ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
67
ZAYTUN OʻSIMLIGINING KIMYOVIY TARKIBI VA DORIVORLIK
XUSUSIYATLARI
E.B. Jurayev
Ilmiy rahbar: q.x.f.f.d.(PhD)
TDMAU. O’rmonchilik, dorivor o’simliklar va manzarali bog’dorchilik kafedrasi mudiri
Panjiyeva Aziza Nodir qizi
TDMAU. Dorivor o’simliklar yetishtirish va qayta ishlash ta’lim yo’nalishi 4-bosqich
ta’labasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada zaytun oʻsimligining (Olea europaea) kimyoviy tarkibi
va uning dorivorlik xususiyatlari ilmiy asosda yoritilgan. Tadqiqot natijalari asosida
zaytun mevalari va moyi tarkibida muhim biologik faol moddalardan olein kislotasi,
polifenollar, E vitamini, fitosterollar mavjudligi aniqlangan. Shuningdek, zaytun
barglarida oleuropein, flavonoidlar, taninlar va boshqa fenolik birikmalar mavjud boʻlib,
ular yalligʻlanishga qarshi, antioksidant, antibakterial va yurak-qon tomir tizimiga foydali
taʼsir koʻrsatadi. Ushbu maqola zaytun oʻsimligining anʼanaviy hamda zamonaviy
tabobatdagi ahamiyatini ochib beradi va uni farmatsevtika sohasida qoʻllash
imkoniyatlarini yoritadi.
Kalit so‘zlar:
zaytun oʻsimligi, kimyoviy tarkib, dorivorlik xususiyatlari, oleuropein,
polifenollar, antioksidant, yalligʻlanishga qarshi, zaytun moyi, flavonoidlar, fitosterollar.
Kirish.
Tabiat inson salomatligi uchun beqiyos ne’matlarni tuhfa etgan bo‘lib, oʻsimlik
dunyosi bu borada ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Uzoq asrlardan buyon xalq tabobatida
keng qo‘llanilib kelinayotgan shifobaxsh oʻsimliklardan biri bu — zaytun oʻsimligi (Olea
europaea) hisoblanadi. Zaytun qadim zamonlardan boshlab Yaqin Sharq, O‘rta yer
dengizi havzasi, Osiyo va Afrikaning ayrim hududlarida nafaqat oziq-ovqat manbai, balki
muhim dorivor vosita sifatida ham qadrlanib kelgan. Qur’oni Karimda va boshqa diniy
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
68
manbalarda zaytun daraxti va uning mevasining ahamiyati bir necha bor ta’kidlangan.
Zaytun oʻsimligi, ayniqsa uning mevasi, moyi va bargi inson salomatligi uchun zarur
boʻlgan biologik faol moddalarga boy. Uning tarkibida polifenollar, yogʻ kislotalari,
vitaminlar, flavonoidlar, sterollar kabi moddalar mavjud boʻlib, ular antioksidant,
yalligʻlanishga qarshi, yurak-qon tomir tizimini himoyalovchi va immunitetni
kuchaytiruvchi xususiyatlarga ega. Shu sababli zaytun mahsulotlari farmatsevtika,
kosmetologiya va zamonaviy tibbiyot sohasida keng qoʻllanilmoqda. Ushbu maqolada
zaytun oʻsimligining asosiy kimyoviy tarkibi, biologik faol komponentlari hamda
ularning dorivorlik xususiyatlari ilmiy manbalar asosida tahlil qilinadi. Tadqiqotning
asosiy maqsadi – zaytunning salomatlik uchun foydali tomonlarini yoritish, uni xalq
tabobatidan zamonaviy tibbiyotga muvaffaqiyatli integratsiyalash imkoniyatlarini
ko‘rsatishdan iboratdir.
Asosiy qism.
I. Zaytun oʻsimligining kimyoviy tarkibi. Zaytun oʻsimligi (Olea europaea) ko‘p yillik
doimiy yashil daraxt bo‘lib, asosan O‘rta yer dengizi mintaqalarida, Yaqin Sharq, Janubiy
Yevropa va Markaziy Osiyo hududlarida yetishtiriladi. Ushbu oʻsimlikning mevalari,
urug‘i (yadrosi), barglari va hatto po‘stlog‘i foydali moddalarga boyligi bilan ajralib
turadi.
1. Zaytun mevalari tarkibi. Zaytun mevalari eng avvalo yog‘ miqdori bilan ahamiyatli
bo‘lib, ulardan olinadigan zaytun moyi inson salomatligi uchun juda foydalidir. Meva
tarkibi quyidagi komponentlarni o‘z ichiga oladi: Yogʻ kislotalari: Oleat (olein) kislotasi
– 55–83% (monotoʻyinmagan yogʻ kislotasi, yurak uchun foydali), Linoleat kislotasi –
3.5–21% (ko‘p to‘yinmagan, omega-6 guruhi), Palmitat kislotasi – 7.5–20%
(to‘yinmagan), Stearat kislotasi – 0.5–5%
Vitaminlar: E vitamini (tokoferol) – kuchli antioksidant sifatida tanilgan, A, D, K
vitaminlari (kam miqdorda) Minerallar: kaliy, kalsiy, temir, magniy, mis. Polifenollar:
Oleuropein, hydroxytyrosol, tyrosol – bu moddalarning antioksidant va yalligʻlanishga
qarshi xususiyatlari mavjud. Fitosterollar: Beta-sitosterol, stigmasterol – xolesterinni
kamaytirishga yordam beradi
2. Zaytun barglari tarkibi. Zaytun barglari qadim zamonlardan boshlab xalq tabobatida
turli davo vositasi sifatida ishlatilgan. Ilmiy tadqiqotlar zaytun bargining quyidagi
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
69
moddalarga boy ekanligini ko‘rsatgan: Oleuropein – asosiy faol modda, kuchli
antioksidant va mikrobga qarshi ta’sirga ega. Flavonoidlar – apigenin, luteolin, rutosid.
Iridoidlar va taninlar. Fenolik birikmalar – antioksidant sifatida xizmat qiladi. Glikozidlar
– yurak faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi. Zaytun bargidan tayyorlangan ekstraktlar
tibbiyotda qandli diabet, yuqori qon bosimi, bakterial va virusli infeksiyalarga qarshi
vosita sifatida qo‘llaniladi.
II. Zaytun oʻsimligining dorivorlik xususiyatlari. Zaytun oʻsimligi qadimdan xalq
tabobatida turli kasalliklarni davolashda ishlatilgan boʻlib, zamonaviy ilmiy tadqiqotlar
bu oʻsimlikning keng doiradagi shifobaxsh xususiyatlarini tasdiqlamoqda.
1. Yurak-qon tomir tizimiga foydali taʼsiri. Zaytun moyi yurak uchun foydali bo‘lgan
monoto‘yinmagan yog‘ kislotalari bilan boy. Xolesterin miqdorini me’yorlashtiradi,
aterosklerozning oldini oladi. Qon bosimini tushiradi va qon aylanishini yaxshilaydi.
2. Antioksidant xususiyatlar. Zaytundagi oleuropein va hydroxytyrosol erkin radikallarni
zararsizlantirib, hujayralarni qarishdan saqlaydi. Surunkali kasalliklarning oldini olishda
foydali.
3. Yalligʻlanishga qarshi taʼsiri. Zaytun ekstrakti tanadagi yalligʻlanish reaksiyalarini
kamaytiradi. Revmatizm, astma, artrit kabi kasalliklarda yengillik keltiradi.
4. Antibakterial va antivirus taʼsiri. Barg ekstraktlari Staphylococcus aureus, E. coli,
herpes viruslari kabi zararli mikroorganizmlarga qarshi faol taʼsir koʻrsatadi. Imunitet
tizimini kuchaytirishga yordam beradi.
5. Qandli diabetda foydasi. Zaytun bargi ekstrakti glyukoza miqdorini pasaytirishga
yordam beradi. Insulin sezuvchanligini oshiradi.
6. Saraton kasalliklariga qarshi potensial. Ilmiy maʼlumotlarga ko‘ra, zaytundagi
polifenollar ayrim saraton hujayralarining rivojlanishini to‘xtatadi. Profilaktik vosita
sifatida qo‘llanishi mumkin.
7. Teriga va go‘zallikka foydasi. Zaytun moyi terini namlantiradi, yallig‘lanishni
kamaytiradi. Kosmetologiyada yuz niqoblari, losonlar, krem va balzamlar tarkibida keng
qo‘llaniladi.
Xulosa:
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
70
Zaytun oʻsimligi (Olea europaea) — inson salomatligi uchun foydali boʻlgan ko‘plab
biologik faol moddalarga ega noyob dorivor oʻsimliklardan biridir. Uning mevalari, moyi
va barglari tarkibida mavjud bo‘lgan olein kislotasi, polifenollar, flavonoidlar, vitaminlar,
fitosterollar va boshqa moddalar nafaqat ovqatlanishda, balki profilaktika va davolash
maqsadlarida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zaytun mahsulotlari yurak-qon tomir
tizimini qo‘llab-quvvatlaydi, antioksidant va yalligʻlanishga qarshi taʼsir ko‘rsatadi,
immunitetni mustahkamlaydi, qandli diabet va infeksion kasalliklarning oldini olishda
samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Barg ekstraktining antibakterial va antivirus
xususiyatlari uni zamonaviy farmatsevtika uchun istiqbolli tabiiy manbaga
aylantirmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, zaytun oʻsimligini xalq tabobati
bilan bir qatorda zamonaviy tibbiyot va farmakologiya sohalarida keng miqyosda
o‘rganish va qo‘llash dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu bois, zaytunning
kimyoviy tarkibi va shifobaxsh xususiyatlarini chuqur oʻrganish, uni turli dori vositalari
ishlab chiqarishda qo‘llash imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov A., Toirova M. Dorivor oʻsimliklar. – Toshkent: Fan, 2018. – 204 b.
2. Rajabov Sh.A. Farmakognoziya. – Toshkent: Tibbiyot nashriyoti, 2016. – 288 b.
3. Islomova D.M. Dorivor oʻsimliklarning farmakologik xususiyatlari. – Samarqand:
SamDTI, 2020. – 152 b.
4. Mahmudov M.M. Tabobatda ishlatiladigan oʻsimliklar. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”,
2021. – 240 b.
5. Azamov A.A., Xasanov A.X. Oʻsimliklarning biokimyosi. – Toshkent: O‘zbekiston
FA, 2015. – 180 b.
6. Boskou, D. (2015). Olive and Olive Oil Bioactive Constituents. – AOCS Press. – 320
p.
7. Servili, M., & Montedoro, G. (2002). "Contribution of phenolic compounds to virgin
olive oil quality." European Journal of Lipid Science and Technology, 104(9–10), 602–
613.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-6
71
8. Hashmi, M.A., Khan, A., Hanif, M., & Farooq, U. (2015). "Traditional uses,
phytochemistry, and pharmacology of Olea europaea (olive)." Evidence-Based
Complementary and Alternative Medicine, 2015, Article ID 541591.
9. Owen, R.W., et al. (2000). "Olives and olive oil in cancer prevention." European Journal
of Cancer Prevention, 9(5), 387–395.
10. Waterman, E., & Lockwood, B. (2007). "Active components and clinical applications
of olive oil." Alternative Medicine Review, 12(4), 331–342.
11. Al-Azzawie, H.F., & Alhamdani, M.S. (2006). "Hypoglycemic and antioxidant effect
of oleuropein in alloxan-diabetic rabbits." Life Sciences, 78(12), 1371–1377.
12. Visioli, F., & Galli, C. (2002). "Biological properties of olive oil phytochemicals."
Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 42(3), 209–221.
