60
KORXONA AYLANMA MABLAG’LARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI
Umarov Umid Saydakbarovich
O`zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15665699
Korxonaning ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida doimiy aylanuvchi, to‘liq
sarflanadigan va qayta tiklanuvchi mablag‘lar – bu
aylanma mablag‘lar
deb ataladi. Ularni
to‘g‘ri boshqarish va samarali foydalanish korxonaning rentabelligi va moliyaviy barqarorligini
oshirishda muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston iqtisodiyotida bozor munosabatlari chuqurlashib
borayotgan hozirgi davrda, aynan aylanuvchi mablag‘lardan foydalanish masalasi dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda.
Aylanma mablag‘lar asosiy to‘rt guruhga bo‘linadi: 1) ishlab chiqarish zahiralari – xom
ashyo, materiallar, yoqilg‘i, butlovchi qismlar; 2) ishlab chiqarish jarayonidagi mablag‘lar –
yarim tayyor mahsulotlar; 3) tayyor mahsulotlar va tovarlar; 4) pul mablag‘lari va debitor
qarzlar.
Aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar orqali
baholanadi:
1.
Aylanish koeffitsienti (Ka)
: bu ko‘rsatkich tovar aylanmasining o‘rtacha aylanma
mablag‘larga nisbati bo‘lib, formulasi quyidagicha: Ka = Tovar aylanmasi / O‘rtacha
aylanma mablag‘lar Masalan, agar tovar aylanmasi 300 mlrd so‘m, o‘rtacha aylanma
mablag‘lar 100 mlrd so‘m bo‘lsa, Ka = 3,0 bo‘ladi. Bu har bir so‘m mablag‘ yil davomida
3 marta aylanganini bildiradi.
2.
Aylanish davri (kunlarda)
: Ta = 360 / Ka Agar Ka = 4 bo‘lsa, unda Ta = 90 kun. Demak,
mablag‘lar 3 oyda to‘liq aylanishi amalga oshmoqda.
3.
Bir aylanishga to‘g‘ri keladigan sof foyda (Pa)
: Pa = Sof foyda / Aylanish soni
Masalan, agar sof foyda 25 mlrd so‘m, aylanish soni 4 bo‘lsa, Pa = 6.25 mlrd so‘m.
O‘zbekistonda kichik va o‘rta biznesning iqtisodiyotdagi ulushi 2023 yilda 55% dan oshdi.
Lekin bu sektorda aylanma mablag‘lar yetishmasligi, zahira ortiqligi, debitor qarzdorlik
yuqoriligi kuzatilmoqda.
1-jadval
Ko‘rsatkich
2022
2023
Tovar aylanmasi (mlrd so‘m)
300
420
O‘rtacha aylanma mablag‘lar
100
105
Aylanish koeffitsienti
3.0
4.0
Aylanish davri (kun)
120
90
Sof foyda (mlrd so‘m)
15
25
2023 yilda korxonaning aylanma mablag‘lari 4 marta aylangan, bu 2022 yilga nisbatan
samaradorlik oshganini ko‘rsatadi. Aylanish davri 120 kundan 90 kunga qisqargan, foyda esa
15 mlrd so‘mdan 25 mlrd so‘mga ko‘tarilgan.
Aylanma mablag‘lardan foydalanishni samarali qilish uchun quyidagi chora-
tadbirlar zarur:
1.
Zahiralarning optimal darajada saqlanishi, ortiqcha mahsulot to‘planishining oldini olish.
2.
Debitor qarzdorlikni kamaytirish, tezkor to‘lov tartibiga o‘tish.
3.
Logistika va ta’minot tizimini yaxshilash orqali xarajatlarni kamaytirish.
61
4.
Moliya rejalarini ishlab chiqish va harajatlarni nazorat qilish.
5.
Raqamli boshqaruv tizimlarini (masalan, ERP) joriy etish.
Korxonalar aylanma mablag‘lardan samarali foydalansa, bu ularning foydasini oshiradi,
moliyaviy barqarorligini kuchaytiradi, investitsion jozibadorlikni ta’minlaydi. O‘zbekistonda bu
borada hali imkoniyatlar katta bo‘lib, ayniqsa sanoat va ishlab chiqarish sohasida bu
resurslardan oqilona foydalanish zarurdir.
Korxonaning aylanma mablag'lari ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatida doimiy ravishda
harakatda bo‘ladi. Ular to‘liq sarflanadi, mahsulot ishlab chiqarishda ishtirok etadi va so‘ngra
sotuvdan tushgan mablag‘ orqali tiklanadi. Bu mablag‘lar ichiga xom ashyo, materiallar, tayyor
mahsulot, yarim tayyor mahsulotlar, transport xarajatlari, debitor qarzlar va naqd pul
mablag‘lari kiradi.
Aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini oshirish korxonaning foydaliligi,
moliyaviy barqarorligi va umumiy iqtisodiy ko‘rsatkichlariga bevosita ta’sir qiladi. Ayniqsa,
O‘zbekistonda kichik va o‘rta biznesning ulushi 55 foizdan ortiqni tashkil etar ekan, bu
masalaning dolzarbligi yanada oshmoqda.
Amaliy misol sifatida "UzTextile" AJ korxonasi
faoliyatini ko‘rib chiqamiz. Bu
to‘qimachilik korxonasi 2022 yilda 300 mlrd so‘m tovar aylanmasi bilan ishlagan, o‘rtacha
aylanma mablag‘lar 100 mlrd so‘mni tashkil qilgan. Natijada aylanma koeffitsienti 3,0 ga teng
bo‘lgan, aylanish davri 120 kun, sof foyda esa 15 mlrd so‘mni tashkil etgan.
2023 yilda esa ko‘rsatkichlar yaxshilandi. Tovar aylanmasi 420 mlrd so‘mga yetdi,
o‘rtacha aylanma mablag‘lar 105 mlrd so‘mni tashkil etdi. Aylanish koeffitsienti 4,0 bo‘lib,
aylanish davri 90 kunga qisqardi. Sof foyda esa 25 mlrd so‘mga yetdi. Bu o‘sish aylanma
mablag‘lardan foydalanish samaradorligining oshganini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda korxonalarning ko‘pchiligida aylanma mablag‘lar yetarli darajada samarali
ishlatilmayapti. Sabablari quyidagilar: ortiqcha zahiralar, debitor qarzlarning ko‘pligi, logistik
muammolar va moliyaviy rejalashtirishdagi kamchiliklar.
Bu muammolarni hal qilish uchun quyidagi choralar taklif etiladi:
Xom ashyo va material zahiralarini optimallashtirish;
Debitorlar bilan hisob-kitoblarni tezlashtirish;
Logistika xarajatlarini kamaytirish va transportni raqamlashtirish;
Moliyaviy rejalashtirishni kuchaytirish;
ERP kabi raqamli tizimlarni joriy qilish orqali boshqaruvni avtomatlashtirish.
Xulosa qilib aytganda
, aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini oshirish —
bu har bir korxona uchun moliyaviy mustahkamlik, foyda darajasi va bozor talablariga javob
beruvchi mexanizmni yaratish demakdir. O‘zbekiston korxonalari ayni shu yo‘nalishda faol
harakat qilishi, global bozorlarda raqobatbardosh bo‘lishi uchun aylanma mablag‘larni to‘g‘ri
boshqarishni o‘rganishi zarur.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov, I.A. (2015). Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat
nashriyoti.
2.
Yusupov, S., & Xayrullaev, S. (2021). Korxona iqtisodiyoti. Toshkent: Iqtisod-Moliya
62
nashriyoti.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori, PQ–4611-son, 24.02.2020 y. “Korxonalarda
samarali boshqaruv tizimlarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. (2023). Rasmiy statistik
byulletenlar. www.stat.uz
5.
G‘ulomov, S.S., & Nuriddinov, S.X. (2020). Mikroiqtisodiyot. Toshkent: IQTISODIYOT.
6.
Norqulov, A., & Oripov, M. (2022). Moliyaviy menejment. Toshkent: “Fan va texnologiya”
nashriyoti.
7.
World
Bank
Group.
(2023).
Uzbekistan
Economic
Update.
www.worldbank.org/uzbekistan
8.
“UzTextile Industry” AJ rasmiy hisobotlari (2022–2023 yillar), Korxona vebsayti:
www.uztextile.uz
9.
Bekchanov, R. (2019). Korxona moliyasi: nazariya va amaliyot. Toshkent: “IQTISODIYOT”
nashriyoti.
10.
Soliq qo‘mitasi, Moliya vazirligi va Markaziy bankning ochiq ma’lumotlar portali:
www.mf.uz, www.soliq.uz, www.cbu.uz.
