
Sportchilarni tayyorlashda umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik uyg‘unligi muhim;
-
Texnika va taktikani rivojlantirishda psixologik tayyorgarlikni ham e’tiborga olish lozim;
-
Mashg‘ulotlarda mustahkamlanadigan asosiy fazilatlar - kuch, chidamlilik, chaqqonlik,
egiluvchanlik va tezlik.
Sportchilar umumiy ish qobiliyatini yuqori darajaga yetkazish - umumiy jismoniy
tayyorgarlikning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Jismoniy sifatlarni rivojlantirishning asosiy vositalari jismoniy mashqlardir. Ularni to‘rt
asosiy guruhga bo‘lish mumkin: musobaqaviy, maxsus, umumiy tayyorgarlik mashqlari va
umumiy rivojlantiruvchi mashqlar.
Milliy kurashda birinchi guruhga musobaqaviy, nazorat, mashg‘ulot va o‘quv-mashg‘ulot
bellashuvlari kiradi, ularning davomiyligi musobaqa qoidalariga mos keladi. Bellashuvlar turli
tayyorgarlik darajasi va bo‘yi, lekin bir vazn toifasidagi sheriklar bilan o‘tkaziladi.
1-Jadval
Yosh kurashchilar uchun asosiy bosqichlar bo‘yicha mashg‘ulot ko‘rsatkichlari.
№
Ko‘rsatkich
Tavsiya etilgan daraja
1
Maksimal yurak urish
180–200 bpm
2
VO2 max
45–55 ml/kg/min
3
Haftalik mashg‘ulotlar soni
4–6 marotaba
4
Harakatlar takrorlanish soni
10–15 marta
5
Texnik mashg‘ulotlar ulushi
Umumiy hajmning 40–50%
Ushbu jadval asosida murabbiylar mashg‘ulot jarayonini samarali tashkil qilishi mumkin.
Masalan, maksimal yurak urish va VO2 max sportchining umumiy jismoniy holatini baholashda
asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Haftalik mashg‘ulotlar soni va harakatlar takrorlanish soni
yuklamaning hajmini belgilashga yordam beradi. Taktik va texnik mashg‘ulotlar ulushi esa
sportchining texnik mahoratini oshirishga qancha vaqt ajratish kerakligini ko‘rsatadi. Ushbu
me’yorlar asosida mashg‘ulotlarni rejalashtirish sportchilarning ortiqcha charchash va jarohat
xavfini kamaytirib, ularning maksimal rivojlanishini ta’minlaydi.
Mashg‘ulot mazmuni bo‘yicha umumiy tavsiyalar:
Umumiy rivojlantiruvchi
mashqlar
:
yugurish, cho‘zilish, umumiy kuch mashqlari — bu mashqlar sportchilarning
umumiy sog‘lomlashuviga, mushaklar mustahkamlanishiga, umumiy chidamlilik va
moslashuvchanlik rivojlanishiga xizmat qiladi.
Maxsus mashqlar
:
kurash texnikasi elementlari, sparring, tezkorlik reaksiyasi
mashqlari-bu mashqlar sportchilarning kurashga xos harakat va texnikalarini
takomillashtirish, real musobaqa vaziyatlarida samarali ishlashga tayyorlash uchun muhim.
Psixologik tayyorgarlik
:
musobaqa vaziyatlarini modellashtirish, stressga bardoshlilikni
oshirish - sportchilarning ruhiy mustahkamligini oshirish, musobaqalarda bosim ostida to‘g‘ri
harakat qila olish, ishonchni oshirishga qaratilgan.
48
Monitoring
:
mashg‘ulot davomida pulsometr va akselerometrdan foydalanish -
sportchilarning yurak urish tezligi, yuklama hajmi va harakat samaradorligini aniq nazorat
qilish, mashg‘ulot jarayonini optimallashtirish uchun muhim vosita bo’lib xizmzt qiladi.
Mashg‘ulot sikllari:
Mashg‘ulotlar yil davomida umumiy (3-4 oy), maxsus (2-3 oy),
musobaqa (1-2 oy) va tiklanish (1 oy) bosqichlariga bo‘linadi. Har bir bosqichda asosiy e’tibor
jismoniy sifatlar va texnik ko‘nikmalarni bosqichma-bosqich rivojlantirishga qaratiladiva
ustuvor vazifa sifatida belgilab olinadi.
Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar bevosita ta’sir ko‘rsatadigan mashqlardir, ular milliy
kurashda jismoniy tayyorgarlikni oshirishga yo‘naltirilgan. Ushbu mashqlar yordamida
organizmning har bir nuqtasi, organlari va tizimlari mustahkamlanadi, funksional imkoniyatlar
ortadi, harakat sifatlari umumiy poydevor yaratish talablari bo‘yicha rivojlanadi. Bevosita ta’sir
qiluvchi jismoniy mashqlar koordinatsiya va harakatlarning xususiyatlari bo‘yicha milliy
kurashdagi harakatlar (yoki ularning qismlari) bilan o‘xshash bo‘lishi kerak. Tayyorlov
bosqichining birinchi davrida bu mashqlar ikkinchi bosqichga qaraganda pastroq intensivlikda,
ammo uzoq davomiylikda bajariladiva amalga oshiriladi. Ularni ko‘p marta takrorlash zarur.
Faqat shunda ma’lum organ yoki tizim, alohida mushak guruhlari faoliyatini sezilarli yaxshilash
mumkin bo‘ladi.
Xulosa
Yosh kurashchilarning jismoniy tayyorgarlik jarayoni ularning sportda erishayotgan
natijalari va umumiy salomatligiga bevosita ta’sir qiladi. To‘g‘ri tuzilgan mashg‘ulot dasturi
nafaqat mushak kuchini, balki sportchining ruhiy holatini, motivatsiyasini ham oshiradi.
Umumiy va maxsus mashg‘ulotlarni uyg‘unlashtirish, yuklamalarni monitoring qilish,
sportchilarning yoshi va imkoniyatlariga moslashtirilgan mashq dasturlarini joriy etish orqali
yuqori natijalarga erishish mumkin. Trenerlar, sport sohasida faoliyat yuritayotgan shifokorlari
va ota-onalar birgalikda ish olib borib, jarohatlarni kamaytirish va sportdagi barqaror o‘sishni
ta’minlaydilar.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov M.M. (2019). Yosh sportchilarda jismoniy tayyorgarlikni oshirishning ilmiy
asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.
2.
Rahimov S.K. (2020). O‘zbekiston kurashchilarini musobaqalarga tayyorlash tizimi va
usullari. – Samarqand: Samarqand davlat universiteti nashriyoti.
3.
G‘afurov A.T. (2021). Sport mashg‘ulotlarida yuklamalarni individuallashtirish
mexanizmlari. – Toshkent: O‘zbekiston sport ilmiy-tadqiqot markazi.
4.
Soligard T., Schwellnus M., Alonso J.M., et al. (2016). How much is too much? International
Olympic Committee consensus statement on load in sport and risk of injury. British Journal of
Sports Medicine, 50(17), 1030–1041.
5.
Bourdon P.C., Cardinale M., Murray A., et al. (2017). Monitoring athlete training loads:
Consensus statement. International Journal of Sports Physiology and Performance, 12(2), 161–
170.
6.
Gabbett T.J. (2016). The training-injury prevention paradox: Should athletes be training
smarter and harder? British Journal of Sports Medicine, 50(5), 273–280.
49
7.
Kellmann M., Bertollo M., Bosquet L., et al. (2018). Recovery and performance in sport:
Consensus statement. International Journal of Sports Physiology and Performance, 13(2), 240–
245.
