4
TIJORAT BANKLARINING ELEKTRON PULLAR BILAN ISHLASH
AMALIYOTINI TAKOMILLASHTIRISH
Raxmonov Xurshid Rustamovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi Banking mutaxassisligi
magistranti
IMPROVİNG THE PRACTİCE OF WORKİNG WİTH ELECTRONİC MONEY İN
COMMERCİAL BANKS
Rakhmonov Khurshid Rustamovich
Master's student in Banking at the Banking and Finance Academy of the Republic of
Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.15614222
Annotatsiya:
Mazkur ilmiy ishda tijorat banklarining elektron pullar bilan ishlash
amaliyoti chuqur o‘rganilgan bo‘lib, zamonaviy raqamli to‘lov vositalari va elektron pul
muomalasining bank tizimidagi ahamiyati yoritilgan. Tadqiqotda O‘zbekiston tijorat
banklarining amaldagi elektron pul infratuzilmasi, ularning xizmat ko‘rsatish mexanizmlari va
ularni jahon tajribasi asosida takomillashtirish yo‘llari tahlil qilingan.
Ishda elektron pullarning iqtisodiy mohiyati, ularning an’anaviy to‘lov vositalaridan farqi,
banklar faoliyatiga ta’siri va zamonaviy xavfsizlik texnologiyalarining ahamiyati ilmiy jihatdan
asoslab berilgan. Xususan, xorijiy ilg‘or tajribalar (Yevropa Ittifoqi, AQSh, Xitoy) asosida
O‘zbekistonda mavjud tizimning ustun va zaif jihatlari aniqlanib, bank amaliyotini
raqamlashtirishda innovatsion yondashuvlar tavsiya etilgan.
Tadqiqot natijalari asosida tijorat banklarining elektron pullar bilan ishlash amaliyotini
takomillashtirishga qaratilgan konkret taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Jumladan, raqamli
infratuzilmani rivojlantirish, regulyatorlar va banklar o‘rtasida muvofiqlashtirilgan tizim
yaratish, blokcheyn va ochiq API texnologiyalarini joriy etish kabi yo‘nalishlar ilgari surilgan.
Mazkur ish bank sohasida raqamli moliyaviy xizmatlarni rivojlantirishga qaratilgan
nazariy va amaliy yondashuvlarni o‘zida mujassam etib, tijorat banklarining
raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
Tijorat banklari, elektron pullar, raqamli to‘lov tizimlari, moliyaviy
texnologiyalar, bank infratuzilmasi, blokcheyn texnologiyasi, raqamli moliyaviy xizmatlar,
elektron to‘lov vositalari, xavfsizlik tizimi, raqamli iqtisodiyot.
Abstract
This scientific work deeply studies the practice of working with electronic money by
commercial banks, and highlights the importance of modern digital payment instruments and
electronic money circulation in the banking system. The study analyzes the current electronic
money infrastructure of Uzbek commercial banks, their service mechanisms, and ways to
improve them based on world experience.
The work scientifically substantiates the economic essence of electronic money, its
difference from traditional payment instruments, its impact on the activities of banks, and the
importance of modern security technologies. In particular, based on foreign best practices
(European Union, USA, China), the strengths and weaknesses of the existing system in
Uzbekistan are identified, and innovative approaches to digitizing banking practices are
recommended.
5
Based on the results of the study, specific proposals and recommendations have been
developed to improve the practice of working with electronic money by commercial banks. In
particular, such areas as developing digital infrastructure, creating a coordinated system
between regulators and banks, and introducing blockchain and open API technologies are put
forward.
This work combines theoretical and practical approaches aimed at developing digital
financial services in the banking sector, thereby increasing the competitiveness of commercial
banks.
Keywords:
Commercial banks, electronic money, digital payment systems, financial
technologies, banking infrastructure, blockchain technology, digital financial services,
electronic payment instruments, security system, digital economy.
Asosiy qism
Zamonaviy moliya tizimi raqamli texnologiyalar asosida qayta shakllanmoqda. Ayniqsa,
elektron pullarning rivojlanishi bank sektorining transformatsiyasiga kuchli turtki bermoqda.
Elektron pullar — bu raqamli shaklda mavjud bo‘lgan va ma’lum qiymatga ega, bank yoki
moliyaviy tashkilotlar tomonidan chiqariladigan to‘lov vositalaridir. Ular an’anaviy naqd
pullarning funksiyalarini bajaradi, lekin elektron muhitda amal qiladi. Elektron pullar ikki
asosiy shaklda uchraydi: kartaga asoslangan (masalan, bank plastik kartalari orqali) va
serverga asoslangan (masalan, elektron hamyonlar, mobil ilovalar, QR-kodli to‘lovlar). Ular
foydalanuvchilarga tovarlar va xizmatlar uchun real vaqt rejimida, tezkor va xavfsiz to‘lovlarni
amalga oshirish imkonini beradi.
Bank tizimi uchun elektron pullar bir nechta afzalliklarni taqdim etadi. Birinchidan, ular
bank operatsiyalarining narxini sezilarli darajada kamaytiradi, chunki naqd pul bilan
ishlashdagi logistik xarajatlar kamayadi. Ikkinchidan, xizmat ko‘rsatish tezligi oshadi, bu esa
mijozlar qoniqishini ta’minlaydi. Uchinchidan, yangi mijozlarni jalb qilish orqali banklar o‘z
mijozlar bazasini kengaytiradi. Nihoyat, raqamli to‘lovlar yordamida moliyaviy nazorat va
monitoring imkoniyatlari kuchayadi, bu esa firibgarlik holatlarini aniqlash va oldini olishda
muhim ahamiyatga ega.
Tijorat banklari elektron pul muomalasida vositachilik qiluvchi asosiy institut
hisoblanadi. Ular elektron pullarni chiqarish, ularni saqlash, to‘lovlarni amalga oshirish va
monitoring qilish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadi. Bugungi kunda banklar mijozlarga mobil
ilovalar, internet-banking, QR to‘lovlar, NFC texnologiyasi asosidagi kontaktless to‘lovlar kabi
innovatsion vositalarni taklif qilmoqda. Bu vositalar orqali mijozlar kundalik moliyaviy
ehtiyojlarini tez va qulay tarzda qondirish imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda.
Tijorat banklarining elektron pullar bilan ishlashdagi asosiy funksiyalari quyidagilardan
iborat: elektron hamyonlar ochish va ularga xizmat ko‘rsatish; plastik karta va mobil ilova
orqali to‘lovlar qabul qilish; to‘lov tizimlari bilan integratsiyani ta’minlash; xavfsizlikni
ta’minlovchi texnologiyalarni joriy qilish; shuningdek, Markaziy bank talablariga muvofiq
hisobotlar yuritish. Ushbu funksiyalar orqali banklar elektron pul ekotizimining ajralmas
bo‘g‘iniga aylanmoqda.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda elektron to‘lov tizimlari sezilarli darajada rivojlanmoqda.
Xususan, Humo, UzCard, Payme, Click, Apelsin kabi to‘lov tizimlari orqali aholining moliyaviy
operatsiyalari soddalashdi va ommalashdi. Raqamli to‘lovlar hajmining ortib borayotgani, aholi
6
orasida mobil banking va elektron hamyonlardan foydalanish darajasining oshganini
ko‘rsatmoqda. Ushbu jarayon raqamli iqtisodiyotga o‘tish yo‘lida muhim bosqich hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2024-yilgi ma’lumotlariga ko‘ra,
mamlakatdagi barcha to‘lovlarning 70% dan ortig‘i raqamli shaklda amalga oshirilgan. Bu
raqamdan ko‘rinadiki, raqamli to‘lovlarga o‘tish tendensiyasi keng tus olgan. Tijorat banklari,
jumladan, O‘zmilliybank, Ipoteka bank, Agrobank va boshqa yetakchi banklar o‘z mobil ilovalari
orqali elektron pullar bilan ishlash xizmatlarini joriy qilgan. Biroq, ayrim muammolar saqlanib
qolmoqda. Xususan, raqamli infratuzilmaning ayrim hududlarda sustligi, axborot xavfsizligi
bilan bog‘liq xavf-xatarlar, qonunchilikning yetarlicha mukammal emasligi va mijozlarning
raqamli savodxonligi pastligi bu sohaga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Dunyo tajribasida elektron pullar bilan ishlashning muvaffaqiyatli modellari mavjud.
Masalan, Xitoyda Alipay va WeChat Pay tizimlari mamlakatdagi barcha moliyaviy
operatsiyalarning asosiy qismi sifatida faol ishlatiladi. Bu tizimlar nafaqat to‘lovlarni amalga
oshirish, balki kredit, investitsiya va jamg‘arma xizmatlarini ham taklif etadi. Yaponiyada esa
raqamli to‘lov tizimlari sun’iy intellekt bilan integratsiyalangan bo‘lib, xaridorlarning xarid
odatlariga mos ravishda xizmatlar taklif qilinmoqda. Estoniya esa raqamli hukumat va
moliyaviy tizimni yagona ekotizimga aylantirib, aholiga to‘liq onlayn xizmatlarni ko‘rsatishga
erishgan.
Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi davlatlarida PSD2 direktivasi orqali banklar ochiq API
platformalari asosida xizmatlar ko‘rsatishga majbur qilinmoqda. Bu esa fintech kompaniyalar
bilan banklar o‘rtasida raqobatni kuchaytiribgina qolmay, yangi innovatsion xizmatlar paydo
bo‘lishiga ham olib kelmoqda. Ushbu tajribalar O‘zbekiston tijorat banklari uchun bir qator
saboqlarni beradi. Jumladan, raqamli ekotizim yaratish uchun davlat va xususiy sektor o‘rtasida
hamkorlik zarur; xizmatlar foydalanuvchilar uchun qulay va xavfsiz bo‘lishi kerak; ochiq
texnologiyalar asosida xizmatlar diversifikatsiya qilinishi lozim.
O‘zbekiston tijorat banklarining elektron pullar bilan ishlash tizimini yanada
takomillashtirish uchun bir nechta asosiy yo‘nalishlar mavjud. Birinchidan, texnologik
modernizatsiya zarur. Banklar o‘z IT infratuzilmasini zamonaviylashtirib, bulutli
texnologiyalar, sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan xizmatlar orqali mijozlarga tezkor va
ishonchli xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirishi lozim.
Ikkinchidan, xavfsizlikni kuchaytirish masalasi dolzarb. Raqamli to‘lovlar kengaygani
sayin, kibertahdidlar ham ortib bormoqda. Shuning uchun blokcheyn texnologiyasi, ikki
bosqichli autentifikatsiya, biometrik identifikatsiya kabi zamonaviy vositalarni joriy etish zarur
bo‘lib qolmoqda. Uchinchi yo‘nalish — huquqiy bazani takomillashtirish. Elektron to‘lovlar va
raqamli pullar bo‘yicha qonunchilik zamonaviy tendensiyalarga mos ravishda muntazam
yangilanib borilishi kerak.
To‘rtinchidan, mijozlarning raqamli savodxonligini oshirish muhim. Banklar mijozlarga
xizmatlar bo‘yicha treninglar, axborot kampaniyalari, foydali maslahatlar orqali raqamli moliya
sohasidagi bilim va ko‘nikmalarini oshirishga xizmat qilishi kerak. Nihoyat, fintech
kompaniyalar bilan hamkorlikni kengaytirish lozim. Tijorat banklari mikroto‘lovlar, tezkor
kreditlash, obuna asosidagi xizmatlar kabi yangi mahsulotlarni yaratishda fintech bilan yaqin
hamkorlikda ishlashi orqali xizmat turlarini diversifikatsiya qilishi mumkin.
Xulosa
7
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, elektron pullar zamonaviy bank tizimining
ajralmas bo‘g‘iniga aylangan bo‘lib, ular moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish jarayonini
soddalashtirish, tezlashtirish va xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Elektron to‘lov vositalari orqali operatsiyalar hajmining ortishi tijorat banklarining innovatsion
faoliyatini kuchaytirishni va raqamli transformatsiyani jadallashtirishni talab qilmoqda.
Ayniqsa, O‘zbekistonda Payme, Click, Apelsin, UzCard va Humo kabi tizimlarning joriy qilinishi
bilan bank-mijoz munosabatlari yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Biroq, mavjud kamchiliklar —
infratuzilmaning notekis rivojlanishi, axborot xavfsizligidagi tahdidlar va raqamli savodxonlik
darajasining pastligi — tizim samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xorijiy ilg‘or tajriba
asosida esa, O‘zbekiston tijorat banklari uchun texnologik modernizatsiya, qonunchilikni
yangilash, mijozlar bilan interaktiv hamkorlikni kuchaytirish, fintech kompaniyalar bilan
innovatsion sherikliklarni kengaytirish zarurligi namoyon bo‘lmoqda. Shunday ekan, elektron
pullar bilan ishlash amaliyotini izchil takomillashtirish bank tizimining raqobatbardoshligini
oshirish, aholining moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash va iqtisodiy
rivojlanishga hissa qo‘shishning muhim omillaridan biri sifatida qaralishi lozim.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. (2024).
Elektron to‘lov xizmatlari va raqamli
bank infratuzilmasi holati to‘g‘risida hisobot
. Toshkent.
2.
Karimov, R. (2021).
Bank ishi asoslari
. Toshkent: “Iqtisod-Moliya” nashriyoti.
3.
Abdullayeva, M. (2023). “Elektron to‘lov tizimlarining rivojlanish istiqbollari”.
Moliyaviy
tadqiqotlar jurnali
, №4, 25–33-bet.
4.
Xoliqova, D. (2022). “Bank tizimida raqamli transformatsiya: muammolar va yechimlar”.
Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar
, №5.
5.
European Central Bank. (2020).
Report on a digital euro
. Frankfurt am Main.
6.
Claessens, S., Frost, J. (2020). “Fintech and the digital transformation of financial services:
implications for market structure and public policy”.
BIS Working Papers
, No. 117.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni, 2022-yil 12-iyul, “Raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”.
8.
World Bank. (2022).
Digital Financial Services: Challenges and Opportunities in Developing
Countries
. Washington, D.C.
9.
Shodiyev, U. (2021). “O‘zbekistonda elektron to‘lov tizimlari rivojlanishining huquqiy
asoslari”.
Yuridik fanlar axborotnomasi
, №2.
10.
IMF. (2021).
The Rise of Digital Money
. International Monetary Fund.
11.
Rakhimova, N. (2023). “Tijorat banklarida elektron pullarni joriy qilishning texnologik
asoslari”.
Bank ishi va moliya jurnali
, №3.
12.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. (2023).
To‘lov tizimlari faoliyatini tartibga
soluvchi normativ hujjatlar to‘plami
. Toshkent.
13.
Financial Stability Board. (2020).
Regulation, Supervision and Oversight of "Global
Stablecoin" Arrangements
.
14.
Tapscott, D., & Tapscott, A. (2016).
Blockchain Revolution: How the Technology Behind
Bitcoin is Changing Money, Business, and the World
. Penguin.
8
15.
OECD. (2021).
Digital Disruption in Banking and Its Impact on Competition
. Organisation
for Economic Co-operation and Development.
