57
VIZUAL KOGNITIV FE’LLARNING VALENTLIK XUSUSIYATLARI
Karimjonova Shahlo Ravshanjonovna
shahloxonkarimjonova@gmail.com
Farg‘ona davlat universiteti
Ingliz tili amaliy kursi kafedrasi katta o‘qituvchisi (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.15662679
Annotatsiya.
Ushbu maqola fiziologik – integral semaga ega bo‘lgan vizual kognitiv
fe’llarning (ko‘rmoq, qaramoq, bezraymoq, chaqchaymoq, mo‘ralamoq) valentlik
xususiyatlarini tizimli ravishda tahlil qiladi. Tadqiqotda S.D.Katsnelson va R.Rasulovning
valentlik haqidagi nazariy qarashlari asos qilib olingan. Fe’llar namunalari badiiy matnlardan
(A.Qodiriy, P.Qodirov, S.Ahmad, A.Chexov va boshqalar) tanlab olinib, ularning semantik
vazifasi, sintaktik bog‘lanishi va obrazli ekspressivligi izohlanadi.
Kalit so‘zlar:
vizual kognitiv fe’l, valentlik, agent, patsiyens, ekspressiv sinonimiya,
obrazli holat.
S.D.Katsnelson “Valentlik so‘zning xususiyati bo‘lib, so‘zning o‘z ma’nosi asosida boshqa
so‘zlar bilan sintaktik munosabatga kirishuvini amalga oshirmoqdir” deb ta’kidlaydi [1].
S.D.Katsnelsonning bu yondashuvi ilmiy asosli va amaliy ahamiyatga ega, chunki u so‘zning
nutqdagi faoliyatini, uning boshqa birliklar bilan qanday aloqaga kirishishini tushunishda
yordam beradi. Ayniqsa, fe’llarning valentlik xususiyatlarini o‘rganishda bu ta’rif nihoyatda
muhim, chunki u grammatik qurilmalar orqasidagi semantik mexanizmlarni ochib beradi.
R.Rasulovning fikricha “Valentlik so‘zga substansial yondashuvning natijasi sifatida
so‘zning ichki imkoniyati, so‘zga xos muayyan semantik xususiyat sifatida baholanadi”[2].
Ko‘rmoq, qaramoq, boqmoq, bezraymoq, do‘laymoq, nazar tashlamoq, tikilmoq, kuzatmoq,
yuzlanmoq, e’tibor bermoq, mo‘ralamoq, poylamoq, termulmoq, razm solmoq, gezarmoq,
qamashmoq, chaqchaymoq, angraymoq, mo‘ltaymoq, baqraymoq, go‘laymoq, javdiramoq,
alanglamoq, taajublanmoq, sinchiklamoq
kabi fiziologik integral semali vizual kognitiv
fe’llarning agens aktanti shaxs bo‘ladi.
Bezraymoq –
ko‘zini lo‘q turib olmoq, baqraymoq, bez
bo‘lib turmoq (O‘TIL, I, 437). Masalan,
Bolakay u tomon qayrilib, nopisandlik bilan bezraydi
(A.Ryunoske, Tansiq taom).
Bo‘zraymoq –
ko‘zini lo‘q qilib, baqrayish holatida bo‘lmoq. Masalan,
Zaynab ishini
to‘xtatib, bo‘zraygancha Kumushga qarab qoldi
(A.Qodiriy, O‘tkan kunlar).
Bezraymoq
va
bo‘zraymoq
sinonim birliklari, asosan, jonli nutqqa xosligi, ta’sir kuchiga egaligi bilan muhimdir.
Bezraymoq
so‘zida ta’sirchanlik ortiqroq.
Olaymoq, chaqchaymoq, chaqchaytirmoq, gezarmoq, qamashmoq, javdiramoq
fiziologik
integral semali vizual kognitiv fe’llardagi holatning agensi kishi organlarida kuzatiladi. Agens
obyekt xarakterida bo‘ladi. Gap konstruksiyasi “organ” klassemasiga ko‘ra tuziladi. Masalan,
Ular juda yaqin, xuddi qo‘l uzatsa yetadigandek. Qaragan odamning ko‘zi qamashadi
(S.Ahmad,
Jimjitlik).
Lekin, birdaniga uning yuzi burishdi, ko‘zlari olaydi, nafasi to‘xtadi…
(A.Chexov,
Chinovnikning o‘limi). Ushbu gapda “ko‘zlari olaydi” fe’li fiziologik integral semaga ega vizual
kognitiv fe’l sifatida qatnashadi. Gapning konstruksiyasi “organ” (ko‘z) ga asoslanadi. Bu
holatda agens sifatida inson organizmining bir qismi – ko‘zlar bo‘lib, ular orqali kishi holati
(qo‘rquv, hayajon) ifodalanadi. Gapda qolgan fe’llar ham (burishdi, to‘xtadi) shunga o‘xshash
fiziologik o‘zgarishlarni bildiruvchi vositalardir.
58
Tikilmoq, qaramoq, kuzatmoq, poylamoq
kabi fiziologik integral semali vizual kognitiv
fe’llarda agens shaxs, patsiyens vaqt bo‘ladi. Masalan,
Chavandoz uzangiga uzoq tikilib turdi-da,
bir xo‘rsinib oldi
(S.Ahmad, Jimjitlik).
– Ajoyib… G‘animlarim butalar orasiga yashiringan ilonlardek zahar solish uchun payt
poylamoqdalar
(P.Qodirov, Avlodlar dovoni).
Mo‘ralamoq, poylamoq
kabi integral semali vizual kognitiv fe’llarning agensi shaxs,
patsiyensi devor, eshik bo‘ladi. Masalan,
Tabiatan sho‘x va dadil qiz bo‘lgan Shodimulk
bog‘ko‘cha devoridan mo‘ralab, yigirma bir yoshlik bahodir shahzoda Xalil Sultonga o‘z
go‘zalligini ko‘rsatadi
(P.Qodirov, Shohruh va Gavharshod).
Tikilmoq, qaramoq, nazar tashlamoq
kabi integral semali vizual kognitiv fe’llarda agens
shaxs, patsiyens “g‘azab” semasi bo‘ladi. Masalan,
Alvaro Pakavira yelkasidagi kimxob to‘ndan
terga botib ko‘shkdan tashqariga chiqar ekan, daryoda chayqalib turgan kemalarga endi alamli
nazar tashladi
(P.Qodirov, Avlodlar dovoni).
Obrazli holat fe’llari esa, masalan,
angraymoq
va
mo‘ltaymoq
so‘zlari, o‘ziga xos semantik
xususiyatga ega. Ular shaxs yoki ba’zan predmetga tegishli muayyan holat belgisini tasvirlab
beradi. Ushbu fe’llar, odatda, ko‘ruv sezgisi bilan bog‘liq bo‘lib, predmetning tashqi holatini
obrazli tasvirlaydi va ma’nosi jihatidan nisbatan mustaqil. Ular insonning qandaydir kuchli
ta’sir tufayli parishon, loqayd yoki ma’yus holatga o‘tganini ifodalaydi. Masalan,
angraymoq –
parishon va hayrat holatida qolish,
mo‘ltaymoq –
ma’nosiz va yordamga muhtoj holatni
bildiradi. Bizningcha, parishon ma’nosiga ega tub holat fe’llariga
anqaymoq
vizual kognitiv fe’li
ham misol bo‘la oladi.
Anqaymoq
“hayronlik bilan qaramoq, hayron bo‘lib og‘zi ochilib qolmoq”
degan ma’nolarni ifodalaydi[4].
Tadqiqot ko‘rsatdiki, vizual kognitiv fe’llar fiziologik‐integral semantika orqali
subyektning ruhiy‐tanaaviy holatini yuqori darajada aniqlik va obrazlilik bilan aks ettiradi.
Shunday qilib, fiziologik integral semali vizual kognitiv fe’llar tahlili valentlik doirasida
sema–sintaksis bog‘liqligini chuqurroq ochib berib, badiiy matn tilining stilistik va kognitiv
imkoniyatlarini kengaytiradi. Tadqiqot natijalari tilshunoslikda konseptual semantika, leksik‐
grammatik tipologiya va korpus lingvistikasi bo‘yicha keyingi izlanishlarga zamin yaratadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Кацнельсон С.Д. О грамматической категории // Вестник ЛГУ, 1948, № 2. – С.133.
2.
Расулов Р. Ўзбек тилидаги ҳолат феъллари ва уларнинг облигатор валентликлари.
– Тошкент: Фан, 1989. – Б. 10.
3.
Расулов Р. Ўзбек тили феълларининг маъно тузилиши. 2 нашри. – Тошкент, 2008. –
Б. 100-101.
4.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1 жилд. Ўзбекистон миллий энсиклопедияси. –
Тошкент, Давлат илмий нашриёти, 2006. – Б. 18.
5.
Karimjonova, Shahlo & Sotvoldiyevna, Usmonova. (2022). The Causative Verb to Have in
Modern English. International Journal of Multidisciplinary Research & Reviews. 1. 01-04.
10.56815/IJMRR.V1.I3.2022/1-4.
6.
Karimjonova, Shahlo. (2021). COGNITIVE ASPECTS OF THE CAUSATIVE VERB TO HAVE
59
IN MODERN ENGLISH. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES. 02. 141-
145. 10.37547/philological-crjps-02-11-30.
7.
Karimjonova, Shahlo. (2023). LEXICAL-SEMANTIC MEANINGS AND STYLISTIC
FEATURES OF CAUSATIVE VERBS IN UZBEK LANGUAGE. International Journal of Information
Sciences and Techniques. 13. 01-06. 10.5121/ijist.2023.13201.
8.
Karimjonova, Shahlo. (2023). Stylistic Features of Causative Verbs in the Uzbek Language.
Jurnal Multidisiplin Madani. 3. 879-884. 10.55927/mudima.v3i4.3217.
9.
Karimjonova, Shahlo. (2023). The Meaning of Causative Verbs. Jurnal Multidisiplin
Madani. 3. 14-18. 10.55927/mudima.v3i1.2732.
10.
Karimjonova, Shahlo. (2024). An Investigation Into the Lexical-Semantic Meanings of
Causative
Verbs
in
English.
Jurnal
Multidisiplin
Madani.
4.
372-375.
10.55927/mudima.v4i3.7346.
11.
Karimjonova, Shahlo. (2024). Usage of Causative Verbs in Different Contexts. Jurnal
Multidisiplin Madani. 4. 262-268. 10.55927/mudima.v4i2.3981.
