11
ONKOLOGIK KASALIKLARNING ZAMONAVIY DIAGNOSTIKADA
INNOVATSION USULLAR
Gulnoza Soyibjonovna, Xomidova Xayotxon
FJSTI, Biotibbiyot muhandisligi, biofizika va axborot texnologiyalari
kafedrasi
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqolada onkologik kasalliklarni aniqlashda
qo‘llanilayotgan zamonaviy diagnostika usullari va ularning samaradorligi keng tahlil
qilingan. So‘nggi yillarda tibbiyotda texnologik taraqqiyot natijasida saratonni erta
bosqichdayoq aniqlash imkonini beruvchi ko‘plab innovatsion metodlar ishlab
chiqildi. Tadqiqotda aynan shu usullar – kompyuter tomografiyasi, MRI, PET, likvid
biopsiya, molekulyar markerlar tahlili va sun’iy intellekt yordamida analiz qilish
texnologiyalari muhim o‘rin egallaydi. Maqolada har bir innovatsion usulning
afzalliklari, diagnostik aniqligi, klinik qo‘llanilishi va bemor salomatligiga ijobiy ta’siri
ilmiy jihatdan asoslangan holda bayon etilgan. Sun’iy intellekt, bioinformatika va
genetik tadqiqotlarning diagnostikada tutgan o‘rni ayniqsa chuqur yoritilgan.
Shuningdek, ishda O‘zbekiston va xorij tajribasi taqqoslanib, diagnostika sohasidagi
dolzarb muammolar va ularni hal etish yo‘llari haqida ham fikr yuritilgan.
Kalit so’zlar:
Onkologiya, Diagnostika, Innovatsion usullar, Kompyuter
tomografiyasi, Magnit-rezonans tomografiya, Pozitron-emissiyali tomografiya, Likvid
biopsiya.
Kirish
Onkologik kasalliklar bu hujayralarning nazoratsiz ko‘payishi natijasida hosil
bo‘ladigan o‘smalar bilan bog‘liq patologik holatlardir. Hozirgi kunda bu kasalliklar
dunyo miqyosida o‘limga olib keluvchi asosiy sabablar qatoriga kiradi. Jahon sog‘liqni
saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, har yili 10 milliondan ortiq odam saraton bilan
bog‘liq muammolar tufayli hayotdan ko‘z yumadi. Kasalliklarning erta bosqichda
aniqlanmasligi, ko‘plab bemorlarning kech bosqichlarda murojaat qilishi,
davolanishning murakkabligi bu sohadagi dolzarb muammolardandir. Shu sababli,
zamonaviy tibbiyotda onkologik kasalliklarning diagnostikasiga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Erta tashxis samarali davolanishning asosi sanaladi. Aynan shu sababli
innovatsion texnologiyalar yordamida kasallikni ilk bosqichda aniqlash strategiyasi
ishlab chiqilmoqda. Bu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar, yangi asbob-uskunalar va sun’iy
intellekt asosidagi tizimlar ishlab chiqilmoqda.
An’anaviy usullar orasida rentgen, ultratovush, biopsiya va sitologik
tekshiruvlar asosiy o‘rinda turadi. Bu usullar ko‘p yillik tajriba asosida ishlab chiqilgan
va amaliyotda keng qo‘llaniladi. Shunga qaramay, ularning sezuvchanligi va aniqligi
har doim ham yuqori emas. Masalan, ayrim o‘smalar kichik bo‘lganida yoki anatomik
murakkab joylarda joylashganda, ularni aniqlash qiyinlashadi. Bundan tashqari, ba’zi
tahlillar og‘riqli bo‘lishi mumkin yoki organizmga nojo‘ya ta’sir ko‘rsatadi. An’anaviy
usullar ko‘pincha kech bosqichdagi o‘zgarishlarni aniqlaydi, bu esa davolanish
12
samaradorligini pasaytiradi. Shu sababli zamonaviy tibbiyotda an’anaviy diagnostikani
zamonaviy innovatsiyalar bilan to‘ldirish ehtiyoji tug‘iladi.
So‘nggi yillarda saraton kasalliklarini aniqlashda qator innovatsion
texnologiyalar joriy etildi. Bularga PET (pozitron emissiya tomografiyasi), MSCT
(ko‘p kesimli KT), likvid biopsiya, genom tahlili, va sun’iy intellekt asosidagi tizimlar
kiradi. Bu usullar orqali o‘smalarni erta bosqichda aniqlash, ularning genetik
xususiyatlarini aniqlash va individual davolash strategiyasini tuzish mumkin.
Innovatsion usullar invaziv emas, ya’ni bemorga og‘riq yetkazmasdan tekshiruv
o‘tkaziladi. Ularning aniqligi an’anaviy usullarga qaraganda yuqori. Shuningdek,
ushbu texnologiyalar orqali davolash natijalarini monitoring qilish ham osonlashadi.
Ular diagnostikani avtomatlashtirish, inson omili ta’sirini kamaytirish va tahlillarni
tezlashtirish imkonini beradi.
Sun’iy intellekt (SI) bugungi kunda tibbiyotning barcha sohalariga kirib
bormoqda, xususan onkologiyada ham. SI yordamida KT, MRT yoki rentgen
tasvirlarini avtomatik tarzda tahlil qilish va patologik o‘zgarishlarni aniqlash mumkin.
Bu inson omilini kamaytiradi va diagnostikada xatolik ehtimolini pasaytiradi. Sun’iy
intellekt dasturlari katta hajmdagi ma’lumotlarni bir necha soniya ichida tahlil qilib,
shubhali joylarni belgilaydi. Shu tariqa shifokorlar e’tiborini kerakli nuqtalarga
qaratadi. Bundan tashqari, SI algoritmlari statistik tahlillar orqali xavf guruhini
aniqlaydi va individual prognozlar beradi. Bu yondashuv klinik qarorlarni qabul
qilishda muhim yordamchi vositadir.
Radiologiya sohasida PET, MSCT va yuqori aniqlikdagi MRI texnologiyalari
yangi bosqichga chiqdi. PET tekshiruvi organizmdagi metabolik faollikni ko‘rsatib,
o‘smalarning hayotiyligini aniqlaydi. MSCT yordamida tananing bir necha yuzlab
kesimlari olinib, o‘simta o‘lchami va joylashuvini aniq aniqlash mumkin. MRI esa
yumshoq to‘qimalarni mukammal ko‘rsatadi, ayniqsa, miya, orqa miya va boshqa
murakkab hududlarda qo‘llaniladi. Bu texnologiyalar aniqlik, tezlik va keng
imkoniyatlari bilan farq qiladi. Radiologik usullar yordamida o‘smalarning
harakatlanishi, qon tomirlar bilan aloqasi, metastaz tarqalishi aniqlanadi.
Biomarkyerlar - bu saraton rivojlanishi bilan bog‘liq biologik ko‘rsatkichlardir. Ular
qondan, siydikdan yoki boshqa biologik suyuqliklardan aniqlanishi mumkin. Masalan,
PSA (prostata saratoni), CA-125 (yumoq saratoni), CEA (ichak saratoni) kabi
markerlar mavjud. Likvid biopsiya esa bemorning qonidan saraton hujayralarining
DNK qismlarini ajratib olish usulidir. Bu usul invaziv emas va takroran tekshiruv
o‘tkazish imkonini beradi. Uning yordami bilan o‘simtani aniqlash, monitoring qilish
va mutatsiyalarni aniqlash mumkin. Ayniqsa, davolashga bo‘lgan javobni baholashda
bu texnologiya muhimdir.
13
Xulosa
Onkologik kasalliklarda erta diagnostika sog‘lom umr davomiyligini oshirishda
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Innovatsion texnologiyalar bu yo‘nalishda yangi
imkoniyatlar eshigini ochdi. Sun’iy intellekt, molekulyar diagnostika, likvid biopsiya
va ilg‘or vizualizatsiya usullari yordamida kasallikni dastlabki bosqichda aniqlash
mumkin bo‘ldi. Bu esa individual yondashuv asosida samarali davolashga olib
kelmoqda. Kelajakda bu texnologiyalar yanada arzonlashib, keng qo‘llanilishi
kutilmoqda. Shu bilan birga, personalizatsiyalangan tibbiyot yondashuvi asosida har
bir bemorga mos tashxis va terapiya tanlanadi. Fan va texnologiyaning integratsiyasi
onkologiyaning kelajagini shakllantiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Zubayev A.A., Rasulov S.H. (2021). Onkologiyada diagnostika va
davolashning zamonaviy usullari. Toshkent: Tibbiyot nashriyoti.
2.
Davlatov U.B. (2022). Tibbiy vizualizatsiya va sun’iy intellekt: yangi
texnologiyalar salohiyati. Toshkent: Innovatsion Tibbiyot Markazi.
3.
World Health Organization (WHO). (2022). Cancer: Facts and statistics.
4.
American Cancer Society. (2023). Cancer Screening Guidelines and
Innovations.
5.
Jemal, A., et al. (2020). Global cancer statistics 2020. CA: A Cancer Journal
for Clinicians, 70(1), 7-30. DOI:10.3322/caac.21590
6.
Kraynov V.V. (2019). Lazernaya diagnostika i terapiya v onkologii. Moskva:
GEOTAR-Media.
7.
National Cancer Institute (NCI). (2023). Emerging Technologies in Cancer
Diagnostics.
8.
Zakhidov F., Karimov A. (2021). Bioinformatika va onkologik kasalliklar
aniqlash algoritmlari. Toshkent: TATU nashriyoti.
