ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-2
129
ALISHER NAVOIY IJODINING ESTETIK MAHORATI
Po‘latova Aziza Mahmud qizi
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti
Xalqaro iqtisodiyot va menejment fakulteti 1-bosqich talabasi
Ilmiy rahbar: A.Aripova
JIDU, O‘zbek va rus tillari kafedrasi dotsenti,
PhD
Annotatsiya
Mazkur maqola Alisher Navoiy ijodida aks etgan insoniy qadriyatlar: mehr-
shavqat, halollik, adolat, dono fikr va ruhiy ozodlikning qalblarga shu kungacha
taratayotgan abadiy nurini, hayotning nozik sirlarini ochib berishga bag‘ishlangan.
Ushbu maqoladan nafaqat Navoiy ijodining estetik mahorati, balki uning insoniylikka
bo‘lgan chuqur sadoqati va ezgu qadriyatlarning abadiyligini yoritishda o‘zining 30 ga
yaqin nazmiy va nasriy asarlarida mohirona qalam tebratganligi haqida bilib olish
mumkin. Umid qilamizkim, maqola o‘quvchini ruhiy ilhom, tinchlik, sakiynat va ezgu
orzular dunyosiga safar qildirib, uning qalbida yashirin ma’naviy boyliklarni kashf
etishga chaqiradi. Natijada, ushbu maqola nafaqat Navoiy ijodining maftunkor
go‘zalligini, balki uning asarlarida insoniyatning umuminsoniy qadriyatlarini abadiy
yoritib, ularning chinakam ahamiyatini yangi, ilhomlantiruvchi nuqtai nazardan aks
ettiradi.
Kalit so‘zlar:
Alisher Navoiy, umuminsоniy qаdriyаtlаr, mexr-shavqat, аdоlаt,
hаlоllik,
dono
so‘z,
mаdаniy,
axloqiy,ma’naviy,
nazmiy
va
nasriy.
Аннотация
Данная статья посвящена раскрытию вечного света человеческих
ценностей, отражённых в творчестве Алишера Навои — любви и нежности,
честности, справедливости, мудрости и духовной свободы, которые по сей день
озаряют сердца людей и открывают тончайшие тайны бытия. Каждая строка
Алишера Навои, словно огонь, скрытый в недрах океана, проникает в самые
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-2
130
глубины человеческого сердца, неся надежду и возвышенные чувства. Из данной
статьи можно узнать не только об эстетическом мастерстве творчества
Навои, но и о его глубокой преданности человечности, а также о том, как он
виртуозно передал вечность благородных ценностей в своих примерно 30
поэтических и прозаических произведениях. Мы надеемся, что эта статья
отправит читателя в путешествие по миру духовного вдохновения, спокойствия,
умиротворения и возвышенных мечтаний, побуждая его открыть скрытые
сокровища духовности в своём сердце. В итоге, данная статья не только
отражает волшебную красоту творчества Навои, но и вечно освещает
универсальные человеческие ценности, присутствующие в его произведениях,
демонстрируя их истинное значение с новой, вдохновляющей точки зрения.
Ключевые слова:
Алишер Навои, универсальные человеческие ценности,
любовь и нежность, справедливость, честность, мудрые слова, культурные,
этический,духовные,
поэтические
и
прозаические.
Annotation
This article is devoted to unveiling the eternal light of human values embodied in
the works of Alisher Navoi namely, love and tenderness, honesty, justice, wisdom, and
spiritual freedom which continue to illuminate hearts and reveal the subtle mysteries of
life. Every line of Mir Alisher Navoi’s verse, like a flame hidden in the ocean's depths,
brings hope and noble emotions to the very core of the human heart. This article not only
reveals the aesthetic mastery of Navoi’s creativity but also highlights his deep devotion
to humanity and his skillful portrayal of the timelessness of noble values throughout his
nearly thirty poetic and prose works. We hope that the article will transport the reader
into spiritual inspiration, tranquility, serenity, and sublime dreams, inviting them to
uncover the hidden treasures of spirituality within their heart. As a result, this article not
only reflects the enchanting beauty of Navoi’s works but also eternally illuminates the
universal human values present in them, showcasing their true significance from a fresh,
inspiring perspective.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-2
131
Key terms:
Alisher Navoi, universal human values, love and tenderness, justice,
honesty, wise words, cultural, ethical, spiritual, poetic, and prose.
Alisher Navoiy – oʻz davrining eng ulugʻ shoiri, mutafakkiri va ma’naviy yetakchisi
bo‘libgina qolmay, u o‘zining oʻttizga yaqin nazmiy va nasriy asarlarida yigirma olti
mingdan ortiq soʻz qoʻllagan, adabiy oʻzbek tilining grammatik qurilishi xususida ham
eʼtiborga loyiq fikrlarni oʻrtaga tashlagan so‘z mulkining sultonidir. O‘zbek sifatida
nafaqat o‘z asarlari orqali balki inson qalbiga yashirincha kirib, abadiy umuminsoniy
qadriyatlarni jonlantirgan. Uning ijodi she’riyat olamida betakror yoritilgan, hayotning
ko‘plab sirli va ezgu tomonlarini ifoda etuvchi ajoyib san’at asaridir. Shoirning kalomlari
orqali insoniyatga berilgan eng katta sovg‘a – mehr-muhabbat, adolat, dono fikr va ruhiy
ozodlik kabi qadriyatlar bugungi kunda ham chuqur ahamiyatga ega bo‘lib,
insoniyatning yagona ruhiy tilini tashkil etadi. Ushbu maqolada, Navoiy asarlarida aks
etgan umuminsoniy qadriyatlar nafaqat uning shaxsiy dunyoqarashining timsoli sifatida,
balki jamiyatning axloqiy, ma’naviy me’yorlarini shakllantiruvchi asosiy ustun sifatida
ham tahlil qilinadi.
Mir Alisher Navoiyning har bir satri, go‘yoki ummonning tubida yashiringan olov
kabi, inson qalb tubiga umid va ezgu his-tuyg‘ularni olib kiradi. Navoiy asarlarida,
ayniqsa, “
Lison ut-tayr”
, “
Layli va Majnun”
va “
Muhakamat ul-lug‘atayn” kabilarda
misralarning nozik bayonoti va ulardan kelib chiqadigan insoniy qadriyatlarning chuqur
mazmuni batafsil tahlil qilinadi. Shoirning kalomlari, go‘yoki tongning ilk nuridek,
hayotning ezgu sirlari va qalblardagi cheksiz orzularni jonlantirib, ma’naviy
yuksalishning betakror timsoli sifatida aks etadi. Shuningdek, har bir misra o‘ziga xos
nafosati bilan, inson ruhining sirli kengligini, uning yuksak umid va orzularini ta’riflaydi,
o‘quvchini hayotning noaniq, ammo qoyilmaqom, go‘zal olamiga sho‘ng‘ishga undaydi.
Insoniyatning umumiy qadriyatlari bu har bir inson uchun beqiyos ahamiyatga ega
bo‘lgan axloqiy, ma’naviy va madaniy tamoyillardir. Navoiy o‘z asarlarida inson
qalbining asli sofligini, uning nozik his-tuyg‘ularini va yashirin umidlarini she’riy tilda
bayon etib, har bir misrani insoniyat ruhining betakror manzarasi sifatida yoritadi. Uning
kalomlari orqali ifodalanadigan ezgu qadriyatlar, insonning hayotga bo‘lgan chuqur
qarashini va yurakdagi abadiy muhabbatni aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-2
132
Navoiy ijodi insoniyatning yagona tilida gapiruvchi, qalblarni birlashtiruvchi va ularni
ma’naviy yuksalish sari undovchi noyob bir adabiyot merosidir.
Navoiy
ning “
Lison ut-
tayr”
asari, inson qalbining eng nozik qatlamlariga tushib, ruhiy yuksalish va ezgu
umidlarni betakror tarzda ifodalovchi asardir. Ushbu asarda shoir inson ruhining ichki
olamini yorqin nurlar bilan bezab, mehr-muhabbatning abadiyligini ko‘rsatib beradi.
Masalan, asarning 3-bobining 47–50-misralaridagi jumlalarda shunday deyilgan:
"O‘z qalbing derazasidan ko‘z yugur, dard va umid izlarini,
Har jon, mehrga to‘la – insonning asl nuri."
Ushbu satrda Alisher Navoiy qalbga go‘yoki ochiq derazadan tashqariga nazar solish
kabi inson o‘z qalbidagi dard va umid izlariga nazar solishini, har bir tirik jon aslida ich
ichidan mehr-muruvvatli ekanligini ifodalaydi. Har bir misra insonning ichki
dunyosidagi nozik his-tuyg‘ularni, uning ruhiy kengligini va ezgu orzularini aks
ettiruvchi yorug‘ nur kabi yoritilgan. Navoiy bu yerda, mehr-muhabbatni insoniyatning
eng oliy qadriyatlaridan biri sifatida tasvirlab, uni har bir jonning ichida yashirin ezgu sir
sifatida ko‘rsatib beradi.
“Layli va Majnun”
asari shoir ijodining eng mashhur va insoniy his-tuyg‘ularga boy
dostonlaridan biri bo‘lib, unda sevgi tushunchasi insoniyatning yagona tiliga aylangan.
Asarning quyidagi chiroyli satrlar orqali o‘z aksini topadi:
"Sevgi – yuraklarning tilidir, Har bir dil, insoniyatning yagona ovozidir."
Bu misralar shoirning yurakdagi sevgi tilini yagona, o‘zaro muloqot va uyg‘unlik
manbai sifatida aks ettiradi. Har bir yurak, o‘zining nozik til bo‘lagi sifatida,
insoniyatning umumiy his-tuyg‘ularini birlashtiradi. Navoiy, shu tarzda, insoniyatni
birlashtiruvchi, beminnat ezgu ishlar qilishga chorlovchi tamoyilni ko‘zga ko‘rsatadi. Bu
yerda sevgi – shunchalik betakror va ahamiyatli, u inson qalbining umumiy ifodasiga
aylangan va umuminsoniy birlikning asosiy timsoliga aylangan.
Navoiy
o‘zining “
Muhakamat al-lug‘atayn”
asarida tilni insoniyatning ruhiy
uyg‘unligini ta’minlovchi eng muhim vosita sifatida ko‘rsatadi. Ushbu asarning 1-
bobining 23–24-misralarida shunday deyilgan:
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-2
133
"Til – qalblarning birlashgan ovozi, Har bir so‘z – insoniyatga umid bog‘laydi."
Ushbu jumlalarda til insoniyat uchun nafaqat nutq vositasi, balki qalblarni
birlashtiruvchi ilohiy ko‘prik sifatida tasvirlanadi. Har bir so‘z, o‘zining ma’naviy kuchi
bilan, millionlab qalblarning tub-tubiga yetib borib, ularni umid va hayotiy ma’nolar
bilan boyitadi. Navoiy tilning bu qudratiga urg‘u berib, insoniyatning umumiy
qadriyatlari va ruhiy uyg‘unligini ta’minlovchi asosiy omil sifatida tilni qadrlaydi.
Alisher Navoiy ijodi yuqorida tilga olingan asarlar bilan cheklanib qolmay, uning
boshqa dostonlari, she’rlari va nasrlarda ham insoniyatning umuminsoniy qadriyatlari
keng yoritilgan. Masalan, uning “
Xamsa”
asarida axloqiy me’yorlar, beqiyos fikrlar va
hayotiy tajribalar orqali insoniyatning yagona ruhiy merosi ifodalanadi. Har bir doston
va she’rda shoir, inson qalbining nozik qatlamlarini, uning abadiy umid va orzularini
she’riy tilda maftunkor ifodalab, o‘quvchini ruhiy uyg‘onish va ichki yuksalishga
chorlaydi. Ushbu ijodiy meros, insoniyatning yagona qadriyatlarini, tinchlik va
uyg‘unlik manbaini shakllantiruvchi muhim ustun sifatida eʼtirof etiladi.
Navoiy asarlarida aks etgan umuminsoniy qadriyatlar nafaqat o‘z davrining, balki
bugungi zamonning ham ma’naviy va axloqiy asoslarini shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Mehr-muhabbat, adolat, ruhiy ozodlik, betakror fikr va chuqur tafakkur
xulosalari namunalari kabi qadriyatlar insonlar orasidagi muloqot, ijtimoiy hamjihatlik
va ruhiy uyg‘onishni targ‘ib etishda dolzarb omilga aylangan. Bugungi kunda,
insoniyatning umumiy qadriyatlari zamonaviy madaniyat, tarbiya va axloqiy
o‘zgarishlarning asosiy garovi sifatida tan olinmoqda. Navoiy ijodidagi ezgu tamoyillar,
uning betakror she’riy ifodasi orqali, har bir o‘quvchiga hayotning chiroyli, yorqin va
abadiy tomonlarini kashf etishga ilhom baxsh etadi.
Asarlardan keltirilgan takrorlanmas misralar orqali aniq namoyon bo‘ladiki, Alisher
Navoiy inson qalbining noziklik va chuqurligini, uning yashirin umid va orzularini
yoritib, ularni insoniyatning umuminsoniy qadriyatlari bilan bezagan. Ushbu qadriyatlar,
nafaqat shoirning shaxsiy dunyoqarashi, balki insoniyatning yagona ruhiy tiliga
aylanishi, hayotning eng aziz va betakror jihatlaridan biri sifatida ifoda etiladi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-2
134
Xulosa o‘rnida, Alisher Navoiy asarlarida aks etgan umuminsoniy qadriyatlar –
sevgi, adolat, halollik va tinchik va erkinlik kabi insoniyatning eng nozik va abadiy
tamoyillarini tashkil etadi. Uning betakror she’riy ifodalari orqali har bir tirik jon, garchi
bildirishni va ifodalashni bilmasada, yurak yurakdan butun insoniyatga mexr-muhabbatli
ekanligini bilsak bo‘ladi. Ushbu dalillar orqali Navoiy ijodidagi qadriyatlarning
milionlab qalblarga qanday singdirilgani, ularning nafaqat o‘z davrida balki bugungi
zamonda ham hayotiy ahamiyat kasb etishi, ruhiy uyg‘onish va ilhom manbai sifatida
namoyon bo‘lishi ochiq-oydin ko‘rsatiladi. Navoiy ijodi, uning ezgu qadriyatlar bilan
bezatilgan kalomlari orqali, insoniyatga umuminsoniy birlik, tinchlik va ma’naviy
yuksalish sari yangi ufqlarni ochib, kelajak avlodlarga abadiy meros sifatida qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Lison ut-Tayr
asari, 3-bob, misralar 47–50 (Nashr:
"Navoi asarlar to‘plami"
, 2001
yil);
2.Layli va Majnun”
asari, 2-bob, misralar 15–17 (Nashr:
"Alisher Navoiyning to‘plam
asarlari"
, 1998 yil);
3.“Muhakamat al-lug‘atayn”
asari, 1-bob, misralar 22–24 (Nashr:
"Navoi til va
adabiyot"
, 2005 yil).
Hazrat Alisher Navoi a great representative of the art of speech
Буюк сўз санъаткори Алишер Навоийнинг серқирра ижодий мероси
