ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
167
MAMLAKATIMIZDA BYUDJET VA KORPORATIV
BUYURTMACHILAR XARIDLARINI TASHKIL QILISHDA TADBIRKORLIK
SUBYEKTLARI FAOLIYATINI XORIJIY TAJRIBALAR ASOSIDA
RIVOJLANTIRISH YO‘NALISHLARI
Rizoqulova Elnora Otabek qizi
Profi University o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Byudjet va korporativ xaridlarni tashkil etish jarayonida muayyan mamlakatlarning
ilg‘or iqtisodiy rivojlanishi, siyosiy tuzilmalari va xaridlarni tartibga solish kabi turli
omillarga qarab farqlanadi. Shu bilan birga, bir qancha rivojlangan mamlakatlar
o‘zlarining samarali va shaffof xarid amaliyotlari bilan e’tirof etilgani diqqatga
sazovordir. Mazkur tezisda xorij davlatining bu jarayonni tashkil etish bosqichlari va
mamlakatimizda uni takomillashtrish ishlari hamda butun dunyodagi mavjud muammolar
keltirilgan.
Tayanch so‘zlar:
Byudjet, davlat xaridi, byudjet byurtmachilari, korporativ
byurtmachilar, rejalashtirish, raqobat.
Mamlakatimizda davlat xaridlari tizimini yanada shaffofligini ta’minlash hamda uni
takomillashtirish hisobiga korporativ buyurtmachilar, shu jumladan, strategik ahamiyatga
ega bo‘lgan xo‘jalik jamiyatlari va korxonalar mablag‘larining maqsadli sarflanishini
ta’minlash, shuningdek, ularning samaradorligini oshirish, davlat xaridlari jarayoniga
tadbirkorlik sub’ektlarini keng jalb qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019yil 5dekabrda “Davlat xaridlari tizimini yanada takomillashtirish va
davlat xaridlari jarayoniga tadbirkorlik subyektlarini keng jalb qilish choratadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori imzolangan. Shuningdek, davlat xaridlari sohasidagi munosabatlarni
tartibga solish islohotlarinig davomi sifatida 2018yilda O‘zbekiston Respublikasining
“Davlat xaridlari to‘g‘risida”gi qabul qilingan qonunining 2021yil 22aprelda yangi tahriri
e’lon qilindi.
Bu tizimini takomillashtirish va ishlab chiqishda davlat ehtiyojlari va korporativ
byurtmachilar uchun xaridlarni tashkil etish bo‘yicha jahon tajribasi O‘zbekiston uchun
alohida qiziqish uyg‘otadi. Dunyoning turli mamlakatlarida davlat xaridlari to‘g‘risidagi
qonun hujjatlari huquqiy tizimlar va an’analarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan
rivojlanmoqda. Shusababli, qonun hujjatlari tuzilmasida sezilarli farqlar, shuningdek,
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
168
xaridlar masalalari bo‘yicha me’yoriy hujjatlarning umumiy hajmidagi qonunlar
(hujjatlar) nisbatidagi farqlar mavjudligi tabiiy hol.
AQSHda davlat buyurtmalarini uchta asosiy bosqichda boshqarishning
mexanizmlarini oʻz ichiga olgan milliy shartnoma tizimlari mavjud. Bular; rejalashtirish,
joylashtirish, bajarish. AQSH Federal shartnoma tizimi FCS. 1921 yilda yaratilgan va eng
qadimgi shartnoma tizimlaridan biri hisoblanadi. Zamonaviy AQSh davlat xaridlari
mexanizmi asosan 1984 yilga kelib, bir qator qonunlar va qoidalar qabul qilinganda
shakllangan, ular birgalikda “Federal sotib olish qoidalari” (FAR) deb nomlanadi.
Qoidalar to‘plami 1000 dan ortiq sahifalarni o‘z ichiga oladi va 53 ta bo‘limdan iborat
bo‘lib, ularning har biri xaridlarning alohida jihatiga bag‘ishlangan. Birinchi oltita bo‘lim
davlat pudratlarining umumiy masalalarini ko‘rib chiqadi, keyingi oltitasi xaridlarni
rejalashtirishning turli qoidalariga bag‘ishlangan. Keyingi bo‘limlarda davlat xaridlari
bilan bog‘liq mehnat qonunchiligi masalalari, shartnomalar bajarilishini nazorat qilish
qoidalari va tartiblari hamda 100 dan ortiq batafsil tartibga solinadigan davlat
shartnomalarini o‘z ichiga olgan namunaviy shartnomalar muhokama qilinadi.
Dunyo bo‘ylab byudjet tashkilotlari, muassasalari, shuningdek, ustavida davlat
ulushi 50% dan yuqori bo‘lgan korporativ tashkilotlarning mablag‘laridan tejamkorlik
bilan foydalanish, ularning ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan tovar, ish, xizmatlarni
elektron axborot tizimlari orqali tashkillashtiriladigan savdolar orqali amalga oshirishga
alohida e’tibor qaratilmoqda. AQShning davlat xaridlari bozori keng va xilmaxil bo‘lib,
sotuvchilar uchun ko‘plab imkoniyatlarni taqdim etadi. AQSH savdo siyosatining uzoq
yillik maqsadi AQSH tovarlari, xizmatlari va yetkazib beruvchilari uchun xorijiy davlat
xaridlari uchun teng oʻyin maydonida raqobatlashishlari uchun yangi imkoniyatlar ochish
boʻlgan. Bugungi kunda davlat xaridlari mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10 15 foizini
tashkil qilib kelomoqda. Qo‘shma Shtatlar o‘zining erkin savdo bitimlariga (FTA) davlat
xaridlari bo‘yicha majburiyatlarni kiritadi, bunda AQSh tovarlari, xizmatlari va yetkazib
beruvchilariga AQSH savdo hamkorlarining davlat xaridlarida raqobat qilish uchun
adolatli va kamsitmasdan imkoniyatlar berilishini ta’minlaydi.
Byudjet va korporativ xaridlarni tashkil etish bo‘yicha Amerika tajribasi muayyan
tashkilot va sohaga qarab farq qilishi mumkin. Biroq, Qo‘shma Shtatlarda odatda amal
qiladigan ba’zi umumiy amaliyot va tamoyillar mavjud.
1. Byudjetlashtirish: Byudjetni tashkil etish har qanday tashkilot uchun moliyaviy
rejalashtirishning muhim jihati hisoblanadi. Qo‘shma Shtatlarda byudjetlar odatda har yili
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
169
tuziladi va resurslarni taqsimlash va moliyaviy natijalarni daromadlar va xarajatlarni
prognozlash, moliyaviy maqsadlarni belgilash va turli bo‘limlar yoki loyihalarga
mablag‘larni taqsimlash kabi turli bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Byudjetlar ko‘pincha
tashkilot maqsadlariga muvofiqligini ta’minlash uchun muntazam ravishda ko‘rib
chiqiladi va yangilanadi.
2. Korporativ xaridlar: Korporativ xaridlar tashkilot uchun tovar va xizmatlarni sotib
olish jarayonini anglatadi. Qo‘shma Shtatlarda korporativ xaridlar shaffoflik,
raqobatbardoshlik va samaradorlik tamoyillariga asoslanadi. Raqobat savdolari odatda pul
uchun eng yaxshi qiymatni ta’minlash maqsadida yetkazib beruvchilar yoki pudratchilarni
tanlashda qo‘llaniladi. Tashkilotlar ko‘pincha adolatli va axloqiy amaliyotlarni
ta’minlash, xavflarni minimallashtirish va amaldagi qonun va qoidalarga rioya qilishni
ta’minlash uchun xarid qilish siyosati va tartiblarini o‘rnatadilar.
3. Takliflar uchun so‘rov (RFPs): RFPlar odatda Amerika xaridlari jarayonida,
ayniqsa yirikroq xaridlar yoki murakkab loyihalar uchun qo‘llaniladi. RFP bu
tashkilotning talablarini belgilaydigan va potentsiallikka ega yetkazib beruvchilar yoki
pudratchilardan takliflarni so‘raydigan hujjat. Takliflar narx, texnik ekspertiza, sifat va
yetkazib berish imkoniyatlari kabi turli mezonlar asosida baholanadi. Keyin tashkilot
baholash natijalariga ko‘ra eng malakali sotuvchi yoki pudratchini tanlaydi.
4. Shartnoma boshqaruvi: Yetkazib beruvchi yoki pudratchi tanlanganidan so‘ng,
shartnoma boshqaruvi xaridlar jarayonining muhim qismiga aylanadi. Shartnomalarda
tashkilot va sotuvchi o‘rtasidagi kelishuv shartlari, jumladan, narxlar, to‘lov shartlari,
yetkazib berish jadvallari, sifat standartlari va nizolarni hal qilish mexanizmlari
ko‘rsatilgan bo‘ladi. Shartnomani boshqarish sotuvchining ish faoliyatini nazorat qilishni,
shartnoma shartlariga rioya qilishni ta’minlashni va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan har
qanday muammo yoki nizolarni hal qilishni o‘z ichiga oladi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
170
Umuman olganda, Qo‘shma Shtatlarda byudjet va korporativ xaridlarni tashkil etish
puxta rejalashtirish, qoidalarga rioya qilish va pul uchun eng yaxshi qiymatni olishga
e’tiborni o‘z ichiga oladi. Shaffoflik, raqobatbardoshlik va samaradorlik umumiy tashkiliy
samaradorlikni
oshirishga
qaratilgan
jarayonni
boshqaradigan
asosiy
tamoyillardir.Yuqoridagi rasm asosida AQSh davlat xaridlari tizimining kuchli
xususiyatlari yoritib o‘tamiz:
Davlat xaridlari bu davlat buyurtmachilarining ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan
tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni belgilangan talablar va tartibtaomillar asosida sotib olish
jarayoni. Bunda davlat va jamoat tashkilotlarining tovarlar, xizmatlar va infratuzilmani
sotib olish jarayoni tushuniladi. Mazkur jarayon davlat xizmatlarini ko‘rsatish va
rivojlanish maqsadlariga erishish uchun muhim vosita bo‘lsada, unda turli muammolar
ham mavjud.
Yuqorida biz mazkur jarayonni tashkil etishda rivojlangan mamlakat amaliyotini
o‘rgangan bo‘lsakda, butun dunyoda davlat xaridlarini tashkil etish va uni amalga oshirish
jarayonida muammolar mavjud bo‘lib, ulardan ba’zilari quyidagilardan iborat:
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
171
Bunda byudjet va korporativ byurtmachilar xaridlarini tashkil qilishda xorij
amaliyotini o‘rganar ekanmiz, unda raqobatbardosh muzokaralar va yopiq tenderlar
yetakchi o‘rinni egallamoqda. Biz ko‘rib chiqqan mamlakatda xaridlarni tashkil etishning
o‘ziga xos xususiyatlari bor va bu ularga eng yuqori samaradorlik bilan amalga oshirish
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
172
imkonini bermoqda. Mamlakat o‘zining samarali xarid amaliyotlari bilan e’tirof etilgan
bo‘lsada, Kanada, Shvetsiya, Singapur va yana shu kabi yaxshi o‘rnatilgan tizimga ega
rivojlangan boshqa mamlakatlar ham mavjud. Xususan, davlat xaridlari sohasidagi
mavjud muammolarni hal qilish shaffoflik, samaradorlik va yana ko‘plab imoniyatlarni
berishi mumkin. Mazkur amaliyotni batafsil o‘rganish va moslashtirgan holda usullarini
qo‘llash bo‘yicha jahon tajribasi mamlakatimizda bu jarayonda mavjud kamchiliklarini
bartaraf qilish imkonini yaratishi mumkin.
Elektron davlat xaridlarini amalga oshirishning tartib taomillariga ko‘ra, yetkazib
beruvchi hisob-kitob-kliring palatasiga buyurtma qiymatining ma’lum foizi miqdorida
avans to‘lovini ta’minlash orqali elektron savdolarda qatnashadi. Umuman olganda,
elektron davlat xaridlarida ishtirok etishning umumiy shartlari sifatida quyidagilarni
keltirish mumkin:
- ishtirokchi (korporativ buyurtmachi va yetkazib beruvchi, budjet buyurtmachilari
mazkur to‘lovni to‘lashdan ozod etilganlar) HKKPga buyurtmaning qiymatiga nisbatan 3
foiz (elektron do‘kon va auktsion uchun) avans to‘lovni amalga oshirish;
- buyurtmachi va ishtirokchi tomonidan elektron raqamli imzo (ERI)dan foydalanish,
elektron tizimda tuziladigan shartnomalarni haqiqiy deb topish uchun asos bo‘lib
hisoblanadi.
Biz elektron savdolarni tashkil etish jarayonini qisman ko‘rib chiqamiz. Ta’kidlash
lozim, avans to‘lovlari shartnoma majburiyatlari bajarilganda yoki yangi taklif g‘olib
bo‘lganda korporativ buyurtmachi va yetkazib beruvchiga qaytariladi. Aytish mumkinki,
elektron xaridlar faqatgina elektron do‘kon va auktsionda amalga oshiriladi. Elektron
xaridlar maxsus axborot portali orqali amalga oshiriladi. Tadqiqotlar asosida aytish
mumkinki, maxsus axborot portaliga auktsion uchun joylashtirilgan e’lonlarda har bir lot
tovar uchun shakllantirilgan narxlar bozor narxidan ancha farq qilishini yoki tovarning
hajm (o‘lcham)lariiga qo‘yilgan talablar umumi standartlardan farq qilishini ko‘rish
mumkin. Masalan, “DVP” (Drevesnovoloknistaya plita) to‘g‘risidagi texnik ma’lumotlari
standart bo‘yicha 2,75x1,7 m2 yuzasi va qalingi 3 yoki 4 mm bo‘lib, og‘irligi mos
ravishda 12 va 16 kg bo‘lishi aniqlandi
1
. Misol tariqasida olgan DVP mahsulotimiz 2-
rasmda keltirilgan 2x2 m2 tarzida o‘lchov bilan berilgan. Uning qalinligiga qo‘yilgan
1
Kichik biznes va tadbirkorlikning iqtisodiy tarmoqlaridagi asosiy ko‘rsatkichlari tarixi. Manba:
https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/small-business-and-entrepreneurship-2
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2023 SJIF 2024 = 5.073/Volume-2, Issue-9
173
talablar va og‘irligi to‘g‘risidagi texnik parametrlar esa berilmagan. Fikrimizcha, davlat
xaridlari bo‘yicha e’lonlar maxsus axborot portaliga joylashtirilganda quyidagi omillarga
e’tibor berish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz:
- tovar (ish, xizmat)ning ishlab chiqaruvchi (yetkazib beruvchi) tomonidan savdo
predmetining texnik pasporti asosida lotlar shakllantirilishini belgilash yoki tovar (ish,
xizmat)larning lotlarini shakllantirishda davlat standartlari yordamida e’longa berish
mexanizmini belgilash;
-savdo predmeti uchun narxlarni belgilashda bozor bahosi bilan avtomatik
solishtirish va aniqlashning real vaqt rejimida ishlaydigan dasturiy mahsulotni yaratish;
Auksion o‘tkazishda belgilangan eng yuqori summa qiymatini oshirish orqali tanlov
asosida o‘tkaziladigan xaridlar miqdorini kamaytirish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz.
Bizningcha, yuqoridagi holatlarni joriy etish birinchidan, budjet buyurtmachisi tomonidan
xarajatlar smetasi bo‘yicha bir turdagi tovarlarni ikki (yoki undan ortiq) shartnoma
bo‘yicha xarid qilinishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ikkinchidan, budjet buyurtmachisi tomonidan
narxlarni manipulyatsiya qilishga imkon berilmaydi, uchinchidan, budjet xarajatlarining
manzilliligini ta’minlash orqali samaradorlikka erishiladi.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, mamlakatimiz davlat xaridlari tizimida
olib borilayotgan islohotlar borgan sari ilg‘or xalqaro tajribalarga moslashtirishga
qaratilmoqda. Buning natijalarai sifatida iqtisod qilingan mablag‘lar miqdori
ortayotganligini ko‘rib chiqdik. Shunday bo‘lsada davlat xaridlari tizimida hal etilishi
lozim bo‘lgan ko‘plab muammolar ham mavjud.
